Савол: Муҳтарам илм ҳайъати, бир муаммони ичига кириб қолганман. Баъзан фақат Қуръонни ўзини ўқиб, бошқа китобларга асло мурожаат қилмасликка қарор бераман. Аммо, Қуръондан қандай намоз ўқиш кераклигини ҳам топа олмайман ҳатто. Бир ишни тўлиқ бажаришни хоҳлайман. Шу сабабли Қуръонни тўлиқ ёд олишга ҳаракат қилдим. Шу сирада ҳадисларни бир чекадан ёдлашга киришдим-у, лекин кейинчалик буни тўхтатдим. Чунки, ҳадислар оятлардек мингта атрофида эмас, балки ҳадислар сони юз мингга ҳам бориши мумкин экан. Ён-атрофимда мени назорат қилиб турадиган ва диний масалаларимда менга қатъий қарор ва фатво бериб турадиган ҳеч кимим йўқ. Оятлар билан ҳадисларни бир-бирига боғлиқлик тарафини тушунтириб беришингизни сўрайман. Баъзи оятларда Қуръонда ҳар нарсага бир ўрнак келтирилгани, Қуръон очиқ-ойдин бир китоб экани, Қуръонда ҳар нарса очиқ-ойдин баён қилингани, диний мавзулар ҳақида етарлича маълумот келтирилгани ҳолда, нима учун мен ундан ўзимга керакли масалаларда жавоб топа олмайман? Бунга қандай изоҳ берасиз?
Жавоб: Қуръон табиат кабидир. Табиат Аллоҳнинг яратган оятлари бўлса, Қуръон элчилари орқали юборган оятларидир. Бу иккаласи ўртасида асло зиддият йўқ. Чунки, иккаласини ҳам эгаси битта.
Аллоҳни табиатга қўйган қонунлари Қуръон оятларида яна бир бор – инсониятни фойдаси ва тараққиёти учун – эслатиб келтирилган. Сиз табиат меваларидан ейсиз, сувларидан ичасиз. Бунга сиздан катта куч ҳам, ҳар қандай соҳадаги мутахассислик ҳам талаб қилинмайди. Чунки табиатда бундай тайёр неъматлар бор. Лекин, табиатда тайёр нон йўқ. Сиз агар нон емоқчи бўлсангиз, аввало буғдой эккан деҳқонга, уни парваришлаб ўстирганга, буғдойни янчиб ун қилган тегирмончига, ундан хамр тайёрлаб уни тандирда ёпиб пиширган новвойга ва уни бозорга олиб чиқиб сизга сотган инсонга эҳтиёжингиз тушади. Осонликча бу табиат ичра нонга эришиб бўлмайди. Аммо нон табиатнинг бир маҳсулидир сув ва шириндан шакар мевалари каби. Нон ва у каби кўплаб табиатдаги бор нарсалардан тайёрланадиган неъматларни тайёрлаш учун кўплаб ўз ишини устлари ва соҳа мутахассислари керак бўлади. Тайёр нонга қараб уни қандай тайёрланганини била олмайсиз. Ҳадислар ҳам айнан нон кабидир. Уни Набий алайҳиссалом тайёрлаганлар. У ҳадисларни қайси оятларга қараб қандай чиқариб олганини ҳар ким ҳам билмайди ва тушуниб етмайди. Оддий ош таомини ёки бир ширин пишириқни тайёр ҳолга келтириш учун ўз ичини усталарига эҳтиёж сезилгандек, ҳадисларни қайси оятлардан чиқариб олинган ҳикматлар эканини ҳам ўз илмий соҳасининг етук мутахассисларигина тушуниб етадилар. Намоз неча ракат экани ва қандай ўқилиши ҳақида албатта етарлича оятлар бор, аммо бу оятларни бир орага келтириб уларни биргаликда ўқиб улардан ҳикмат йўли орқали ҳукм чиқариш мутахассис олимларнинг қўлидан келадиган ишдир. Бу илмга ҳикмат дейилади. Ҳар қандай илмда, муваффақият ва етукликка эришиш учун ҳикмат услубидан фойдаланиш керак.
