Қуръони Карим жонли-жонсиз барча борлиқларни тилидан, ҳис-туйғуларидан, ибодатларидан ва уларга юклатилган вазифалар ҳақида хабар беради. Бу ерда жинлар ва фаришталардан бошқа борлиқлар ҳақида тушунча берган оятларни кўриб чиқамиз ва инсон билан баъзи жиҳатларда қисқа таққослаш амалга оширилади.
1. ОСМОНЛАР ВА ЕР
Осмонлар ва ер бутун бир ҳолатидан портлатиш натижасида ажратилган. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Кофирларни кўриши керак эмас-ми; осмонлар ва ер яхлит бир бутун ҳолатда бўлгани аниқ, Биз уни портлатдик[1] ва ҳар бир тирик мавжудотни сувдан яратдик, ҳали ҳам ишонишмайдими?” (Анбиё 21/30)
1. Осмонлар ва ерни Аллоҳга сўз бериши
Аллоҳ таоло аввал ерни пайдо қилиб яратди ва шундай деди:
“Айтгинки: “Ерни икки кунда яратган зотга нисбатан ўхшаш хусусиятлар тўқиб чиқариб, Уни кўрмаган-билмаганга олаётганлар сизлармисиз? У барча борлиқларнинг Эгасидир.” Юқоридан пастга маҳкам турувчи тоғларни жойлаштириб ерни (ичини) баракатлантирган ва ўша ерда ҳар турли неъматни ўлчовини тўрт кунда белгилаб пайдо қилиб, изланганлар учун мувозанатли бир шаклда ёйиб қўйган Удир. Сўнгра туман ҳолатидаги осмонга йўналди, унга ва ерга: “Ихтиёрий ёки мажбурий равишда амримга киринглар!” деган эди; ҳар иккаласи ҳам: “Ихтиёрий равишда амринга кирдик” деб жавоб беришди. Сўнгра уларни икки кунда етти қат само қилиб тайёрлади ва ҳар бир самода ўзига алоқадор бўлган буйруқни ваҳий қилди. Энг яқин самони эса қандиллар (юлдузлар) билан безади ва муҳофаза қилди. Мана шу – доимо устун ва илмли бўлмиш Аллоҳни қўйган ўлчовидир.” (Фуссилат 41/9-12)
Самолар ўз вазифаларини бажариб бўлгач ёрилади ва ер юзи ўзгариб кетади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Осмон ёрилганида, Раббини амрига қулоқ тутиб вазифасини адо қилганида; ер чўзилиб ёйилганида ва ичидагиларни ташқарига чиқариб бўшаб қолганда, Раббига қулоқ солиб вазифасини адо қилганида (ҳисоб куни бошланади).” (Иншиқоқ 84/1-5)
1.2 осмонлар ва ерни Аллоҳдан буйруқ олиши
“Нуҳ тўфонида; “Эй ер! Сувингни ют! Эй само ўзингни тут!” дейилди. Сув қуриди, иш якунланди ва кема Жудининг тепасига қўнди.” (Ҳуд 11/44)
Намруд Иброҳим алайҳиссаломни ўтга ташлаганда Аллоҳ: “Эй ўт! Иброҳимга нисбатан салқин ва зарарсиз бўл!” деган эди ва шундай бўлди. (Анбиё 21/69)
1.3 Осмонлар ва ерни хафа бўлиши
Ер ва осмонлар инсонларни қилаётган гуноҳ ишларидан таъсирланади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Раҳмон фарзанд тутди” дейишди. Ҳақиқатда, жуда ҳам бир жирканч сўз сўзлашди. Шу сабабли, сал бўлмаса осмонлар парчаланар, ер ёрилар ва тоғлар чўкар эди. Булар – фақат-гина “Раҳмон фарзанди бор” деганликлари учун бўлар эди.” (Марям 19/88-91)
Гуноҳкорларни жазолаш осмонлар ва ерга таъсир қилмайди. Буни шу оятлардан билиб оламиз:
“Биз улардан илгари Фиръавн жамиятини ҳам имтиҳон қилганмиз ва уларга бир ҳурматли элчи келиб шундай деган эди: “Аллоҳни қулларини ,энга топширинглар, мен сизларга юборилган ишончли бир элчиман.” Асло Аллоҳга қарши катта кетманглар, чунки мен сизларга очиқ бир далил-мўжиза билан келдим. Мени тошбўрон қилмангиз деб сизларни ҳам мени ҳам Раббим бўлмиш Аллоҳга сиғиндим. Агар менга ишонмасангиз, мени ўз ҳолимга қўйинглар.” Кейинроқ Мусо Раббига ёлвориб: “Булар гуноҳга ботган бир жамиятдир” деди. Аллоҳ Мусога: “Бандаларим билан тунда йўлга чиқ, улар (Фиръавн ва қўшини) албатта сизларни изингизга тушишади. Денгизни қандай бўлса шундай тарк қил. Чунки, улар ғарқ бўладиган қўшиндир.” Улар ўзларидан қанча-қанча боғларни, чашма-ю булоқларни, экинзорлар ва сўлим-шинам жойларни қолдириб кетишди. Бундан ташқари, ўзлари баҳраманд бўлиб турган неъматни қолдириб кетишди. Шундай қилиб, Биз уларни бошқа қавмларга мерос қилиб бердик. Шунда Фиръавн ва унинг қўшинига осмон ҳам йиғламади ер ҳам йиғламади. Уларга муҳлат ҳам берилмади. (Духон 44/17-29)
1.4. Тоғлар ва тошлар
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“… Чунки, ичидан анҳорлар отилиб чиқадиган тошлар бор. Ёрилиб ичидан сув чиқадиган ва ҳаттоки, Аллоҳдан қўрққанидан жойидан пастга қараб юмалаб тушадиган тошлар ҳам бор.” (Бақара 2/74)
“Бу Қур‘онни агар бир тоққа нозил қилганимизда эди, Аллоҳдан қўрққанлиги туфайли бош эгиб парча-парча бўлиб кетганини кўрар эдинг. Булар – инсонлар учун келтирган мисол-ўрнакларимиздир; балки фикр юритарлар.” (Ҳашр 59/21)
2. ҚУШЛАР ОЛАМИ
Қушлар учадиган мавжудотдир. Уча олганлиги туфайли чумолилар ҳам шу тоифага киради. Қуш тилини билган Сулаймон алайҳиссалом воситачилиги орқали бизларга баъзи маълумотлар етиб келган. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
Сулаймонни жинлар, инсонлар ва қушлардан ташкил топган аскарлари тоʻпланиб, тизилиб туришди. Чумолилар водийига келганларида, бир чумоли: “Эй чумолилар, инларингизга киринглар, Сулаймон ва унинг аскарлари сизларни билмасдан эзиб юборишмасин”, деди.
Сулаймон унинг сўзидан кулимсиради ва: “Раббим, менга ва ота-онамга берган неъматларингга нисбатан вазифамни ўз ўрнида адо этишимга ва Сен рози бўладиган ишларни бажаришимга фурсат бер. Марҳаматинг билан мени яхшилар қаторига қўш.
Сулаймон қушларни назоратдан ўтказди. “Нимага Ҳудҳудни кўрмаяпман? Ёки йўқолди-ми?” деди. “Уни айбига яраша[9] жазолайман ёки уни кесиб юбораман. Ё бўлмаса, менга – ўзини ҳақ эканини кўрсатадиган бир далил олиб келади!”
Кўп ўтмай Ҳудҳуд пайдо бўлди ва шундай деди: “Сени ундан тўлиқ хабаринг бўлмаган нарсани мен яхшилаб билиб келдим. Сенга Сабаъдан ишончли бир хабар олиб келдим. У ерда, эҳтиёжи учун керак бўлган ҳар нарса берилган бир аёлни кўрдим, уларга ҳукмронлик қилар эди, каттагина тахти ҳам бор эди. У ва унинг халқи Аллоҳ билан ўзлари ўртасига қуёшни қўйиб унга сажда қилаётганини кўрдим. Шайтон уларни қилмишларини ўзларига чиройли кўрсатиб қўйибди ва уларни тўғри йўлдан адаштирибди. Шу сабабли, улар ҳозирда тўғри йўл эмаслар.
Аслида, осмонлар ва ерда сақлаб қўйилган нарсаларни ташқарига чиқарадиган Аллоҳга сажда қилишмайдими?! У, яширган нарсаларини ҳам, ошкор қилган нарсаларини ҳам билади. Аллоҳ– Ундан бошқа илоҳ йўқ, буюк бошқарув Арш эгасидир.”
Сулаймон айтдики: “Кўрамиз, тўғри гапиряпсанми ёки ёлғончилардан биримисан? Шу мактубимни олиб бориб ташла ва бир чекада қандай жавоб беришини кутиб тур.”
Ҳудҳуд айтганини қилди. Қиролича айтдики: “Эй аъёнлар! Менга эътиборли бир мактуб ташланди. Сулаймондан эмиш, ъяхшилиги чексиз, неъмати беҳисоб бўлмиш Аллоҳнинг номи биланъ деб бошланган. ъМенга қарши бош кўтармасдан, таслим бўлган ҳолатингизда менга келингларъ дейилган.”
Эй аъёнлар! Бу ишимда менга тўғри бир фикр билдиринглар. Сизлар билан кўришмай туриб бирон ишга қатъий қарор бермаганман” (Намл 27/17-32)
3. НАРСАЛАРНИНГ ИБОДАТИ
Жонли ва жонсиз барча нарсалар Аллоҳга тасбеҳ айтишади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Етти қат само, ер юзи ва буларни ичидаги ҳар ким Аллоҳга ибодат қилади. Ҳар нарсани чиройли – гўзал бажаргани учун унга ҳамд айтмайдиган бирорта ҳам мавжудот йўқ, аммо, сизлар уларни ибодатини фарқига бормайсиз. У мулойимлик билан муомала қилади ва жуда ҳам кечиримли зотдир. (Исро 17/44)
Қушлар фарқли мавжудот бўлиб, уларни тасбеҳ айтиши билан биргаликда ақли бор мавжудотларга ўхшаб ўзига хос салотлари ҳам бор. Салот – Қур’онда дуо ва намоз маъноларида кўпроқ ишлатилади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Ҳеч кўрмадингизми, кўкларда ва ердаги барча жонзотлар ва саф тортиб турган қушлар ҳам Аллоҳга ибодат қилишади. Ҳар бири ўзининг намозини ва ибодатини билади. Аллоҳ ҳам уларни қилаётган ишларини билиб туради.” Нур 24/41
4. ОХИРАТДА ЕРНИ ГАПИРИШИ
Қиёмат куни ер гапиради ва ўзидаги маълумотларни ўртага қўяди.
“Ер ўзини бор кучи билан қимирлаганда,
Ер ўз юкларини ҳам чиқариб (жонлилар қайтадан тирилиб) бўлганида,
Инсон: “Бу ерда нималар юз берди?” дейди.
Ўша куни ер ўз хабарини сўзлаб беради.
Чунки, Раббинг унга ваҳий қилгандир.” (Залзала 99/1-5)
5. ИНСОН ВА БАРЧА ЭЛЕМЕНТЛАР
Аллоҳ таоло ер-у кўкка; “Ихтиёрий ёки мажбурий ҳолда буйруғимга итоат қилинглар” деган вақтда, ҳар иккаласи ҳам: “Ихтиёрий равишда амринга келдик” дейишган.[2] Лекин, хоҳласа ҳам хоҳламаса ҳам Аллоҳнинг амридан чиқа олишмас эди. Шу сабабли, агар Аллоҳ омонатини осмонлар ва ерга юклаганида эди, унга амал қилиш учун ўзларини ҳалок қилгудек даражага олиб бориб бўлса ҳам Аллоҳни амрига сўзсиз бўйин эгар эди ва бунга бор кучини сарфлар эди. Ҳашр сурасидаги оят айнан шунга ишорат қилмоқда:
“Агар бу Қур‘онни бир тоққа нозил қилганимизда эди, Аллоҳдан қўрққани туфайли бош эгиб парча-парча бўлиб кетганини кўрар эдинг.” (Ҳашр 59/21)
Осмонлар ва ерни Аллоҳни амрига қарши келиш кучи бўлмаганлиги боис, улар ҳам инсонлар каби имтиҳон қилиниши мумкинлиги ҳақида хаёлимизга ҳам келтиришимиз мумкин эмас. Аммо, инсон бундан фарқли бир мавжудотдир. Аллоҳ таоло инсон ҳақида шундай буюради:
“Унга тўғри йўлни кўрсатдик; хоҳласа вазифасини адо этади, хоҳласа у йўлни кўрмагандек бўлиб олади (кофир бўлади)”. (Инсон 76/3)
Буйруққа қарши чиқиш кучига эга бўлмиш инсонга бир буйруқ берилганида, унга нисбатан имтиҳон ҳолати юзага келади. Чунки, инсон осмонлар ва ер каби эмас албатта; агар хоҳламаса Аллоҳни амрига итоат қилмаслиги ҳам мумкин. Зотан, ўзи хоҳламасдан бажарган иши имон деб ҳам қабул қилинмайди, ибодат деб ҳам қабул қилинмайди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Биз бу омонатни осмонлар-у ерга ва тоғларга таклиф қилдик, лекин улар бу юкни қабул қилишдан тортинди ва ундан қўрқиб титрашди. Уни инсон қабул қилди, у қаттиқ хато қилди ва у ўзини тута олмади.”[3] (Аҳзоб 33/72)
Оятдаги жоҳил билмаган эмас, билимига кўра ҳаракат қилмаган кишидир.[4] Инсон аслида золим ва жоҳил эмас, лекин у кейинчалик ўзини шу аҳволга олиб келди. Золим ва жоҳил бўлганда эди, Аллоҳ унга омонатни топширмаган бўлар эди. Чунки, Аллоҳ омонатни унга муносиб бўлмаганларга топшириб қўймайди. У шундай марҳамат қилади:
“Аллоҳ омонатларни ўз эгасига топширишингизни буюрди.”[5]
Келгусидаги оят, мавзуни янада тўлиқроқ тушунишимизга ёрдам беради:
“Аллоҳ, иккиюзламачи эркаклар билан иккиюзламачи аёлларни, мушрик эркаклар билан мушрика аёлларни азоблаш ва мўмин эркаклар билан мўмина аёлларни эса, тавбасини қабул қилиш учун шундай қилди. Чунки, Аллоҳ кечиримли, неъмати беҳисоб зотдир.” (Аҳзоб 33/73)
Мунофиқлик ва мушриклик золимлик ва жоҳилликдир. Инсон асл яратилиш фитратини бузмаса бундай аҳволга тушиб қолмайди. Фитрат –мавжудотларнинг яратилишдаги ички ва ташқи кўриниши, шаклланиши ва ўз яратилиш қонунига кўра ўзгариш қоидаларининг бутунлигидир. Бу қоидалар, Аллоҳ таолони барча предметлар учун пайдо қилиб яратиб қўйган ўлчови ва предметларнинг ишлаш ҳаракатининг намунасидир. Инсонлар, ҳайвонлар, осмон, ер, хуллас ҳар нарсанинг яратилиш шакли ва ҳаракатланиши асл яратилишдаги фитратга асосан бўлади. Бу қонунлар ва булар билан пайдо бўлган борлиқларнинг ҳар бири Қур’онга кўра бир оят деб ҳисобланган. Бу оятлар билан Қур’ондаги оятлар орасида тўлиқ бир бутунлик бордир. Хулоса қилиб айтганда, фитратни бузиш Аллоҳ таолони оятларини бузиш деганидир. Бундай ишга қўл урганларни жазосини бир қисмини мана шу дунёнинг ўзидаёқ беради. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Инсонларнинг ўз қилмишлари туфайли қуруқликда ва денгизда бузилишлар юз берди. Бу нарса – қилмишларининг бир қисмини жазосини чекишлари учундир; балки воз кечарлар.” (Рум 30/41)
Проф. Др. Абдулазиз БАЙИНДИР.
[1] فَتَقْ калимасига “портлатди” деб маъно беришимизнинг сабаби, бу ҳодисадан кейин коинот туман ҳолига келиб қолишидир.
[2] Фуссилат 41/11
[3] إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولً оятидаги كَانَ феълига صار маъноси берилди.
[4] Жоҳил калимасининг маъноларидан бири шундай: فعل الشيء بخلاف ما حقه أن يفعل، سواء اعتقد فيه اعتقادا صحيحا أو فاسدا،
[5] Нисо 5/58
