РЎЗА ИБОДАТИ
Мақолада:
- Рўза нима?
- Рўза нима учун тутилади?
- Рўза кимларга фарз?
- Саҳарликка туришнинг аҳамияти
- Рўзани бузадиган ва бузмайдиган ҳолатлар
- Рўзани қасддан бузишнинг жазоси
Рўза – Исломнинг беш асосидан бири ҳисобланади. Бу атама Форс тилидаги “руза” калимасидан Туркий тилли миллатларда “Ўраза, рўза, ўруч” шаклида фойдаланилади. Араб тилидаги шакли эса “совм” ва “сиём”дир.
Совм – еб-ичиш, эри-хотинлик алоқаси, гаплашиш ва бошқа турли муомалаларни тарк этиш маъноларини билдиради.
Атама сифатида эса, тонг ерини оқаришидан то кечгача шариатда белгиланган ибодатни адо этиш ниятида емоқ, ичмоқ ва жинсий алоқадан узоқ турмоқ дегани бўлади.[1]
Манбаларда айтилишича, рўза ибодати ҳижратни иккинчи йили (феврал 624) Шаъбон ойида фарз қилинган экан.
Намоз, закот, Ҳаж, Қурбонлик ва шу каби бошқа ибодатлар каби рўза ҳам фақатгина Уммати Муҳаммад учун эмас, балки, барча пайғамбарларга ва уларнинг ҳам умматларига ҳам фарз қилинган бир ибодатдир. Рўза фарз қилинганини билдирган оятда зотан шундай дейилмоқда:
“Эй мўминлар! Ўша рўза сиздан аввалгиларга (фарз қилиб) ёзилгани каби сизларга ҳам (фарз қилиниб) ёзилдики, шояд тақво қиласизлар.” (Бақара 2/183)
Оят матнида келтирилган “ас-сиям” калимасининг бошидаги алиф-лом (ҳарфи таъриф) қўшимчаси Араб тилида билинган, маълум бўлган, белгиланган деган маъноларни ўз ичига олгани сабабли, маъно “ўша рўза” деб таржима қилинадики, бизга фарз қилинган рўза ибодати бизлардан аввалгиларга фарз қилинган рўза ибодатининг айни эканини билдиради. Оятдаги “Сизлардан аввалгиларга ёзилгани каби” жумласи ҳам шуни кўрсатади. Худди намоз ибодати каби, рўза фарз қилингани ҳақида хабар берувчи оятлар нозил бўлганида, ҳеч бир мўмин-мусулмон ёки бирон-бир мушрик ҳеч кимдан “Рўза нима дегани? Рўза қандай тутилади? Қаердан пайдо бўлди бундай ибодат?” деб савол бергани ҳақида бирорта ҳам маълумот йўқ. Бу эса, рўза тутиш кераклигини эшитган ҳар ким бу қандай ибодат эканини, қандай тутилишини, қандай ҳукмларни ўз ичига олишини жуда яхши билганини кўрсатиб бериши жуда муҳим бир масала. Бу рўзани тафсилотлари қуйидаги оятларда очиқлаб берилган:
“(Сизларга ёзилган) ўша рўза саноқли кунларда тутилади. Сизлардан кимки бемор ёки сафарда бўлса, тутмаган кунлари миқдорида бошқа кунларда тутсин. Рўза тута оладиган кишилар[2] битта чорасиз кишини тўйдирадиган миқдорда фидя (фитр) бериши ҳам керак бўлади. Кимки бир яхшиликни ортиғи билан бажарса ўзи учун яхши бўлади. Агар рўза тутишингизни қанчалик яхши эканини билганингиз, (бемор ёки сафарда бўлишингизга қарамай) тутасиз.”
“Рамазон ойи – инсонлар учун раҳбар бўлган ва раҳбарни очиқлаб берувчи оятлардан ташкил топган Қуръон[3] ва Фурқон нозил қилинган ойдир. Сизлардан кимки бу ойда яшаса, уни рўзали ўтказсин. Кимки бемор ёки йўловчи бўлса, у кунларнинг саноғи қадар бошқа кунларда тутсин. Аллоҳ сизларга енгиллик бўлишини хоҳлайди, сизларга қийинчиликни раво кўрмайди. Булар – сизлар рўзани саноғини тамомлашингиз ва (рўза тугаганида) Аллоҳ сизларни бунга йўналтиргани учун Аллоҳни буюклигини овоза қилишингиз[4] ва шояд ва Унга шукр қилишингиз учундир.”
“Қулларим сендан Мени сўрасалар, Мен уларга яқинман. Мени ёрдамга чақирганни чақирувига жавоб бераман. Улар ҳам Мени даъватимга жавоб берсинлар ва Менга ишониб суянсинларки, шунда камолотга эришадилар.” (Бақара 2/184-186)
Бу оятни билдиришича, бир муддат аввалги умматлар каби рўза тутиб келган Уммати Муҳаммадга хос ўлароқ рўзага алоқадор баъзи ҳукмларда енгилликлар берилган. Бу ҳақда қуйидаги оятлар хабар беради:
“Рўза тутган кунларингизни кечаларида аёлларингизга жинсий муносабатда бўлишингиз сизларга ҳалол қилинди. Улар сизларга бир либос, сизлар ҳам уларга бир либоссизлар. Аллоҳ сизларни насфларингизни енга олмаётганингизни билиб тавбаларингизни қабул қилди ва сизларни кечирди. Ана энди улар билан бирга бўлиб Аллоҳни сизларга тақдир қиладиган нарсаси талаб қилаверинглар. Фажр тарафида[5] ҳосил бўладиган оқ чизиқ қора чизиқдан сизларга аниқ бўлиб билингунча еб-ичиб, сўнг рўзани кечгача[6] тамомланглар. Масжидларда эътикоф ҳолида эканингизда аёлларингиз билан бирга бўлманглар. Булар, Аллоҳ қўйган чегараларидир, уларга яқинлашманглар. Инсонлар ўзларини ҳимоя қилсинлар деб, Аллоҳ оятларини мана шундай очиқлаб кўрсатиб беради.” (Бақара 2/187)
Бу оятдан Рамазон кечаларида эр-хотинлик муомаласи тақиқлангани, баъзи кишилар эса бу тақиққа риоя этолмай Аллоҳ таолони таъбири бўйича “нафсларини енга олмаётгани” маълум бўлди. Ҳолбуки, бу оятдан бошқа ҳеч бир оятда илк бошқа Рамазон кечаларида эр-хотинлик муомаласи тақиқлангани ҳақида бирорта ҳам оят йўқ. Демак, рўзага алоқадор бўлган илк оятлар (Бақара 2/183 ва давоми) нозил бўлганида, Пайғамбаримиз ва саҳобалар аввалги умматларга рўза ҳукмлари қандай буюрилган бўлса улар ҳам худди шу ҳукмлар асосида рўза тутишгани маълум бўлади. Бу ҳукмлар орасида эса, Рамазон ойи кечаларида эр-хотинлик муомаласи тақиқлангани ҳам бор эди. Бақара 2/187- оят нозил бўлиши билан Рамазон кечаларида эр-хотинлик муомаласига рухсат берилган. Шу билан бир қаторда, жуда эрта бир вақтда (хуфтон намози ўқилгунча ёки ухлагунга қадар бўлган муддат ичида)[7] қилиниши керак бўлган саҳарлик вақти ҳам бу умматга хос ўлароқ тонг ери яхшигина ойдинлашадиган вақтгача узайтириб берилган.
Рўза ибодатини таърифи ва тарихига оид маълумотлардан кейин, рўзага алоқадор бошқа масалаларга киришамиз.
Рўза Нима Учун Тутилади?
Рўза ибодатини фарз эканини билдирувчи оятни яна бир марта ўқиб, бу саволга жавоб топишга ҳаракат қиламиз”
“Эй мўминлар! Ўша рўза сиздан аввалгиларга ёзилгани каби сизларга ҳам ёзилдики, ШОЯД ТАҚВО ҚИЛАСИЗ.” (Бақара 2/183)
Таржимада катта ҳарфлар билан ёзилган жой, оятни арабча матнидаги “лааллакум таттақун” жумласининг таржимасидир. “Таттақун” калимаси тақво калимасидан турланган. Бу ҳолатда оятни таржимаси; “тақволи бўласизлар, ёки тақво қиласизлар” дегани бўлади. ъБирон нарсани унга ҳар қандай муаммо келтириб чиқарадиган ёки зарар етказадиган нарсадан ҳимоя қилиб сақлаб қолишъ маъносини билдирувчи виқоя калимасидан турланган тақво калимаси инсон ўзи қўрққан нарсалардан ҳимоя қилиб қолишъ деган маънони, яъни ўзини ҳимоя қилиш ва сақланиш деган маънони билдиради.[8] Шу сабабли, рўза инсонларни оч қолдириш учун эмас, балки уларни тақволи бир қул ҳолига олиб чиқиш, Аллоҳга нисбатан масъулиятни ҳис қилиш ва ўзини ўзи идора қила олиш малакаси ва қобилиятини пайдо учун фарз қилинган. Демак, инсонни тутаётган рўзаси уни Рамазон ойидаги барча фаолиятларига ижобий таъсир ўтказиши керак. Пайғамбар алайҳиссалом бу ҳақда қуйидаги ҳадисни қолдириб кетган:
“Ёлғон гапиришни ва ёлғон билан иш қилишни тарк қилмаган инсонни емоқ-ичмоқни тар қилиши ва оч қолишига Аллоҳни эҳтиёжи йўқ!”[9]
“Рўза тутган шундай кишилар борки, уларни тутган рўзасидан қўлга киритган фойдаси фақатгина оч қолиш ва сувсиз чанқоқ қолишидир.”
“Рўза бир қалқондир. Рўза тутган инсон ёмон гап гапирмасин. У билан уришмоқчи ва жанжаллашмоқчи бўлган кишига: “Мен рўза тутганман, мен рўза тутганман”, десин ва у билан можаро қилмасин.”[10]
Рўза Кимларга Фарз?
Қуйида кўрсатиладиган уч шарт остига кирувчи ҳар кимга рўза тутиш фарз бўлади:
- Мусулмон бўлиши;
- Ақли бор бўлиши;
- Балоғат ёшига кирган бўлиши.
Балоғат – йигитлар эҳтилом (тушида бўшаниши), қизлар эса одат қони кўришни бошлаган вақтдир. Балоғат ёшини бошланиши қизлар учун 9 , йигитлар учун 12 ёшдир. Абу Ҳанифага кўра йигитлар 18, қизлар 17 ёшга тўлганидан кейин, Ислом ҳуқуқшуносларини кўпчилигига кўра эса йигит-қиз дея ажратилмасдан ҳар иккаласи ҳам 15 ёшга тўлгач ҳукман балоғат ёшига тўлган деб ҳисобланади. Демак, балоғатга эришган ёки ҳукмий балоғат ёшига тўлган йигит ва қизлар рўза ибодати ва бошқа барча шаръий ҳукмларни адо этишлари керак бўлади.
Бемор ва сафардаги кишиларга ҳам рўза фарз. Лекин, буларга Рамазон ойида тутмасдан кейинги ойларда тутиб беришига рухсат берилган. Аммо, кучи ва шароити бўлиб рўза тутсалар, бу ўзлари учун яна ҳам яхши бўлади. агар рўза тутса касаллиги яна ҳам оғирлашиб кетиш эҳтимоли бўлса, бундай ҳолатда рўза тутмаслик керак.
Бемор ва сафардаги кишилар рўзани бошламаслик ҳуқуқига эга бўлгани каби, рўза тутиб олган бўлса рўзасини очиб юбориши ҳам мумкин бўлади. бундай ҳолатларда, тузалганидан ёки сафардан қайтганидан кейин тута олмаган ёки очиб юборган кунларини ҳар бир кунига бир кундан рўза тутиб беришлари кифоя қилади; бу ҳолатларда каффорат ҳақида ҳеч қандай саволга ўрин йўқ.
Рўза тутиш бемор ёки сафарда бўлмаган аёлларни барчасига фарз бўлгани каби, одатли ёки нисфос кўрган аёлларга ҳам фарз бўлади. Шу билан бир қаторда, рўзага ният қилиб олган аёлдан кундузи агар ҳайз қони келиб қолса, рўзасини бузмасдан давом эттириб кетиши керак бўлади. Агар ҳайз ёки нифос қони аёлни соғлигига жиддий таъсир ўтказаётган бўлса, у аёл ҳам бемор кишилар тоифасига кирган ҳолда рўзасини очиб юбориши мумкин. Агар ҳайз ёки нифос қони аёлга жиддий маънода таъсир ўтказмаётган бўлса рўзасини давом эттириши керак. Чунки, ояти каримада “беморлар, сафардагилар ҳамда ҳайз ва нифос кўрган аёллар рўза тутмасалар ҳам бўлаверади!” деган жойи йўқ. Ҳайз ва нифосли аёллар ҳам рўза тутмаса бўлаверади деб Аллоҳ таоло бермаган рухсатни Аллоҳдан бошқаси бериши мумкин деган гапга асло ўрин йўқ.[11]
Саҳарликка Туришни Аҳамияти
Рўза тутиш тонг ери оқаришидан эътиборан бошланади. Кун чиқиш тарафда осмон билан ер бирлашган жойда уфқ чизиғи бўйлаб узайишни бошлаган тонг ойдинлиги тонг ерини оқарганини билдиради. Буни “имсок-оғиш ёпиш” вақти дейилади. Аллоҳ таоло шундай буюради:
“…Фажр тарафда пайдо бўладиган оқ чизиқ қора чизиқдан сизга кўра тўлиқ аён бўлгунча еб-ичинглар, кейин рўзани кечгача тамомланглар.” (Бақара 2/187)
Имсок вақтидан олдин ейилган таомга саҳарлик дейилади. Саҳарлик қилиш агар-чи фарз бўлмаса-да, лекин ҳар бир мусулмон киши саҳарликни баракатидан фойдаланиб қолиши учун, саҳарликка туриб овқатланиб олиши керак бўлади. Бу ҳақда Пайғамбар алайҳиссалом шундай деган эканлар:
“Саҳарлик овқатини енглар. Чунки, саҳарликда барака бор.”[12]
“Бизни рўзамиз билан аҳли китобларни рўзаси орасидаги фарқ саҳарликда овқатланишдир.”[13]
Ҳам бу кейинги ҳадисдан ҳамда Бақара сурасини 187- оятининг “Сизларга ҳалол қилинди…” ифодасидан маълум бўлишича, аввалги умматларда бўлмаган саҳарлик Уммати Муҳаммадга хос бир енгиллик ва имкониятдир. Демак, Аллоҳ таолони Уммати Муҳаммадга берган бундай имкониятидан истифода этиш ва саҳарликдаги баракатни қўлдан бой бермаслигимиз керак.
Рўзани Бузадиган ва Бузмайдиган Нарсалар
Рўза – Имсок вақтидан то шом намози вақти киргунча ибодат ниятида ейиш, ичиш ва жинсий алоқадан узоқ туришдир. Бунга кўра, ҳар масалани алоҳида бир-ма бир айтиб ўтилмасдан бирон нарсани ейиш, ичиш ёки жинсий алоқа қилиш рўзани бузади. Бундан ташқари оятни охирида: “Булар Аллоҳни чегараларидир, уларга яқинлашманглар” дея буюрилганига кўра, уларга яқинлаштирадиган нарсаларни ҳам тар қилиш, яъни ейиш, ичиш ва жинсий алоқа маъносига кирадиган барча нарсалардан узоқ туриш керак бўлади.
Нафас қисилишига чалинган беморлар қўлланадиган ва халқ орасида фис фис деб номланадиган дорилар, кўз, қулоқ ва бурунга томизиладиган томчилар ва оғиз тўқималари орқали эриб қонга қўшилиб кетадиган ва ошқозонга етиб бормайдиган тил остига ташланадиган таблеткалар еб-ичиш деб ҳисобланмаганлиги сабабли, улар рўзани бузмайди.
Уйқусида ғусл қилиш керак бўладиган ҳолатга тушиб қолиш, қон бериш, ҳар нақадар оғиз тўла бўлса ҳам қусиш ва ювиниш рўзани бузмайди.
Рўзадор эканини унутиб қўйиб бирон нарса еб ёки ичиб қўйган кишини рўзаси ҳам бузилмайди. Чунки Пайғамбар алайҳиссалом шундай деганлар:
“Рўзадор эканини унутиб қўйиб бирон нарса еб ёки ичиб қўйган киши рўзасини охирига етказсин. Чунки, унга Аллоҳ едириб-ичирибди.”[14]
Пайғамбар алайҳиссаломни бу сўзлари Аллоҳ таолонинг: “Аллоҳ ҳеч кимни кучи етмайдиган нарсадан жавобгарликка тортмайди” (Бақара 2/286) оятининг бир ўрнак ва намунасидир.
Рўзани Қасддан Бузишнинг Жазоси
Рамазон кунларида имсок вақтидан бошлаб то шом вақти киргунча еб-ичиш ва жинсий алоқа қилиш ҳаромдир. Бундай ҳаракатлар Аллоҳга исён қилиш дегани бўлади. Пайғамбар алайҳиссалом шундай деган эканлар:
“Кимки Рамазон рўзасидан бир кунини узрсиз ва бемор бўлмагани ҳолда бузса, энди у умр бўйи рўза тутса ҳам бузган рўзасини ўрнига ўтмайди!”[15]
Бундай бир ишга қўл урган кишини, энди қилган гуноҳига тавба қилиб Аллоҳдан кечирим сўраши керак. Тавбасини қабул бўлиши учун бир миқдор садақа бериб юбориши тавсия қилинади.
Бу кишини қазо рўза тутиши ёки каффорат рўзаси (61 кун) тутиши керак эмас, талаб ҳам қилинмаган! Рўзага алоқадор бўлган оятларда фақатгина бемор ва сафарда бўлган кишиларга-гина рўза кечиктириб кейинги ойларда тутиб бериш имкони берилган бўлиб, у ҳам улар учун бир лутф ва марҳаматдир. Бемор ёки сафарда бўлмагани ҳолда рўза тутмаган ёки тутган рўзасини очиб юборган кишиларга бундай бир лутф ва марҳамат мантиқсизликдир, бу ҳақда оғиз очишга ҳам ўрин йўқ.
Фиқҳ ва илмиҳол китобларида келтирилган қасддан рўзасини бузган кишилар икки ой кетма-кет каффорат рўзасини тутиб бериши керак деган ҳукм, оят ва соғлом ҳадисларни далолати ила зиҳор каффоратига алоқадор бўлиб, иккита фарқли воқеа ва ҳодисани хато йўллар билан таққосланиши оқибати ўртага чиқиб қолган нотўғри бир ҳукмдир.[16]
Зиҳор – бир эркак киши ўз аёлини онаси каби ўзига ҳаром бўлган бир аёлга ўхшатиб, аёли билан жинсий алоқа қилишни ўзига ҳаром қилиб олиши дегани. Яъни, “энди сен мен учун худди онам кабисан”, деган бир эркак киши “онам мен учун қандай ҳаром бўлса, сен ҳам мен учун худди шундай ҳаромсан”, деса зиҳор амалга ошган бўлади. Шариатда бу сўзни тилга олиш ва бу ишга қўл уриш ҳаромдир. Зиҳорга қўл урган киши аёлига қайтишидан олдин қилган хато ишига каффорат сифатида бир асирни озодликка эриштириши, агар буундай қила олмаса аёли билан алоқага киришидан олдин икки ой кетма-кет рўза тутиб бериши, агар буни ҳам қила олмаса олтмишта мискин-чорасизни тўйдириши керак бўлади. Бунга алоқадор оятлар қуйидагича:
“Хотинларига зиҳор қилиб, кейин сўзидан қайтганлар, аёлларига қўшилмасидан аввал битта асирни озод қилиши керак. Бу – сизларга қилинган насиҳатдир. Аллоҳ қилмишларингиздан хабардордир.
Асир топа олмаган киши аёлига қўшилишидан олдин икки ой узлюксиз рўза тутиши керак. Бу нарса – Аллоҳ ва Расулига ишонганингизни кўрсатишингиз учундир. Булар Аллоҳ белгилаб қўйган чегаралардир. Кофирлар учун аламли азоб бор.” (Мужодала 58/3-4)
Яҳё Шенўл.
[2] Оятдаги “уни” замири 183- оятдаги ўша рўза=ас-сиёмни кўрсатади. Оятни маъноси шундай: “Рамазон рўзасини тута оладиганлар битта йўқсил кишини тўйдирадиган миқдорда фидя бериши керак.” Бу оят Рамазон ойида бериладиган фитр садақасига алоқалидир. Абдуллоҳ б. Умар айтибдики: “Пайғамбар алайҳиссалом фитр садақасини эркакларга, аёлларга, ҳурларга ва қулларга ҳурмодан бир соъ (2920 гр.) ёки арпадан бир соъ белгилаб фарз қилди. Инсонлар буни ярим соъ буғдойга тенглаштирдилар.” Пайғамбар алайҳиссалом фитр садақасини миқдорини битта йўқсил кишини тўйдирадиган қилин ўлчаб берганлар. Йўқсилликни энг паст табақаси – ейдиган таомини олдида қўшимча моддалари бўлмаган, яъни қорнини қуруқ овқат билан тўйдиришга етишидир. Юқоридаги ҳадисда белгиланган 2920 гр. Ҳурмо битта йўқсилни фақатгина бир кун қорнини тўйғазиши мумкин. Йўқсил бўлмаган киши бир кунлик таоми ўлароқ бу миқдорга қаноат қилмайди. Пайғамбар алайҳиссалом йўқсилга бериладиган фитр садақасини белгилаб бериши билан бир қаторда, шароити қай даражада бўлган кишиларга йўқсил-мискин деб аталишини ҳам билдириб ўтганлар.
[3] Қуръон – оятлар бирлашмаси дегани. Рамазон ойи учун “Қуръон нозил бўлган ой” ифодаси қўлланилиши, илк нозил бўлган оятларни битта оят бирлашмаси ҳолида бўлганини билдиради.
[4] Булар байрам табрикларидир. Пайғамбар алайҳиссалом аёллари ва қизларини байрам намози ўқиладиган майдонга олиб чиқар эди ва бошқа аёлларни ҳам байрамга чиқишларини буюрар эди. Байрам намозлари айнан мана шу такбирлар учун ўқилади.
[5] Фажр – кечани охирида қуёшдан уфққа чўзилган қизилликдир. Илк ёруғлик билан саҳарлик вақти бошланади. Энг пастда қора, ўртада қизил, юқорида оқ нур яхшигина кўзга кўриниб ўртага чиққанда оғиз ёпиш ва намоз вақти киради.
[6] Агар оятда “кечгача” жумласини ўрнига “қуёш ботгунча” деганида эди, қутб тарафларда қуёшсиз кундузлар ёки ёп-ёруғ тунлар бўлиб ўтадиган вақтларда рўза тутишни имкони бўлмас эди.
[7] Рамазон илк фарз бўлган вақтларда рўзали юриш муддати (оғиз ёпиқ бўладиган муддат) хуфтон намози ўқилганидан бошлаб то эртаси куннинг шом намози вақтигача давом этар эди. Агар бир инсон ҳар қандай сабаб бўишидан қатъий назар кечаси бирон нарса емай ухлаб қолса, уйғонганидан кейин ҳеч нарса ейиши мумкин бўлмас эди.
[8] Роғибул Асфаҳоний, Муфрадоти Алфозил Қуръон в-қ-й моддаси.
[9] Бухорий, Совм 8, Адаб 51; Абу Довуд, Сиём 25; Термизий, Совм 16.
[10] Ибн Можа, Сиём 21.
[11] Бухорий, Совм 2; Муслим, Сиём 163.
[12] Бухорий, Совм 20; Муслим, Сиём 45 (1095).
[13] Муслим, Сиём 46 (1096); Абу Довуд, Сиём 15; Термизий, Совм 17.
[14] Бухорий, Совм 26, Аймон 15; Муслим, Сиём 171 (1155).
[15] Бухорий, Совм 29, Абу Довуд, Сиём 38, Термизий, Совм 27.
[16] https://www.suleymanievakfi.org/ramazan-ve-oruc/oruc-keffareti.html
