Руҳ – Аллоҳдан келган билим ва билимдан фойдалана олиш қобилияти ва салоҳиятидир.
Руҳ калимаси Қуръонда икки хил маънода қўлланилган. Биринчиси – Аллоҳдан келган билим-маълумот, иккинчиси – инсонлар ва жинларга юклатилган ва ўзлари эриша оладиган билимлардан фойдалана олишини таъминловчи ва имтиҳон этиладиган ҳолга келишини сақлаб қоладиган салоҳият ва иқтидордир.
Аллоҳ таоло фаришталар, набийлар ва жонли-жонсиз борлиқлардан Ўзи танлаганларига Ўз илмидан хоҳлаганча беради ва уларга вазифалар юклайди. Қуйидаги оятга кўра руҳ илм маъносида келтирилган:
وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ ۖ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا ﴿٨٥﴾
“Сиздан руҳ ҳақида сўрашмоқда. Айтингки: “Руҳ Раббимнинг ишидир.” У илмдан сизларга жуда оз берилган.” (Исро 17/85)
Аллоҳнинг илми хаёллар ҳам ета олмайдиган бир буюкликка эгадир. Аллоҳ таоло шундай буюради:
قُل لَّوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِّكَلِمَاتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَن تَنفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّي وَلَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَدًا ﴿١٠٩﴾
“Айтингки: “Раббимнинг сўзлари учун денгизлар сиёҳ бўлса, яна худди шунчасини қўшсак ҳам, Раббимнинг сўзлари тугамай туриб денгизлар тугаб кетар эди.” (Каҳф 18/109)
وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِن شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِن بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّـهِ ۗ إِنَّ اللَّـهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿٢٧﴾
“Ер юзидаги дарахтлар қалам, денгизлар сиёҳ бўлса ва яна еттита денгиз қўшилса, шунда ҳам Аллоҳнинг сўзлари тугамайди. Аллоҳ кучлидир, тўғри қарорлар берувчидир.” (Луқмон 31/27)
Аллоҳ, инсонларга Ўз илмидан уларни эҳтиёжига яраша берган. Алоқадор оят қуйидагича:
لَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ كِتَابًا فِيهِ ذِكْرُكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ
“Сизларга бир китоб юбордик, эҳтиёжингиз бўлган зикр-маълумотлар ундадир. Ақлингизни ишлатмаяпсизлар, шундайми?” (Анбиё 21/10)
“Эҳтиёжингиз бўлган” деб таржима қилган “зикр” калимаси – алоқадор маълумотлар билан биргаликда тушунилиб ўрганилган ва ақлидан чиқармаслик керак бўлган тўғри маълумотлардир[1]. Илоҳий китоблардаги илм мана шу маълумот бўлгани учун, барча илоҳий китобларни ўртоқ номи зикрдир. Аллоҳ таоло шундай буюради:
أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَةً ۖ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ ۖ هَـٰذَا ذِكْرُ مَن مَّعِيَ وَذِكْرُ مَن قَبْلِي ۗ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ ۖ فَهُم مُّعْرِضُونَ ﴿٢٤﴾
“Аллоҳдан аввал бир қанча илоҳларга ёпишиб олишдими? Айтингки: “Далилларингизни олиб келинглар. Мен билан бирга бўлганларни зикри/эҳтиёжлари бўлган илм манбаси мана шудир. Бу, мендан аввалгиларни ҳам зикридир.” Уларнинг кўпчилиги бу ҳақиқатни билмаганлиги туфайли юз ўгирадилар.” (Анбиё 21/24)
Аллоҳ инсонлар ва жинларга юклаган руҳ эса, уларни вужудларига кириб чиқа оладиган иккинчи вужуд кабидир. Бу нарса уларни бошқа борлиқлардан фарқли ҳолатга олиб келади. Инсонларга у руҳни юклатилиши, вужуд шакилланиши тамомланганидан кейин юз беради. Аллоҳ таоло шундай буюради:
الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ ۖ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ ﴿٧﴾ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِينٍ ﴿٨﴾ ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ ۖ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۚ قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ ﴿٩﴾
“Яратган ҳар нарсасини чиройли қилган ва инсонни яратишни лойдан бошлаган Удир. Кейин унинг наслини озуқавий моҳиятдан/заиф бир сувдан яратди. Сўнгра шаклини тузатиб руҳидан уфлади ва сизларга эшитиб англаш, кўриб билиш ва кўнгиллар берди. Вазифаларингизни қанчалик оз бажаряпсизлар!” (Сажда 32/7-9)
Руҳ – инсон қўлга киритган билимларидан фойдалана олиш, янги маълумотларга эга бўлиш ва ҳаёт тарзини ўзгартира олиш хусусияти ва қобилиятига сазовор қилгани сабабли, уни имтиҳон қилинадиган бир борлиқ ҳолатига олиб келади.
Бу очиқламадан кейин руҳга шундай тариф бериш мумкин:
“Руҳ – Аллоҳ тарафидан келган ёки ўзи қўлга киритган билимларни тушуниб етиб, ундан унумли фойдалана олиш ва ҳаёт тарзини ўзгартиришга имкон берадиган қобилият ва лаёқатдир.”
Араб тилида “руҳ” – кенглик, роҳатли, тартиб ва жойлашув маъноларида келган رَوْحُ калимасининг ўзагидан[2]. Аллоҳ таоло тарафидан келган илмда ва у илмдан тўғри фойдалана олган кишиларда бу хусусиятларнинг барчаси мужассам бўлганлиги учун, бу тариф руҳнинг асл ўзагидаги маънога ҳам мос келмоқда.
Бу мақолада, Аллоҳдан келган билим маъносидаги руҳ билан инсонлар ва жинларга юклатилган қобилият маъносидаги руҳ, иккита алоҳида бўлим ичида келтирилади.
1- Аллоҳдан келган билим/руҳ
Аллоҳдан келган билимларни ўз ичига олган китобларга ва у китобларни олиб келган Жаброил фариштага руҳ дейилади. Қадр кечасида фаришталарга берилган вазифалар ҳам Аллоҳнинг амрларини ўз ичига олган руҳлардир.
Қуйидаги оятларга кўра Аллоҳ, осмонларга, ерга, жонли-жонсиз барча борлиқларга илм берган. Бундан ташқари, Аллоҳ ғайратли ва рўйи-рост кишиларни қўллаб қувватлаган руҳ бордир.
А- Аллоҳ пайғамбарларга юборган руҳ
Аллоҳ тарафидан юборилган китобларнинг барчаси, Ундан келган билим ва маълумотларни ўз ичига олади. Аллоҳ таоло тарафидан китоб олмаган бирорта ҳам набий йўқ. Буни билдирган оят қуйидагича:
قُولُوا آمَنَّا بِاللَّـهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ إِلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَىٰ وَعِيسَىٰ وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿١٣٦﴾
“Сизлар шундай денглар: “Биз Аллоҳга ишониб суяндик, бизга юборилган (китоб)га, Иброҳимга, Исмоилга, Исҳоққа, Яʼқубга ва Яʼқубнинг набираларига юборилган (китобларга)га, Мусога ва Исога берилган (китобларга)га, Раббиси тарафидан набийларга берилган китобларга барчасига ишондик. Ҳеч қайсисини бошқасидан ажратмаймиз. Бизлар Аллоҳга таслим бўлган кишилармиз.” (Бақара 2/136)
Бу китоблар, Аллоҳ таоло тарафидан юборилган илм маъносидаги бир руҳ эканини кўрсатувчи оят шундай: бўлган
يُنَزِّلُ الْمَلَائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَىٰ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُوا أَنَّهُ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ ﴿٢﴾
“Фаришталарни Ўз амри бўлган руҳ билан қулларидан танлаб олган кишига юборади ва айтадики: инсонларни огоҳлантиринглар, Мендан бошқа илоҳ йўқдир, Мендан тақво қилинглар.” (Наҳл 16/2)
وَكَذَٰلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا ۚ مَا كُنتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَـٰكِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِي بِهِ مَن نَّشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا ۚ وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿٥٢﴾ صِرَاطِ اللَّـهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ أَلَا إِلَى اللَّـهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ ﴿٥٣”﴾
“Шундай қилиб сенга ҳам шу йўл билан амримиз бўлмиш руҳни-Қуръонни ваҳий қилдик. Акс ҳолда сен, бу китобни ва ундаги имонни билмас эдинг. Лекин, биз уни нур/ойдинлатувчи китоб қилдик, қулларим орасидан лойиқ кўрган кишиларга у билан йўл кўрсатамиз. Сен албатта тўғри йўлни кўрсатасан. Осмонлар ва ердаги барча нарса уники бўлган Аллоҳнинг йўлини. Билингки, барча ишлар Аллоҳга улашади. “ (Шўро 42/52-53)
Б- Жаброил алайҳиссалом
Аллоҳдан олган маълумотларини Унинг набийларига етказиш вазифаси юклатилган Жаброил алайҳиссаломга ишончли руҳ = ар-Руҳул Амин дейилади. Алоқадор оят қуйидагича:
Шубҳасизки, у Қуръон борлиқларнинг эгаси тарафидан юборилгандир. Уни ишончли руҳ/руҳул амин олиб тушган. (Шуаро 26/192-193)
Жаброил алайҳиссалом ҳам инсонлар каби имтиҳонга тобеъ борлиқлар турига киргани учун, унда ҳам руҳ мужассамдир.
Малаклар – Аллоҳ таоло тарафидан вазифа юклатилган жинлардир. Буни кўрсатган оят қуйидагича:
وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاء مِن دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا .
“Ўз вақтида фаришталарга: ъОдамга сажда қилинглар!ъ дедик. Иблисдан бошқа уларни ҳаммаси сажда қилди. У – жинлардан эди, аммо Раббининг амридан чиқти. Энди уни ва унинг наслини энг яқинларингиз қилиб ўзингиз билан мени ўртамга қўйиб оляпсизларми? Ҳолбуки, улар сизларга душмандир. Ҳақсиз йўлда бўлганлар учун қандай ёмон алмашувдир бу!” (Каҳф 18/50)
Оятдаги: “У – жинлардан эди, аммо Раббининг амридан чиқди”, жумласини тўғри тушуниш учун: “Раббининг амридан чиқмаган жинлар кимлар эди?” деб савол бериш керак. Буни жавоби эса: Фаришталардир. Амрдан чиққан фаришта эса Иблисдир. Агар Иблис фаришта бўлмаганда, саждадан жавобгарликка тортилмаган бўлар эди. Чунки сажда амри фаришталарга берилган. Сажда қилмаслигини сабаби, ўзини катта тутиб паст кетмаслиги эди. (Маъл: Бақара 2/34) Бу гуноҳни агар Жаброил алайҳиссалом қилганида ҳам, худди шу жазога тортилган бўлар эди. Алоқадор оятлар шундай:
لَّن يَسْتَنكِفَ الْمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبْدًا لِّلَّـهِ وَلَا الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ ۚ وَمَن يَسْتَنكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعًا ﴿١٧٢﴾ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدُهُم مِّن فَضْلِهِ ۖ وَأَمَّا الَّذِينَ اسْتَنكَفُوا وَاسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَلَا يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّـهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا ﴿١٧٣﴾
“Масиҳ, Аллоҳга қул бўлишдан тортиниб чекинмайди. Аллоҳга яқин мақомдаги фаришталар ҳам шундайдир. Ким катта кетиб Аллоҳга қуллик қилишдан чекинса, билсинки, Аллоҳ уларни ҳаммасини ҳузурига тўплайди. Аллоҳга ишониб-суяниб яхши ишлар қилганларни, ҳам лойиқ бўлган ажр-мукофотларини тўлиқ қилиб беради ва ҳамда ўз фазли билан ажр қўшиб беради. Катта кетиб қуллик қилишдан чекинганларга келсак, уларни оғриқли қийноқда азоблайди. Улар, ўзлари учун Аллоҳ билан ўзларини ўртасига тушадиган бир дўст ҳам топа олишмайди ва на бир ёрдамчи ҳам топа олишмайди.” (Нисо 4/172-173)
Жаброил алайҳиссалом яна Руҳул-қудус деб ҳам танитилган. Алоқадор оят шундай:
قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ .وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَـذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُّبِينٌ.
“Айтинг: Уни – Руҳул Қудус Раббидан бир ҳақиқат бўлган ҳолда юбордики, ишониб суянганларни собит қадам қилсин, то’г’ри ё’лни ко’рсатсин ва то’лиқ таслим бо’лганларга бир ҳуш хабар бўлсин.” (Наҳл 16/102)
Аллоҳ таолонинг сифатларидан бири ал-Қуддусдир. Топ-тоза, пок, ҳар турли камчилик ва нуқсондан узоқ дегани[3]. Ал-Қудус ҳам бир хил ма’нода. Демак, “Руҳул-Қудус” = ал-Қудуснинг руҳи, я’ни Аллоҳдан келган руҳ деб таржима қилинса ҳам бо’лади.[4]
Қуйидаги оятда эса Жаброил учун “руҳимиз = روحنا ” ифодаси о’рин олган:
وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا ﴿١٦﴾ فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا ﴿١٧﴾ قَالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمَـٰنِ مِنكَ إِن كُنتَ تَقِيًّا ﴿١٨﴾ قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلَامًا زَكِيًّا ﴿١٩﴾ قَالَتْ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَلَمْ أَكُ بَغِيًّا ﴿٢٠﴾ قَالَ كَذَٰلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ ۖ وَلِنَجْعَلَهُ آيَةً لِّلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِّنَّا ۚ وَكَانَ أَمْرًا مَّقْضِيًّا ﴿٢١﴾
“Бу китобда Марямни ҳикоясини ҳам тушунтир. Бир куни оиласидан айрилиб шарқ томондаги бир ерга о’рнашди. У шундай қилиб о’зи ва улар о’ртасида то’сиқ қилиб олганда, Биз унга руҳимиз Жаброилни юбордик, у унга дуруст бир инсон бо’либ ко’ринди. Марям айтдики: “Сендан Раҳмонга сиг’инаман, агар номусли бо’лсанг албатта.” У айтди: “Мен фақатгина Раббимнинг элчисиман, сенга бир келишган фарзанд бериш учунгина келдим.” Марям шундай деди: “Менга бирорта ҳам эр кишининг қо’ли тегмаган бо’лса, менда қаердан о’г’ил бо’лади? Ё’лдан чиққан бир аёл ҳам эмасман.” “Шундай бо’лади!” деди. Рабинг айтдики: “Бу нарса Менга осондир, уни инсонлар учун бир оят-нишона ва ҳузуримдан бир яхшилик қиламан. Бу – қарори берилган бир ишдир.” (Марям 19/16-21)
Бундай ҳолатдаги Руҳул-Қудус Аллоҳдан илм ва ма’лумот олиб келган фаришта бо’лади. Исо алайҳиссалом бешикда бўлган вақтида гапиришини таъминлаган , унга Китобни, ҳикматни я’ни Тавротни ва Инжилни о’ргатган ва уни доимо қо’ллаб қувватлаган ҳам Жаброил алайҳиссалом олиб келган о’ша илмдир.
إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ
“Бир кун Аллоҳ шундай дейди: “Эй Марям ўғли Исо! Сенга ва онангга қилган яхшилигимни эсла! Сени Руҳул-Қудус билан қўллаб-қувватлаган эдим, бешикдали вақтингда ва етишган вақтингда инсонлар билан гаплашар эдинг. Сенга Китоб ва Ҳикматни яъни Таврот ва Инжилни ўргатган эдим.” (Моида 5/110)
Аллоҳ бир инсон билан ваҳий (илҳом), парда орқасидан ёки бир элчи юбормасдан асло гаплашмагани боис[5], бу ердаги Исо алайҳиссаломни гаплаштирган Таврот ва Инжилни, Китоб ва Ҳикматни ўргатган Руҳул-Қудусдан яъни Жаброил алайҳиссаломдан бошқаси бўлиши мумкин эмас.
Жаброил Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳам ўргатувчисидир. Алоқадор оятлар қуйидагича:
وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَىٰ ﴿١﴾ مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَىٰ ﴿٢﴾ وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ ﴿٣﴾ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ ﴿٤﴾ عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَىٰ ﴿٥﴾
“Порлаб сўнаётганда ўша қутб юлдузи учун, сизнинг биродарингиз адашгани ҳам, ҳаддан ошгани ҳам йўқ. У – гапини ўз орзу-истагига кўра гапирмайди. У – унга юборилган ваҳийдан бошқа нарса эмас. Уни унга куч-қуввати соғлом бўлган Жаброил ўргатди.” (Нажм 53/1-5)
C- Қадр кечаси фаришталарга берилган руҳ
Аллоҳ таоло қадр сурасида шундай буюради:
إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ﴿١﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ ﴿٢﴾ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴿٣﴾ تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ ﴿٤﴾ سَلَامٌ هِيَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ ﴿٥﴾
“Биз Қуръонни қадр кечасида юбордик! Қадр кечаси нима эканини сен қаердан биласан? Қадр кечаси минг ойдан яхшидир. У кечада фаришталар Раббининг изни билан ҳар мавзуга алоқадор руҳлар билан биргаликда тушишади. У кеча – тонг ери оқаргунча эсон-омонлик кечасидир.” (Қадр 97/1-5)
Қуйидаги оятда, ўша кечада фаришталарга вазифалар юклатилгани билдирилмоқда:
حم ﴿١﴾ وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ ﴿٢﴾ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ ۚ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ ﴿٣﴾ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ ﴿٤﴾ أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا ۚ إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ ﴿٥﴾ رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ ۚ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿٦﴾
“Ҳа. Мим. Ҳар нарсани очиқлаб берувчи Китоб ҳақи учун, Биз у Қуръонни муборак бир кечада юбордик, чунки Биз у билан огоҳлантириб турувчимиз. Қарорга боғлиқ ҳар бир иш у кечада тарқатилади. Ҳузуримиздан белгиланган ишга кўра элчи фаришталар юбориб турамиз. Бу нарса – Раббингнинг бир яхшилигидир. Шубҳасиз, У эшитиб турувчи, билиб турувчидир.” (Духон 44/1-6)
Қадр кечаси фаришталарга берилган буйруқ билан руҳни алоқасини ҳақида қуйидаги оят кўрсатиб бермоқда:
وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا
“Шу йўл орқали сенга ҳам амримиз бўлган руҳни/Қуръонни ваҳий қилдик.” (Шўро 42/52)
Жаброил – қадр кечаси тушган фаришталардан бир донасидир. Ҳар бир фариштанинг қўлида келгуси қадр кечасигача қиладиган ишлари кўрсатилган буйруқлар бор.
Фаришталар набий бўлмаган инсонларга ҳам тушишади. Алоқадор оятлардан бири қуйидагича:
رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ
“Барча даражалардан ҳам уст табақада, мутлақ бошқариб туриш ҳокимиятнинг эгаси бўлган Аллоҳ – инсонларга юзланиш кунини огоҳлантириш учун, қулларидан хоҳлаганини ичига амридан бўлган ўша руҳ/маълумотни йўлиқтиради.” (Ғофир 40/15)
Оша руҳ орқали инсон ўзини кучли ҳис қилишни ва ҳар ишда Аллоҳни ақлига келтиришни бошлайди. Келтирилган барча оятлардан маълум бўлишига кўра, амр/буйруқ калимаси билан бирга зикр қилинган руҳ – ўша амр ўз ичига олган нарсадир. Қадр кечасида туширилган амрлардан бирида Қуръон оятлари бор эканига кўра, Қадр сурасининг 4-ояти қуйидагича таржима қилинди:
تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَ (معهم) الرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ
У кечада фаришталар ўзлари билан биргаликда ўша руҳ/ўша маълумот билан ва Раббининг изни ила ҳар нарса учун тушишади.
Д – Тўғри йўлда бўлганларга дастак бўлиши учун берилган руҳ
Аллоҳ таоло – Унинг йўлида ҳар қандай қийинчиликларга бардош бериш бор кучи билан ғайрат кўрсатиб ҳаракат қилган қулларига ёрдам бераман деб с’оз берган. Алоқадор оят қуйидагича:
وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ
“Бизни деб бор кучи билан ғайрат кўрсатганларга, албатта йўлларимизни кўрсатамиз. Албатта, Аллоҳ, одоб-ахлоқи чиройли кишилар билан биргадир.” (Анкабут 29/69)
Аллоҳ таолони Мусо алайҳиссаломнинг онасига қилган яхшилиги мана шу йўсинда эди. Алоқадор оятлар қуйидагича:
وَأَوْحَيْنَا إِلَىٰ أُمِّ مُوسَىٰ أَنْ أَرْضِعِيهِ ۖ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي ۖ إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ ﴿٧﴾ فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا ۗ إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا كَانُوا خَاطِئِينَ ﴿٨﴾ وَقَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِّي وَلَكَ ۖ لَا تَقْتُلُوهُ عَسَىٰ أَن يَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ﴿٩﴾ وَأَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَىٰ فَارِغًا ۖ إِن كَادَتْ لَتُبْدِي بِهِ لَوْلَا أَن رَّبَطْنَا عَلَىٰ قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿١٠﴾ وَقَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ ۖ فَبَصُرَتْ بِهِ عَن جُنُبٍ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ﴿١١﴾ وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِن قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَىٰ أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ ﴿١٢﴾
“Мусонинг онасига шундай ваҳий қилдик: “Уни эмиз. Унга бирон барса бўлишидан қўрққанингда, уни дарёда оқиз. Қўрқма ва хафа бўлма, биз уни сенга қайтарамиз ва уни элчилардан бири қилиб тайинлаймиз.”
Онаси уни оқизганида кейин, Фиръавнни оиласи уни топиб олдики, ўзларига душман ва ғамгинлик бўлсин. Чунки, Фиръавн, Ҳомон ва уларни аскарлари хато қилувчилар эди.
Фиръавнни аёли айтдики: “Бу мени ва сени қўз қувончимиз бўла қолсин, ўлдирманглар, балки ишимизга яраб қолар, ёки уни фарзанд қилиб сақлаб олармиз.” Улар ишни асл моҳиятини фарқига бормаётган эди.
Мусони онаси кўнгли очиқ бир ҳолатда уйғонди. Бизга ишониб суянганлардан бўлсин деб уни қалбини соғломлаштирмаганимизда эди, сал бўлмаса уни фош қилар эди.
У она Мусони опасига “уни орқасидан бор” деди. Опаси уни бир чеккадан кузатиб борди, аммо улар буни фарқига бормаётган эди. Аввал биз унга эмизувчи оналарни эммаслик хусусиятини бердик. Опаси айтдики: “Мен сизларга у болани боқиш билан таъминлай оладиган бир оилани кўрсатай-ми? Улар унга яхши қарашади.” (Қасос 28/7-12)
Аллоҳ таоло бир инсон билан ваҳий/илҳом, ёки парда орқасидан ё бўлмаса бир элчи юбориш орқалигина гаплашишига кўра (Шўро 42/51) бу ерда Мусони онаси билан гаплашган шахс – Аллоҳ вазифа юклаган бир фариштадан бошқаси бўлиши мумкин эмас.
Аллоҳ мана шу шаклда кўплаб инсонларни қўллаб қувватлайди. Буларни хусусиятларини тушунтириб берган оят қуйидагича:
لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.
“Аллоҳга ва Охират кунига ишониб суянган бир халқни – Аллоҳга ва элчисига чек-чегара қўйганлар билан ўзаро меҳр-муҳаббат қурганликларини кўрмайсан. Гарчи улар буларнинг оталари, ўғлилари, ака-укалари ёки қариндош-уруғлари бўлсин. Аллоҳ уларни қалбларига имонни жойлаштириб қўйган, Ўз ҳузуридан бир руҳ/илм билан қўллаб қувватлаган ва ичидан анҳорлар оқиб турадиган боғларга асло ўлмайдиган қилиб киргизиб қўядиган кишилар – ана ўша мўминлардир. Аллоҳ улардан рози, улар ҳам Аллоҳдан розидир. Улар Аллоҳнинг тарафдорларидир. Огоҳ бўлинг, орзуларига эришадиганлар Аллоҳнинг тарафдорларидир.” (Мужодала 58/22)
Набийимизга алоқадор бўлган бир оят қуйидагича:
إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا
“Аллоҳ ва фаришталар бу набийни қо’ллаб қувватламоқда[6]. Эй мўминлар, сизлар ҳам унга ёрдам беринг ва самимият кўрсатинг.” (Аҳзоб 33/56)
Мусулмонлар ҳам Бадр ва Уҳуд жангларида ёрдам олишган. Алоқадор оятлар қуйидагича:
وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّـهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ ۖ فَاتَّقُوا اللَّـهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿١٢٣﴾ إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَن يَكْفِيَكُمْ أَن يُمِدَّكُمْ رَبُّكُم بِثَلَاثَةِ آلَافٍ مِّنَ الْمَلَائِكَةِ مُنزَلِينَ ﴿١٢٤﴾ بَلَىٰ ۚ إِن تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَأْتُوكُم مِّن فَوْرِهِمْ هَـٰذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُم بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِّنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ ﴿١٢٥﴾ وَمَا جَعَلَهُ اللَّـهُ إِلَّا بُشْرَىٰ لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُم بِهِ ۗ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِندِ اللَّـهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ ﴿١٢٦﴾
“Чорасиз ҳолга тушган вақтингизда Аллоҳ Бадрда сизларга ёрдам берди. Шундай экан Аллоҳдан қўрқингки, вазифаларингизни адо этсангизлар.
Ўша куни мо’минларга шундай дер эдинг: “Юборилган уч мингта фаришта билан Аллоҳ сизларга ёрдам бериши етмайдими?”
Албатта етади. Аммо ҳимоя чораларингизни олиб сабр-бардошли ҳаракат қилсангизлар, улар ҳам шу услубда сизга бостириб келишса, Раббингиз сизларга орқангиздан айрилмайдиган беш мингта фаришта билан ёрдам беради.
Аллоҳ бу ёрдамни – фақатгина бир ҳуш хабар бўлсин ва у билан қалбларингиз хотиржам бўлсин деб берди. Зафарни – доимо устун бўлган ва барча қарорлари тўғри бўлган Аллоҳдан бошқаси бера олмайди.” (Оли Имрон 3/123-126)
Э – Осмонлар ва ерга берилган амр
Аллоҳ таоло осмонларни, ерни, ўсимликлар ва барча жонли нарсаларни Ўз илми билан яратгани учун, уларнинг ҳар бири бир оят ва Аллоҳнинг китобларини Унга оид эканини белгисидир. Бир оят шундай:
سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ۗ
“Уларга ён-атрофларида ва ўзларида оятларимизни кўрсатамиз, натижада у Қуръон тамомийла тўғри экани уларни нуқтаи назаридан ўртага чиқади.” (Фуссилат 41/53)
Аллоҳ аввал ерни сўнгра осмонларни яратган ва шундай буюрди:
ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ ﴿١١﴾
“Сўнгра туман ҳолатидаги осмонга йўналди, осмонга ва ерга: “Ихтиёрий ёки мажбурий ҳолда буйруғимга келинг!” деганида, иккиси ҳам “Ихтиёрий равишда амрингга келдик” деб жавоб беришди. (Фуссилат 41/11)
Осмонлар ва ер буйруққа итоат қилиши
Нуҳ тўфонида осмонлар ва ерга шундай буйруқ берилган эди:
وَقِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَا سَمَاءُ أَقْلِعِي وَغِيضَ الْمَاءُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ ۖ وَقِيلَ بُعْدًا لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ ﴿٤٤﴾
“Эй ер, сувингни ют! Эй само сувингни тут!” дейилди. Сув сингдирилди, иш якунланди, кема ҳам Жудининг тепасига ўрнашди ва шундай дейилди: “Хатоликлар ичидаги халқлар узоқ бўлсин!” (Ҳуд 11/44)
Осмонлар ва ернинг хафа бўлиши
Осмонлар ва ер инсонларни қилган гуноҳ ишларидан таъсирланади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَـٰنُ وَلَدًا ﴿٨٨﴾ لَّقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِدًّا ﴿٨٩﴾ تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنشَقُّ الْأَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا ﴿٩٠﴾ أَن دَعَوْا لِلرَّحْمَـٰنِ وَلَدًا ﴿٩١﴾
“Раҳмон фарзанд тутди” дейишди. Ҳақиқатан жуда ҳам бир қабиҳ сўз айтишди. Шу боис, сал қолса осмонлар парчаланар, ер ёрилар ва тоғлар чўкар эди. Бу нарсалар фақатгина “Раҳмонни фарзанди бор” деганликлари учунгина бўлар эди…” (Марям 19/88-91)
فَمَا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمَاءُ وَالْأَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنظَرِينَ ﴿٢٩﴾
Фиръавн ва унинг қўшинига на осмон йиғлади ва на ер. Уларга бошқа бир фурсат ҳам берилмади. (Духон 44/29)
Тоғ-у тошлардаги Аллоҳ қўрқуви
Ер-у осмонларга берилган илм уларни кучига ярашадир. Қуръондаги илм уларни кучидан ошиб кетади. Буни қуйидаги оят кўрсатиб беради:
وْ أَنزَلْنَا هَـٰذَا الْقُرْآنَ عَلَىٰ جَبَلٍ لَّرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُّتَصَدِّعًا مِّنْ خَشْيَةِ اللَّـهِ ۚ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴿٢١﴾
“Агар биз бу Қуръонни бирон бир тоққа туширганимизда, Аллоҳдан қўрққанлиги сабабли бош эккан ҳолатда парча-парча бўлиб кетганини кўрар эдинг. Бу мисолларни инсонлар тафаккур қилсинлар деб беряпмиз.” (Ҳашр 59/21)
وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّـهِ ۗ
“Тошлар орасида Аллоҳдан қўрққанидан пастга юмалаб тушадиган тош ҳам бор.” (Бақара 2/74)
Ўт-алангага берилган буйруқ
Иброҳим алайҳиссалом ўтга ташланганда Аллоҳ таоло шундай деди:
قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ ﴿٦٩﴾
“Эй ўт! Иброҳимга нисбатан салқин ва зарарсиз бўл!” дедик.” (Анбиё 21/69)
Бу буйруққа кўра, ўт Иброҳимни куйдирмади.
Бу оятлар, осмонлар ва ерга берилган илм – вазифаларини бажара оладиган даражада эканини, Қуръондаги илм ва маълумотлар улардаги сиғим ва имкониятлардан ортиқча эканини кўрсатмоқда.
Ф – Барча жонлиларга берилган руҳ
Аллоҳ таоло инсондан бошқа жонли мавжудотларга ҳам руҳ берган, яъни уларга ҳам ўзига яраша маълумот ва вазифа юклаган. Бу ҳақдаги оят шундай:
وَأَوْحَىٰ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ ﴿٦٨﴾
“Раббинг (ҳақиқий Эганг) арига шу маълумотни юклади: “Тоғлар, ёғочлар ва қурилган[7] инлардан ўзингиз учун яшаш жойлар қилиб олинглар.” (Наҳл 16/68)
Кўпчиликни айтишига кўра, инсонни бошқа мавжудотлардан ажратиб турувчи нарса ақл экани айтилади.[8] Лекин, қуйидаги оятларда қушлар ва чумолилар ақлини ишлатиб бир-бирлари билан гаплашгани ва турли тадбирлар олганини билдирмоқда Демак, инсондан бошқа борлиқларда ҳам ақл бор. Оят қуйидагича:
وَحُشِرَ لِسُلَيْمَانَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ وَالطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ ﴿١٧﴾ حَتَّىٰ إِذَا أَتَوْا عَلَىٰ وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ﴿١٨﴾ فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِّن قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَىٰ وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ ﴿١٩﴾ وَتَفَقَّدَ الطَّيْرَ فَقَالَ مَا لِيَ لَا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَائِبِينَ ﴿٢٠﴾ لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِيدًا أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُّبِينٍ ﴿٢١﴾ فَمَكَثَ غَيْرَ بَعِيدٍ فَقَالَ أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُكَ مِن سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ ﴿٢٢﴾إِنِّي وَجَدتُّ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ وَأُوتِيَتْ مِن كُلِّ شَيْءٍ وَلَهَا عَرْشٌ عَظِيمٌ ﴿٢٣﴾ وَجَدتُّهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِن دُونِ اللَّـهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ ﴿٢٤﴾ أَلَّا يَسْجُدُوا لِلَّـهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ ﴿٢٥﴾ اللَّـهُ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ ۩ ﴿٢٦﴾ قَالَ سَنَنظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ ﴿٢٧﴾ اذْهَب بِّكِتَابِي هَـٰذَا فَأَلْقِهْ إِلَيْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانظُرْ مَاذَا يَرْجِعُونَ ﴿٢٨﴾ قَالَتْ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ ﴿٢٩﴾ إِنَّهُ مِن سُلَيْمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّـهِ الرَّحْمَـٰنِ الرَّحِيمِ ﴿٣٠﴾ أَلَّا تَعْلُوا عَلَيَّ وَأْتُونِي مُسْلِمِينَ ﴿٣١﴾ قَالَتْ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي أَمْرِي مَا كُنتُ قَاطِعَةً أَمْرًا حَتَّىٰ تَشْهَدُونِ ﴿٣٢﴾
“Сулаймоннинг жин, инсон ва қушлардан ташкил топган аскарлари тўпланиб, тизилиб туришди. Чумолилар водийсига келганларида, бир чумоли: “Эй чумолилар, инларингизга киринглар, Сулаймон ва унинг аскарлари сизларни билмасдан эзиб юборишмасин”, деди.
Сулаймон унинг сўзидан кулимсиради ва: “Раббим, менга ва ота-онамга берган неъматларингга нисбатан вазифамни ўз ўрнида адо этишимга ва Сен рози бўладиган ишларни бажаришимга фурсат бер. Марҳаматинг билан мени яхшилар қаторига қўш.”
Сулаймон қушларни назоратдан ўтказди. “Нимага Ҳудҳудни кўрмаяпман? Ёки йўқолди-ми?” деди. “Уни айбига яраша[9] жазолайман ёки уни кесиб юбораман. Ё бўлмаса, менга ўзини ҳақ эканини кўрсатадиган бир далил олиб келади!”
Кўп ўтмай Ҳудҳуд пайдо бўлди ва шундай деди: “Сени ундан тўлиқ хабаринг бўлмаган нарсани мен яхшилаб билиб келдим. Сенга Сабаъдан ишончли бир хабар олиб келдим. У ерда, эҳтиёжи учун керак бўлган ҳар нарса берилган бир аёлни кўрдим, уларга ҳукмронлик қилар эди, каттагина тахти ҳам бор эди. У ва унинг халқи Аллоҳ билан ўзлари ўртасига қуёшни қўйиб унга сажда қилаётганини кўрдим. Шайтон уларни қилмишларини ўзларига чиройли кўрсатиб қўйибди ва уларни тўғри йўлдан адаштирибди. Шу сабабли, улар ҳозирда тўғри йўл эмаслар.
Аслида, осмонлар ва ерда сақлаб қўйилган нарсаларни ташқарига чиқарадиган Аллоҳга сажда қилишмайдими?! У, яширган нарсаларини ҳам, ошкор қилган нарсаларини ҳам билади. Аллоҳ- Ундан бошқа илоҳ йўқ, буюк бошқарув Арш эгасидир.”
Сулаймон айтдики: “Кўрамиз, тўғри гапиряпсанми ёки ёлғончилардан биримисан? Шу мактубимни олиб бориб ташла ва бир чекада қандай жавоб беришини кутиб тур.”
Ҳудҳуд айтганини қилди. Қиролича айтдики: “Эй аъёнлар! Менга эътиборли бир мактуб ташланди. Сулаймондан эмиш, “яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи Аллоҳ номи билан”, деб бошланган. “Менга қарши бош кўтармасдан, таслим бўлган ҳолатингизда менга келинглар” дейилган.
Эй аъёнлар! Бу ишимда менга тўғри бир фикр билдиринглар. Сизлар билан кўришмай туриб бирон ишга қатъий қарор бермаганман” (Намл 27/17-32)
Чумолиларни шу сўзи улар ўзларини ўзлари сақлаб қолиш илми ва иқтидорига эга эканлигини ҳам билдиради:
“Эй чумолилар, инларингизга киринглар, Сулаймон ва унинг аскарлари сизларни билмасдан эзиб юборишмасин” (Намл 27/18)
Юқоридаги оятларда келтирилган шу иборалар, Ҳудҳуд ҳам ўзига юклатилган вазифани ўз ўрнида адо этиш ва ўзини панага олиб сақланиб қолишга эга бўладиган илм ва маълумотга эга эканини билдиради:
“Сени ундан тўлиқ хабаринг бўлмаган нарсани мен яхшилаб билиб келдим. Сенга Сабаъдан ишончли бир хабар олиб келдим. У ерда, эҳтиёжи учун керак бўлган ҳар нарса берилган бир аёлни кўрдим, уларга ҳукмронлик қилар эди, улкан тахти ҳам бор эди. У ва унинг халқи Аллоҳ билан ўзлари ўртасига қуёшни қўйиб унга сажда қилаётганини кўрдим. Шайтон уларни қилмишларини ўзларига чиройли кўрсатиб қўйибди ва уларни тўғри йўлдан адаштирибди. Шу сабабли, улар ҳозирда тўғри йўл эмаслар. Аслида, осмонлар ва ерда сақлаб қўйилган нарсаларни ташқарига чиқарадиган Аллоҳга сажда қилишмайдими?! У, яширган нарсаларини ҳам, ошкор қилган нарсаларини ҳам билади. Аллоҳ- Ундан бошқа илоҳ йўқ, буюк бошқарув Арш эгасидир.”
2 – Илоҳий илмларни қабул қилиб, ундан фойдалана олиш салоҳияти
Инсонлар ва жинларга юклатилган руҳ, уларга – илмни ўрганиш ва ундан фойдалана олиш, янги илмий кашфиётлар яратиш ва ҳаёт тарзини ўзгартира олиш салоҳияти ва қобилиятига эга қилади. Зотан, уларга руҳ юклатилиши илм юклатилиши дегани эмас. Аллоҳ таоло шундай буюради:
وَاللَّـهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۙ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿٧٨﴾
“Аллоҳ сизларни оналарингизни қорнидан чиқарганида ҳеч нарсани билмас эдингиз. Аммо сизларга эшитиш, басират/кўриш хусусияти ва кўнгиллар берди. Балки буларни ўз ўрнида фойдаланасиз.” (Намл 16/78)
Инсонлар ва жинлар тўғри маълумотга душ келганида, албатта қалби таскин топади. Одамлар томонидан ишлаб чиқарилган ма’лумотларнинг аниқлиги шубҳали бо’лиши мумкин. Лекин Аллоҳдан келган илм кишининг қалбига мос ва уйғун келади ва уни тинчлантиради ва хотиржам қилиб қўяди. Аллоҳ таоло шундай буюради:
الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّـهِ ۗ أَلَا بِذِكْرِ اللَّـهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ﴿٢٨﴾
“(Унга йўналганлар) Аллоҳнинг зикри бўлмиш Қуръон билан қалби таскин топадиган мўминлардир. Диққат-эътиборли бўлинглар, қалблар Аллоҳнинг зикри бўлмиш Китоби билангина хотиржам бўлиб таскин топади. ” (Раъд 13/28)
Қуръонни эшитган жинларни айтган сўзлари шу жиҳатдан жуда муҳимдир:
قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا ﴿١﴾ يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ ۖ وَلَن نُّشْرِكَ بِرَبِّنَا أَحَدًا ﴿٢﴾ وَأَنَّهُ تَعَالَىٰ جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلَا وَلَدًا ﴿٣﴾
“Айтинг-ки: “Менга шулар ваҳий қилинди: Жинларнинг бир қисми мени тинглашди ва шундай дейишди: ъБизларни ҳайрон қолдириб қўйган Қуръон/бир оят жумласини эшитдик. Етукликка бошлар эди. Унга ишониб суяндик, энди ҳеч кимни Раббимизга шерик деб ҳисобламаймиз. Раббимиз жуда ҳам буюкдир, на бир жуфт ва на бир фарзанд тутган.”(Жин 72/1-3)
Илоҳи маълумотларни ўз ичига олган Қуръон инсонни ҳам жинни ҳам хотиржам қилиб қўяди. Ундан юз ўгирган иши, дунёвий манфаатларига то’г’ри келмагани учунгина юз ўгиради ва шайтонни ўйинчоғи бўлиб қолади. Аллоҳ таоло шундай буюради:
وَمَن يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحْمَـٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ ﴿٣٦﴾ وَإِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُّهْتَدُونَ ﴿٣٧﴾
“Ким Раҳмонни Зикри бўлмиш Қуръондан юз ўгирса, бошига бир шайтонни ўраб қўямиз, шунда шайтон у билан баробар бўлади. Шайтонлар бу кабиларни йўлдан оздиради, аммо, улар ўзларини то’г’ри ё’лдамиз деб ҳисоблашади.” (Зуҳруф 43/36-37)
А – Инсонга юклатилган руҳ – салоҳият ва қобилият
الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ ۖ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ ﴿٧﴾ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِينٍ ﴿٨﴾ ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ ۖ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۚ قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ ﴿٩﴾
Барча нарсани чиройли қилиб яратган ва ўша инсонни/Одамни яратишни эса лойдан бошлаган Удир. Со’нгра унинг наслини ҳақир сувдан ташкил топган моҳиятли сувдан яратди. Сўнгра шаклини тузатиб унга Ўз руҳидан уфлади. Шундай қилиб сизларга тинглаш, кўриш қобилияти ва дилларни берди. Буларни шукрини қанчалар оз адо қиляпсизлар. (Сажда 32/-7-9)
Бу оятлар, тупроқдан яратилган Одам ва жуфти билан зурриётларидан келган инсонларга руҳ яъни, салоҳият ва қобилият – вужуд ва шакл-шамойил яратилиши тугаганидан кейин юклатилганини билдиради. Қуйидаги оятлар бунга алоқадор баъзи маълумотларни ўртага қўймоқда:
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ ﴿١٢﴾ ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَّكِينٍ ﴿١٣﴾ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ ۚ فَتَبَارَكَ اللَّـهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ ﴿١٤﴾
Қасамки, Биз инсонни лойдан ташкил топган озуқавий моҳиятдан яратдик. Со’нгра уни мустаҳкам қароргоҳдаги маний ҳолатига олиб келдик. Со’нгра манийни лахта қонга[10] айлантирдик, кейин, лахта қонни бир парча го’шт қилдик, сўнгра, парча го’штни суяклар қилиб яратиб, суякларга го’шт қопладик, со’нгра бошқа бир борлиқ ҳолатига олиб келдик. Яратувчиларнинг энг гўзали[11] бўлмиш Аллоҳ – гўзаллик ва яхшиликнинг манбасидир! (Мўминун 23/12-14)
“Сўнгра уни бошқа бир борлиқ қилиб яратдик” ифодаси, бошқа жонли борлиқлардан ажралиши ва фарқ қилиши унинг вужуди шакли тамомланиб унга руҳ берилгандан кейин юз беришини кўрсатмоқда. Руҳ берилишидан аввал кўзлар, қулоқлар ва қалблар ҳам вужуд билан биргаликда яратилиб бўлингани учун, руҳ билан биргаликда берилган эшитиб тушиниш, кўриб билиш хусусиятлари ва қалб вужуднинг эмас, балки руҳнинг хусусиятларидандир.
Тинглаш ва Басират
Аввалги бўлимларда келтирилган оятлардан чумоли ва Ҳудҳуд қушини эшитувчи ва кўрувчи бир борлиқ экани, уларга юклатилган чекланган ҳолатдаги илмдан фойдалана олишини ўргандик. Улар ҳаёт тарзларини ўзгартира олиш даражасидаги илм ва қобилиятлари йўқ, чунки, улар ундай илмни ўргана олиш ва у илмдан фойдалана олиш қобилияти ва салоҳиятига эга эмаслар. Аммо, инсонга руҳ билан бирга берилган тинглаш ва басират билан кўра олиш қобилияти орқали, янгидан янги илм ва маданият сари интилиш, турли ғоя ва мақсадлар сари интилиш ва ўз ҳаёт тарзини ўзгартира олиш қобилиятига эга бўлади.
Қалб/Кўнгил
Кўнгил инсоннинг асосий бошқарув аъзосидир. Вужудга тегишли бўлган ақл, то’г’ри маълумотларга эга бўлишни таъминлаб туради ва доим шуни талаб қилади. Қалб эса, ўз манфаатлари билан тўғрилар ўртасида бориб келиб туради. Агар қарорини ўз манфаатларига қараб берадиган бўлса, кўнглини баъзи ҳақиқатлар ва тўғриларга нисбатан ёпиб қўйиб, уларни эшитмасликка ва кўрмасликка ҳаракат қилади, кўриб билиб турган нарсасини ҳам гўё уни кўрмаган ва билмагандек бўлишга ҳаракат қилади. Ўзларини худди қалблари муҳрланган, кўрлари ва қулоқларига парда тўсилгандек кўрсатишади, ва ҳақиқатларни тан олмасликда оёқ тирашади. Айнан шу нарса, уни инсонларга нисбатан нонкўр, Аллоҳга нисбатан эса кофир бўлиш ҳолатига олиб келади. Аллоҳ таоло шундай буюради:
نَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ ﴿٦﴾ خَتَمَ اللَّـهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَىٰ سَمْعِهِمْ ۖ وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿٧﴾
Кофирларни огоҳлантирсанг ҳам огоҳлантирмасанг ҳам фарқи йўқ, улар барибир ишониб суянишмайди. Гўё, қалблари ва қулоқларини Аллоҳ муҳрлаб қўйган ва кўзларида парда бордек.[12] Уларнинг насибалари буюк бир азоб-қийноқдир. (Бақара 2/6-7)
Баъзилар икки тарафда ўйнайди. Оятларни инкор қилиб ўзларига нисбатан бошқалар тарафидан салбий фикр уйғотмаслик учун, оятларни қабул қилгандек кўрсатишади. Шахсий манфаатларига тўғри келмаган оятларни маънолари билан ўйнашиб, кофирлардан ҳам баттар ёмон ва гуноҳкор аҳволга тушишади. Ўзларича, ҳам Аллоҳни ва ҳам мо’мин-мусулмонларни алдаб чув туширяпмиз деб ўйлашади. Аллоҳ таоло шундай буюради:
أَفَتَطْمَعُونَ أَن يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللَّـهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِن بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ﴿٧٥﴾ وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُم بِمَا فَتَحَ اللَّـهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُم بِهِ عِندَ رَبِّكُمْ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴿٧٦﴾ أَوَلَا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّـهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ ﴿٧٧﴾ وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ ﴿٧٨﴾ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَـٰذَا مِنْ عِندِ اللَّـهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا ۖ فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا يَكْسِبُونَ ﴿٧٩﴾
Эй Мўминлар! Улар бизга ишонади деб умид қилмоқдасизлар шундайми? Уларнинг орасида бир фирқа бор эдики, Улар Аллоҳнинг оятларини эшитиб/тушуниб етиб, ундан кейин уни билиб туриб бошқа тарафга буриб ўзгартирар эди.
Улар Мўминлар билан кўришган вақтда: “Биз ҳам ишондик!” дейишади. Бир-бирлари билан ёлғиз қолишганида эса: “Аллоҳ сизларга билдирган ҳақиқатни нима учун уларга айтяпсизлар? Улар буни Раббингизни ҳузурида сизларга қарши далил қилиб кўрсатсин, шундайми? Ақлингизни ишлатмайсизми?” дейишади.
Ахир билишмайдимики, Аллоҳ уларнинг яширин-у ошкора қилаётган ишларини билиб туради-ку.
Уларнинг орасида – китобни нима эканини билмайдиган, фақатгина ёлғон-елпи орзу-ҳаваслар биладиган уммийлари бор. Уларнинг ишлари гумондан иборат холос.
Китобни ўз қўллари билан ёзиб, кейин уни озгина/ўткинчи пулга сотиш учун: “Бу Аллоҳ тарафидан” деганларни тортиши бор! Ўз қўллари билан ёзган нарса туфайли ҳолига вой. Эришган нарсалари туфайли ҳолига вой! (Бақара 2/75-79)
Бу мунофиқ иккиюзламачилар, ҳам Аллоҳни ва ҳам мо’мин-мусулмонларга ўйин қурдик деб ўйлашади. Ўйинга тушиб қолган аслида ўзлари бўлади-ю, лекин ўзлари буни фарқига бормайди. Аллоҳ таоло шундай буюради:
يُخَادِعُونَ اللَّـهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ ﴿٩﴾ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّـهُ مَرَضًا ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ ﴿١٠﴾
Аллоҳга ва мўминларга қарши ўйин қуришга уринадилар[13]. Улар ўйинга фақатгина ўзларини киргизадилар-у, ўзлари буни фарқига бормайдилар.
Буларнинг қалбларида (кофирликлари туфайли)бир касаллик пайдо бўлади, Аллоҳ уларга яна битта касалликни (ёлғончилик касаллигини) қўшиб қўяди. Ёлғон гапирганликларини эвазига қўлга киргизган нарсалари эса, оғриқ берувчи бир қийноқдир[14]. Бақара 2/9-10)
Истар кофир бўлсин истар мунофиқ, уларнинг ҳар бири ўзларини имонли деб билишади, лекин Аллоҳнинг буйруқларига самимият кўрсатишга уларга нималардир қарши чиқаётганини иддао қилишади ва “қани эди биз ҳам мутлақ таслимият кўрсата олсак” деб ич-ичини ейди. Аллоҳ таоло шундай буюради:
رُّبَمَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ كَانُواْ مُسْلِمِينَ
Оятларни кўрмасликда оёқ тираган кофирлар, вақти-вақти билан “кошки биз ҳам тўлиқ таслимият кўрсатувчи бўла олсак эди” деб қаттиқ орзу қилишади. (Ҳижр 15-2)
Кофирлик билиб туриб хато ва залолат йўлга кириш эканини билдирувчи оятлар қуйидагича:
وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ ۚ وَأُولَـٰئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿١٠٥﴾ يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ ۚ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَكَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ ﴿١٠٦﴾
Уларга очиқ-ойдин кўрсатмалар келганидан кейин ўша кўрсатмалардан узоқлашган ва ихтилофга тушганлар каби бўлманглар. Уларга катта азоб-қийноқ бор. Баъзи юзлар оқ ва баъзи юзлар қора бўладиган кунда, юзлари қорайганларига шундай дейилади: “сизлар ишонгандан кейин кофир бўлдингиз, шундай эмас-ми? Кофир бўлганингиз эвазига мана шу азобни тотинг энди.” (Оли Имрон 3/105-106)
Мусо алайҳиссаломни кўрсатган қанчадан-қанча мўжизасига қарамай, Фиръавн ва унинг хонадони унинг даъватини қабул қилишмади. Мусо Аллоҳнинг элчиси экани аниқ билишган эди, аммо манфаатларига тўғри келмагани туфайли уни қабул қилишмади. Алоқадор оятлар қуйидагича:
فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ آيَاتُنَا مُبْصِرَةً قَالُوا هَـٰذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ ﴿١٣﴾ وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا ۚ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ ﴿١٤﴾
Ҳар нарсани очиқ-ойдин ўртага қўйган оятларимиз келганида: “Булар очиқча сеҳрдир” дейишди. Ичларида заррача шубҳа бўлмаган ҳолда, хатога қўл уриш ва катта кетишликлари сабабли, у оятлари билиб туриб инкор қилишди. Ўша бузғунчиларини оқибати қандай якунланганига қарагин. (Намл 27/13-14)
Ўзича тўғри деб билган нарсаларга эргашиб фитна ва фасод чиқариш қанчалар инсонга алоқадор бўлган бир ҳиссий хусусият бўлса, асл ва табиий ҳақиқат ва тўғриликка эга чиқиш учун жонини фидо қилиб бўлса ҳам унга эга чиқиш ҳам асл инсони сифат ва хусусиятлардан биридир. Аллоҳ таоло шундай буюради:
وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ.
Шундай инсонлар ҳам бор, улар Аллоҳни розилигига эришиш учун жонини ҳам беради. Аллоҳ бу каби қулларига жуда ҳам шафқатлидир. (Бақара 2/207)
Хулоса қилиб айтганда, инсон – эшитиш ва билиш аъзолари орқали эришган илмларидан кўнглига қараб ё яхши ёки ёмон томонлама фойдалана оладиган ва унга кўра ҳаракат қила оладиган ўзгача бир борлиқдир.
Б – Исо алайҳиссаломни калом ва руҳ бўлиши
Аллоҳ таоло Исо алайҳиссалом ҳақида шундай буюради:
يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِي دِينِكُمْ وَلاَ تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ إِلاَّ الْحَقِّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاَثَةٌ انتَهُواْ خَيْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلَـهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَات وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَفَى بِاللّهِ وَكِيلاً..
“Эй (Таврот ва Инжилни яхши билган) китоб аҳли! Динингизда ошириб юборманглар, Аллоҳ ҳақида фақат тўғри гапиринглар. Марям ўғли Исо Масиҳ фақатгина Аллоҳнинг элчисидир, Марямга улаштирган калимаси ва Ўзидан бир руҳдир. Шундай экан, Аллоҳга ва Унинг элчиларига ишониб суянинглар. “Илоҳ учдир” деманглар, бундан тийилинглар, ўзингизга яхши. Аллоҳ – ягона илоҳдир, Ундан бошқаси йўқ. Уни фарзандга нима эҳтиёжи бор! Ахир, осмонлар ва ердаги барча нарса Уникидир. Аллоҳ етарли вакилдир.” (Нисо 4/171)
Исо – Аллоҳни Марямга улаштирган калимаси эканини мазмуни қандай эканини қуйидаги оят тушинтириб беради:
قَالَتْ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ قَالَ كَذَلِكِ اللّهُ يَخْلُقُ مَا يَشَاء إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ
“Марям: “Раббим! Менга бирорта эркакни қўли тегмай туриб, менда қандай қилиб фарзанд бўлиши мумкин?” деди. Аллоҳ: ъҲа шундай! Аммо, Аллоҳ хоҳлаб танлаганини яратади. Бир ишга қарор берганида “Бўл!” дейди, ўша нарса пайдо бўладиъ деди.” (Оли Имрон 3/47)
Демак, Исо алайҳиссалом Аллоҳни калимаси дегани – Исони отаси бўлмагани ҳолда, Аллоҳни “Бол!” деган буйруғидан кейин Исони пайдо бўлиши дегани. Одам Алайҳиссаломни ҳам отаси бўлмаган. Унга нисбатан ҳам Аллоҳ “Бўл!” деган ва бўлган. Буни қуйидаги оят тушунтириб беради:
إِنَّ مَثَلَ عِيسَى عِندَ اللّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثِمَّ قَالَ لَهُ كُن فَيَكُونُ
“Аллоҳ ҳузурида сони ҳолати худди Одамни ҳолатидек. Одамни тупроқдан яратиб, кейин унга: “Бўл!” деди, у пайдо бўлишни бошлади.” (Оли Имрон 3/59)
Айнан ўша ҳолат, қолган барча инсонлар учун ҳам жорий бўлади. Аллоҳ таоло шундай буюради:
إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ
“Бирон нарсани ирода қилганида, Уни қиладиган иши фақатгина ўша нарсага нисбатан: Бўл!” дейишидир. Кейин у нарса пайдо бўлади.” (Ясин 36/82)
Исо алайҳиссалом “Аллоҳни Ўзидан бир руҳ” бўлиши, у ҳам бошқа инсонлар билан бир хил эканини билдиради. Чунки қуйидаги оятга кўра барча инсонлар Аллоҳ тарафидан бир руҳдир:
ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ.
“Сўнгра (Инсонни жисмоний яратилиш шаклини тамомлаганидан кейин) уни тўғрилаб тузатди ва унга Ўз руҳидан уфлади.” (Сажда 32/9)
Инсонга руҳ уфланиши, у онасини қорнидалик вақтида юз бергани учун, шу икки оят Исо алайҳиссаломга пуфланган руҳ у ўз онаси Марямни қорнидалигида пуфланганини билдиради:
وَالَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهَا مِن رُّوحِنَا وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَا آيَةً لِّلْعَالَمِينَ
“Ўз номусини сақлаган аёл-Марямни ичига Ўз руҳимиздан уфладик, уни ва ўғлини замондошларига бир нишона қилдик.” (Анбиё 21/91)
وَمَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهِ مِن رُّوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِهِ وَكَانَتْ مِنَ الْقَانِتِينَ
“Аллоҳ – ўз номусини сақлаган Имроннинг қизи Марямни ҳам ўрнак қилади. Уни ичига руҳимиздан уфлаган эдик. Марям Рабининг сўзларини ва китобларини тасдиқлаган эди. У ич-ичидан бўйин экканлардан эди.” (Таҳрим 66/12)
C –Жинларга уфланган руҳ
Жинларга руҳ пуфлангани ҳақида очиқ баён қилинган бир оят йўқ. Фақатгина шу оят руҳ уфланиши сабабли инсониятга берилган бошқа борлиқлардан ўзгача уч хусусият жинларда ҳам бор эканини кўрсатгани учун, уларга ҳам руҳ берилганини яъни, улар ҳам инсонларга хос қобилиятларга эга эканини билдиради. Алоқадор оят шундай:
وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّ يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ يَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَـئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَـئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ.
“Жинлар ва инсонларни аксариятини гўё Жаҳаннамга ўтин бўлсин деб яратибмиз.[15] Уларни ҳам қалблари бор, лекин у қалби билан ҳақиқатни тушуниб-етмайдилар, кўзлари ҳам бор, лекин, улар у кўз билан келажакни кўрмайдилар, қулоқлари ҳам бор, лекин, улар у қулоқ билан гап эшитмайдилар. Улар чорва ҳайвонлар[16] кабидир. Аслида, ундан ҳам паст савиядадир. Ана ўшалар ғофил/хабарсизлардир. “(Аъроф 7/159)
Д – Руҳни кундалик ҳаракати
Мавзуга алоқадор оятлардан – инсонга берилган руҳ уни гўё иккинчи вужудидек эканини ўрганган эдик. Қуйидаги оят бу нарса мутлақо тўғри эканини ифода қилмоқда:
اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ
“Аллоҳ – нафсларни унинг ўлими асносида олади, ўлмаганни эса уйқу асносида олади. Ўлимига ҳукм қилган нафсни тутади, бошқасини эса, белгиланган ажалигача қўйиб юборади. Бунда – тушунган бир жамият учун кўрсатмалар-оятлар бордир.” (Зумар 39/42)
Бу оятга кўра, ҳар инсонда иккитадан нафс бўлиб, биринчиси бадан, иккинчиси руҳдир. Бадан ҳам уйқуга кетади ва ўлади, лекин руҳ на ўлади ва на уҳлайди.
Баданга руҳ киргизилиши бамисоли компютерга ишловчи программа юклатилишига ўхшайди. Компютерга юкланадиган программа компютер жиҳози ясалиб тайёр ҳолга келтирилгандан кейин-гина юклатилганидек, инсондаги руҳ ҳам, қачонки унинг вужуди ва шакли тайёр ҳолга келганида-гина унга руҳ юклатилади. Руҳ бадандан худди уйдек фойдаланади. Бадан уйқуга кетганда руҳ ундан чиқиб кетади ва уйғонганда қайтиб киради. Ўлган бадан худди бузилиб ишдан чиққан компютер каби бўлиб қолади, қачонки тузатилиб қайтадан ишга яроқли ҳолатга келмагунича унга руҳ кирмайди. Бир оят шундай:
وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَى أَجَلٌ مُسَمًّى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ
“Кундузлари қилган ишларингизни билиб туриб кечалари сизларни вафот эттираётган Удир. Сўнгра, белгиланган вақт тўлганида кундузи сизларни турғизмоқда. …” (Анъом 6/60)
Э – Ўлган кишини руҳи
Уйқуга кетган киши, ўтган вақт муддатини фарқига бормайди. Ашоби Каҳф ғорда тўлиқ 309 йил[17] уҳлаб қолган, аммо қанча вақт ўтганини билишмаган, ҳатто хаёлига ҳам келтира олишмаган. Аллоҳ таоло шундай буюради:
وَكَذَلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَاءلُوا بَيْنَهُمْ قَالَ قَائِلٌ مِّنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ
“Бир-биридан сўрашсин деб уларни уйғотдик. Ораларидан бири: “Қанча қолиб кетдингиз?” деб сўраганида, “бир кун ёки ундан ҳам озроқ қолдик” деб жавоб беришди.” (Каҳф 18/19)
Ўлим билан уйқу бир хил ҳолатда идрок этилгани учун, ўлган киши ҳам қанча вақт ўтганини билмайди. Алоқадор оят қуйидагича:
أَوْ كَٱلَّذِى مَرَّ عَلَىٰ قَرْيَةٍ وَهِىَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ يُحْىِۦ هَٰذِهِ ٱللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا ۖ فَأَمَاتَهُ ٱللَّهُ مِا۟ئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُۥ ۖ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ ۖ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ۖ قَالَ بَل لَّبِثْتَ مِا۟ئَةَ عَامٍ فَٱنظُرْ إِلَىٰ طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ ۖ وَٱنظُرْ إِلَىٰ حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ ءَايَةً لِّلنَّاسِ ۖ وَٱنظُرْ إِلَى ٱلْعِظَامِ كَيْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا ۚ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُۥ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ
Қуйидаги кишини ҳам кўз ўнгингга келтирмадинг-ми[18]: У – чўкиб томлари босиб қолган бир шаҳардан ўтиб: Аллоҳ бу шаҳарни қандай тирилтирар экан? деди. Шунда Аллоҳ уни юз йилга ўлдирди, сўнг қайта тирилтириб: “Ўлик ҳолатингда қанча қолдинг?” деб сўради. У: “Бир кун ёки бир кундан ҳам оз” деб жавоб берди. Аллоҳ: “Бундай эмас, балки сен юз йил қолдинг, емоқ-ичмоғингга қара-да, ўзгариб бузилмади. Эшагингга қара. Инсонларга далил қилиш учун сени шу аҳволга солдим. Эшакни суякларига қараб, биз суякни ердан қандай қилиб қайтадан чиқариб қўйишимиз ва унга қандай қилиб эт қоплаб қўйишимизни кўриб тур!” деди. Бу иш унга ошкор бўлганида, у: Аллоҳ ҳар нарсага аниқ бир ўлчов қўйишини мана ҳозир билиб турибман” деди. (Бақара 2/259)
Юз йиллик ўлимидан кейин тирилган киши ва 309 йил ўлик ҳолатидан кейин тирилган киши ҳам ўзини “бир кун ёки ундан ҳам оз” уйқуда қолган деб ҳисобламоқда. Бу масалани янада очиқ қилиб тушунтириб берувчи оят қуйидагича:
وَلِلّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا أَمْرُ السَّاعَةِ إِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
Осмонлар ва ердаги барча билинмаган ғойиби Аллоҳга оиддир. Қиёмат вақтининг келиши кўз очиб юмгунчалик, балки ундан ҳам яқинроқдир. Аллоҳ ҳар нарсага бир ўлчов қўювчи зотдир. (Наҳл 16/77)
Ўлган кишининг тирилиши худди уйқудан турган кишининг ҳолатига ўхшайди. Алоқадор оят қуйидагича:
وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذَا هُم مِّنَ الْأَجْدَاثِ إِلَىٰ رَبِّهِمْ يَنسِلُونَ ﴿٥١﴾ قَالُوا يَا وَيْلَنَا مَن بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا ۜ ۗ هَـٰذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَـٰنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ ﴿٥٢﴾
Сур чалинади. Ана ўша вақт қабрларидан туриб Рабби томон шошадилар. “Ҳолимизга вой! Бизни ётган жойимиздан ким турғизди?” дейишади. (Ясин 36/51-52)
Бу оятларга кўра, илк вафот этган киши билан охирги ўлган ишининг ўтган вақт тушунчаси бир хил бўлади. Ўлаётган киши ҳам уйқуга кетаётган киши ҳам кўз юмишидан олдинги ҳолатини фарқига бориб билиб туради. Яхши инсон роҳат-фароғатли уйқуга кетади ва уйқусидан ором олади. Ёмон инсон эса, ётоқ жойига виждон азоби билан яқинлашади. Ўлим билан юзма-юз келган киши, ҳаёти ниҳоясига етишини билиб қолгани учун, ундаги руҳий ҳолатнинг таъсири яна кучлироқ бўлади. Яхши кишиларни ўлимдан аввалги ҳолатини қуйидаги оятдан билиб оламиз:
الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ
Фаришталар яхши инсонларни руҳларини олган вақтда уларга шундай дейишади: “Энди эсон-омонликдасиз! Қилган ишларингизга қарши бериладиган Жаннатга марҳамат[19]” дейишади. (Наҳл 16/32)
Гуноҳкор мо’минларни жони олинаётганда эшитган қайғули ва ғам-ташвишли сўзларини шу оятлардан билиб оламиз:
وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ الصَّالِحِينَ , وَلَن يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاء أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ .
Сизларга ризқ қилиб берган нарсамиздан яхшиликларга сарфланглар, акс ҳолда, сизлардан бирортангизга ўлим келганида шундай деб қоласизлар: “Раббим! Мени яна бир оз яшата қол, садақа бериб яхшилардан бўлиб олай.” Бирон кишини умри тугаганида, Аллоҳ унга асло қўшимча вақт бермайди. Аллоҳ қилмишларингиздан мутлақо хабардордир. (Мунофиқун 63/10)
Бутун ҳаётини хато ва ҳақсизликлар ичида ўтказган кишиларни ўлим асносидаги аҳволини қуйидаги оятлардан билиб оламиз:
الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِمْ ۖ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِن سُوءٍ ۚ بَلَىٰ إِنَّ اللَّـهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿٢٨﴾ فَادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا ۖ فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ ﴿٢٩﴾
Фаришталар – ҳақсизлик қилиб ўзларини ўзлари ёмон аҳволга солиб қўйган кишиларни руҳларини олаётганида, улар дарров таслимият кўрсатишади ва “Биз ҳеч ҳам ёмон иш қилмаётган эдик!” ъЙўқ, нима қилганингизни Аллоҳ жуда яхши билади. Сизлар ўлимсиз қоладиган ҳолатда Жаҳаннамга кирасиз[20].ъ Катта кетувчиларни борадиган жойи қандай ёмон! (Наҳл 16/28-29)
Юқоридаги ҳолатларнинг барчаси руҳ суғуриб олинишидан аввал юз беришини шу оятлардан билиб оламиз:
حَتَّىٰ إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ ﴿٩٩﴾ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ ۚ كَلَّا ۚ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا ۖ وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَىٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ ﴿١٠٠﴾
Улардан (хато йўлда бўлганлардан) бирига ўлим келиши биланоқ шундай дейишади: “Раббим! Мени орқага қайтаринг. Ортда қолдирган дунёйимда балки бир яхши иш қиларман.” Йўқ, асло! Бу у гапирган қуруқ гапдир. Олдиларида қайтадан тириладиган кунгача бир тўсиқ бор. (Муъминун 23/99-100)
Ф – Қиёмат бўлганда руҳларнинг ҳолати
Қиёматдан аввал барча инсонларни вужудлари ўлган, фақатгина руҳлари тирик қолган бўлади. Қуйидаги оят, қиёмат қоим бўлиш асносида барча руҳлар самога кўтарилиши ҳақида баён қилади:
تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ
“Муддати эллик минг йилдан[21] иборат бўлган кунда, (қайта тирилишидан аввал) фаришталар ва руҳлар Унга юксалади.” (Маориж 70-4)
Қуйидаги оятга кўра, илк яратилишни тамомлаш асносидаги вақт ҳам айнан эллик минг йил бўлган:
كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِيدُهُ وَعْدًا عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ
“Яратишни қандай бошлаган бўлсак, худди шу шаклда такрорлаймиз. Бу Бизнинг сўзимиздир, уни албатта бажарамиз.” (Анбиё 21/104)
Г – Янгидан тирилиш
Янгитдан тирилиш ҳақидаги оятлардан бири қуйидагича:
وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذَلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
“Қиладиган яхшилигидан аввал шамолларни ҳуш хабар қилиб юборувчи Удир[22]. Шамоллар оғир булутларни осонлик билан қувлаб келганида, ўлик тупроқларга йўналтирамиз. Кейин, булутдан сув тушириб, у билан ҳар турли ўсимликни ундирамиз. Ўликларни ҳам мана шундай қилиб тирилтирамиз. Балки (бу ҳақда) тўғри маълумотга эга бўлишингиз мумкин.” (Аъроф 7/57)
Инсон тупроқдан яратилгани ҳақида олтита оятда кўрсатиб ўтилган[23]. Инсоннинг барча озуқаси лойдан, яъни тупроқ билан сувни бирлашишдан ҳосил бўлади. хулоса қилиб айтганда, уруғ билан сперманинг манбаси ҳам лойдир. Барча жониворлар тупроқ билан сувни бирлашиши натижасида ҳосил бўлган озуқавий асл моҳиятдан яратилади. Ҳаётда қолиши уларга боғлиқдир. Ундан айрилган парчалари ҳам қайтиб яна тупроққа қайтиб аралашиб кетади. Тупроқ инсонни, ҳайвонни ва ўсимликларни асосий моддаси ва она манбаидир. Онанинг бачадони ҳам уруғ экилган экин майдони кабидир. Алоқадор оят қуйидагича:
… نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ
“Аёлларингиз сизлар учун экин еридир.” (Бақара 2/223)
Инсонни ривожланиб ҳаётга келиши ўсимликни ривожланиб ҳаётга кириб келишига ўхшатилган.
وَاللَّهُ أَنْبَتَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَبَاتًا
“Аллоҳ сизларни ердан бир ўсимлик каби ундириб чиқарди.” (Нуҳ 71/17)[24]
Қайта тирилишдан аввал тупроқ она бачадони вазифасини бажаради, ҳар бир инсондан қолган суяк парчаси ўзини қайта тирилишдаги уруғи бўлади. буни шу оятдан билиб оламиз:
أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَلَّن نَجْمَعَ عِظَامَهُ.بَلَى قَادِرِينَ عَلَى أَن نُّسَوِّيَ بَنَانَهُ
“Инсон Бизни – уни суякларини йиғиб пайдо қила олмас деб ўйламоқда-ми? Ҳа, бармоқ изларини ҳам қайтариб ўрнига келтиришимизга ўлчов қўйган Бизмиз.” (Қияама 75/3-4)
Бадан билан руҳни илк мослашув ва мувофиқлашув жойи онанинг бачадонида юз беради. Бу шу оятдан билиб оламиз:
وَاللَّهُ خَلَقَكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجًا
“Аллоҳ сизларни аввал тупроқдан, кейин ўғитланган уруғдан, сўнгра сизларни (руҳингиз билан баданингизни) мос-мувофиқ ҳолатга олиб келди.” (Фатир 35/11)
Қайта тириладиган кун яна руҳ бадан билан бирлаштирилади. Алоқадор оят қуйидагича:
وَإِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ .
“Руҳлар билан баданлар бирлаштирилганда.” (Таквир 91/7)
Шу сабабли, қиёматда қайтадан тирилган киши, ўзини гўё уйқудан ҳозир-гина уйғонган кишидек ҳис қилади. “Сур чалинади. Ана ўша вақт қабрларидан туриб Рабби томон шошадилар. (Гуноҳкорлар:) “Ҳолимизга вой! Бизни ётган жойимиздан ким турғизди?” дейишади. (Ясин 36/51-52)
ХУЛОСА
Оятларда кўрсатиб ўтилганидек, руҳ калимаси Қуръонда икки хил маънода келтирилган. Биринчиси Аллоҳдан келган билим, иккинчиси эса, Аллоҳ инсонларга ва жинларга берган салоҳият ва қобилиятдир.
Аллоҳ Ўз билимидан фаришталарга, набийларга, жонли ва жонсиз барча борлиқларга Ўзи танлаб, хоҳлаб лойиқ кўрганича берган ва унга кўра вазифалар юклаган. Набиларга берилган билимлар китобларига ёзилган. Ўша китобларни топиб, ундаги маълумотларга эга бўлиб тушуниб етган кишилар ўз ҳаётларини ўша китобларда ёзилган нарсаларга кўра ўзгартирсалар, имтиҳондан яхши ўтган ҳисобланади. Бунга эришиш учун эса, шахсий манфаатларни иккинчи ўринга қўя олиш керак. Шу боис, энг қийин нарса – ўз манфаатларидан воз кечиб, тўғри ва ҳақ бўлган нарса тарафдори бўлишдир. Аллоҳнинг китобида эса фақатгина тўғри ва ҳақ нарсалар ёзилган.
Иккинчи вужуд каби юклатилган руҳ, инсонда – эшитишлик билан бирга тинглаб тушуниш, кўриш билан бирга басират, яъни ақл кўзи билан кўриш, қон айланиш вазифасини бажарувчи юрак билан бирга кўнгил эгаси бўлиш каби хусусият ва қобилиятни ҳам пайдо қилади. Бу руҳ уни имтиҳон қилинадиган борлиқлар қаторига қўшиш билан биргаликда унга тегишли бўлган маълумотларни сақлаб қоладиган бир хотира нуқтаси вазифасини ҳам бажаради.
Аллоҳ таоло бизларни оз нафсини тийиб уни бошқара оладиган, тўғри нарсаларни хатоларидан ажрата оладиган ва тўғри ишлар билан банд бўлиб, дунё имтиҳонидан эсон-омон яхши ўтиб оладиган қулларидан бўлишимизни насиб қилсин.
Муаллиф: Проф. Др. Абдулазиз. Байиндир.
[1] Роғиб ал-Исфахоний, ал-Муфрадот, ذكر ва عرف моддаси.
[2] Мақойис.
[3] Лисан ал-Араб.
[4] Ал-Айн.
[5] Шўро 42/51.
[6] Лисанул Араб, الصَّلَاة моддаси.
[7] يَعْرِشُونَ феъли ҳам инсон ва бошқа борлиқлар учун ҳам бир хил фойдаланилади.
[9] Оятга Анъом сурасининг 160- ояти билан биргаликда маъно бердик. شديد = маҳкам бўғлиқ, ҳар тарафлама алоқадор маъноларни билдиради.
[10] Бачадонда осилиқ эмбрио.
[11] Бу оят, инсонлар ҳам Аллоҳ берган илмга кўра бирор нарсалар кашф этиши, яратиши мумкинлиги, лекин барибир Аллоҳ яратган нарса энг чирой;ли ва мукаммал экани ва Аллоҳ энг яхши яратувчи эканини билдиради.
[12] Бу оятда киноя ишлатилган. Баъзи оятлардаги жумлалар Араб тилидаги илтифот ва киноя санъатига кўра, ўз ўрнида Ўзбек тилига мос равишда таржима қилинди.
[13] الخداع калимаси, режали бир иш орқали бировни алдаш ёки уни чув туширишга айтилади. Муфрадот.
[14] Тавба сураси 101- оят билан биргаликда ўқилса янада тушинарли бўлади.
[15] Анъом 6/136, Нуҳ 71/17, Муъминун 23/79, Зуҳруф 43/11, Жин 72/15-оятлар билан биргаликда ўқилса янада тушинарли бўлади. Қўшимча маълумот учун мурожаат қилинг.
[16] Мр. Анъом 6/143-144.
[17] Каҳф 18/25.
[18] Оятга ўзидан аввалги оятга атф қилингани сабабли шундай маъно бердик.
[19] Оятни матни “Жаннатга киринглар” шаклидадир. Ҳали қиёмат бўлмай, биров савол-жавобдан ўтмай туриб биров Жаннат ёки Жаҳаннамга кирмаслик қоидасига кўра, оятга Араб тилидаги илтифот санъатига кўра Ўзбек тилига мос равишда таржима қилдик.
[20] Оятдаги илтифот санъатига Ўзбек тилига мувофиқ таржима қилдик.
[21] Аллоҳ билан бизни вақт тушунчамиз фарқлидир. Бизга кўра минг йил Аллоҳга кўра бир кундир. (Ҳаж 22/47) фаришталар ва руҳлар самога кўтариладиган кун инсонлар ўлик бўлгани учун, оятдаги 50.000. йилли у кун бизга кўра эмас, балки Аллоҳга кўрадир. Аллоҳ қомарий йилни асос қиолиб олгани учун (Тавба 9/36) бир йил 354 кундан иборатдир. Бу ҳисобга кўра 50.000. йил 17 миллион 700 минг кун бўлади. Аллоҳ ҳузурида бир кун бизга кўра минг кун бўлгани учун, қиёмат қоим бўлиши билан қайтадан тириладиган кунгача ўтадиган 50.000. йил вақт бизга кўра 17 миллиард 700 миллион йилга тенг бўлади. бу катта вақт Аллоҳга кўрадир, биз уни асло фарқига бормаймиз. Қуръонга мутлақо зид бўлишига қарамай, қадар эътиқодига ишонтиришга мажбур бўлганлар, Аллоҳнинг ишларини вақтга алоқаси йўқ эканини ҳақида ифтиро қилишга мажбур бўлишган.
[22] Араб тилидаги илтифот санъатига баъзан аслича ва баъзан эса Ўзбек тилига мувофиқ равишда маъно бердик.
[23] Оли Имрон 3/59, Рум 30/20, Каҳф 18/37, Ҳаж 22/50, Фатир 35/11, Ғофир 40/67.
[24] Кенгроқ маълумот олиш учун мр. Абдулазиз БАЙИНДИР, Инсон ва Борлиқлар Олами, http://www.suleymaniyevakfi.org/yazilar/insan-ve-varliklar-alemi.html
