Ўртакашлик
(Васила ва Тавассул)
Васийла – бирини бошқасига яқинлаштирадиган нарса, восита дегани. Тавассул эса, бир нарсани ўртага восита қилиб қўйиш, ўртакашлик, дегани. Айрим сўфилик тариқатларда авлиё ва шайхларнинг руҳларини Аллоҳ билан ўзларининг ўртасига воситачи эканини қабул қилишиб, Аллоҳга дуо қилиш жараёнида уларнинг руҳониятидан ҳам ёрдам сўрашади.
Пир: Сен василани қабул қилмаяпсан. Васила ҳақида далилимиз бор. Бир улуғ зотни кўзлари кўр бўлиб қолади, шунда у зот Расулуллоҳни олдига келди ва унга дуо қилишини сўради. Расулуллоҳ эса:
Таҳорат олиб икки ракаат намоз ўқи ва “Эй Раббим! Элчингни васила қилиб Сендан шифо сўраяпман”, – деб дуо қил, деди.
У киши бу дуо билан биргаликда “Эй Раббим! Элчингни мени ҳақимдаги шафоатини қабул қил”, – деди. Бу саҳиҳ ҳадисдир. Агар сен бу ҳадисни қабул қилмасанг, биз ҳам сени қабул қилмаймиз!
Байиндир: Сизлар буни бир нави мўжиза деб ўйлаяпсиз. Ҳолбуки, Аллоҳ таоло қуйидаги оятда Набийимизга мўжиза бермаганини таъкидлаб айтади:
وَمَا مَنَعَنَا أَن نُّرْسِلَ بِالْآيَاتِ إِلَّا أَن كَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ ۚ وَآتَيْنَا ثَمُودَ النَّاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِهَا ۚ وَمَا نُرْسِلُ بِالْآيَاتِ إِلَّا تَخْوِيفًا
“Сени мўжизалар билан юборишимиздан Бизни ман қилган нарса – фақатгина аввалгилар уларни ёлғонга чиқарганлари бўлди. Самудга (мўжиза ўлароқ) ҳақиқатни кўрсатиб берувчи туяни бердик, аммо хатога қўл урдилар-зулм қилдилар. Биз мўжизаларни фақатгина қўрқитиш учун юборамиз.” (Исро 17/59)
Самуд қавми туяни кесдилар ва натижада жазога гирифтор бўлдилар. Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай дейди:
“Самуд қавми ўз туғёни ила уни ёлғонга чиқарди. Вақтики, ораларидаги энг бадбахт киши шошилиб турди. Шунда уларга Аллоҳнинг Расули: “Аллоҳнинг туясига ва унинг сувига тегманглар”, деди. Бас, уни ёлғончига чиқаришди ва туяни сўйишди. Ва У зот бу ишнинг оқибатидан қўрқмайди.” (Саҳмс 91/11-15)
Юқорида келтирилган очиқ-ойдин Аллоҳнинг ояти бўла туриб, кўплаб ҳадислар тўқиб-уйдирилиб чиқарилди ва Набийимизнинг мўжизалари ҳақида баён қилиб берувчи кўплаб китоблар ёзилди. Сиз ўқиган ҳадис ҳам айнан ўша тўқиб чиқарилган ҳадислардан биридир.
Сиз айтган ҳадисга кўра, кўр бир одам Расулуллоҳни ёнига келиб: “Аллоҳга дуо қилки менга шифо берсин”, – дейди. Расулуллоҳ унга жавобан шундай дейди: “Агар хоҳласанг дуо қиламан, хоҳласанг мана шу аҳволинга сабр қилсанг, яна-да яхшироқ бўлади.” Шунда ҳалиги инсон “Дуо қил”, – дейди.[1]
Юқоридаги ифодаларга кўра, Набийимиз дуо қилиши биланоқ кўр кишининг кўзлари очилишига ишончи комил бўлган, шундай эмасми? Чунки, ҳадисда агар хоҳласанг дуо қиламан, гоҳласанг кўрлигингча қоласан деган маънога урғу бериб ўтилган. Лекин, Аллоҳ таоло Расулуллоҳ ҳақида шундай буюрган:
قُل لَّا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّـهُ
“(Эй Муҳаммад!) Айтгинки: Аллоҳ хоҳлаб яратмаса, мен ҳатто ўзимга ҳам бирон бир фойда келтиришга ёки зарар етказишга кучим етмайди…” (Аъроф 7/188)
Қуйидаги оятда ҳам Расулуллоҳнинг истаги билан бирон бир мўжиза рўй бериши мумкин эмаслигини билдиради:
وَإِن كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَاءِ فَتَأْتِيَهُم بِآيَةٍ ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّـهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَىٰ ۚ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ
“Буларни юз ўгиришлари сенга оғир келса, ерда бир туйнук ёки осмонда бир нарвон топишга кучинг етса; бориб бир мўжиза олиб келарсан…
…Асло жоҳиллардан бўлма!” (Анъом 6/35)
(Мўжиза мавзусини кейинроқ давом этамиз.)
Бу оятлар юқоридаги ҳадис уйдирма эканини далилидир.
Пир: Бу оят ҳақида нима дейсан? Бу ҳам тавассулнинг далилидир:
وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّـهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّـهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا
“… Агар улар ўзларига зулм қилиб қўйган вақтларида сенга келсалар ва (сени ёнингда) Аллоҳдан мағфират тиласалар эди, сен ҳам уларни кечирилиши учун[2] дуо қилганингда, ана ўшанда Аллоҳ тавбалрни қабул қилувчи эканини ва қанчалик марҳаматли эканини улар албатта кўришар эди.” (Нисо 4/64)
Улар Муҳаммад алайҳиссаломни ёнига келишади, у эса, Аллоҳдан уларни кечирилишини сўрайди. Айнан мана шу тарзда инсонлар ҳам азиз авлиёларга келишади, авлиёлар ҳам Аллоҳдан уларга келган инсонларни кечиришини сўрайди. Чунки, авлиё Пайғамбар ворисидир. Набийлар қилган ишларни улар ҳам бажара оладилар.
Байиндир: Сизлар ҳам христианларга ўхшаб гуноҳ чиқаряпсизларми? Сизлар ўқиган оят тавба ва истиғфор ҳақида тушунча бермоқда. Биласизки, тавба – қайтиш дегани. Қилган гуноҳидан пушаймон бўлиб қайтиб асло у ишга қўл урмасликка қарор берган киши тавба қилган ҳисобланади. Истиғфор эса, Аллоҳдан кечирим сўраш дегани. Қуръондаги тавба ҳақидаги оятлар гуноҳга қўл урган кишиларга тўғридан-тўғри йўналтирилган. Чунки, бизда гуноҳ чиқариш маросими йўқ. Тавба қилиш учун албатта бировни олдига боришни ҳам кераги йўқ.
Оятда келтирилган кишилар оятларга амал қилишни ўрнига Каъб б. Ашрафни олдига боришган. Улар ҳақидаги оят қуйидагича:
“Сенга нозил бўлган китобга ва сендан олдин нозил боʻлган китобларга ишонишганини даʼво қилаётганларни кўрмайсанми?! Тогʻутдан ҳукм сўраб беришни исташмоқда. Ҳолбуки, унга куфр келтиришга буюрилгандир. Шайтон эса, уларни йўлдан бутунлай адаштиришни истамоқда.” (Нисо 4/60)
Булар оятларга қарши чиққанликлари сабабли тавба қилишлари ва Аллоҳдан кечирим сўрашлари керак эди! Расулуллоҳ ҳам уларни кечиришини Аллоҳдан дуо қилиб сўраши – улар хато ишдан қайтганини исботлаш деган маънони билдиради.
Сизлар ўқиган оятнинг давоми қуйидагича:
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّـهِ ۚ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّـهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّـهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا
“Биз қайсики элчини юборган бўлсак; Бизни изнимиз[3] билан унга итоат этилсин дея юборганмиз. Агар улар ўзларига зулм қилиб қўйган вақтларида сенга келсалар ва (сени ёнингда) Аллоҳдан мағфират тиласалар эди, сен ҳам уларни кечирилиши учун[4] дуо қилганингда, ана ўшанда Аллоҳ тавбалрни қабул қилувчи эканини ва қанчалик марҳаматли эканини улар албатта кўришар эди.” (Нисо 4/46)
Шудай қилсалар улар яна такроран Аллоҳ ва Расулига итоат қилган бўлишар эди. Бундан ташқари, ҳар бир мусулмон бошқа бир мусулмон биродарини гуноҳлари кечирилиши учун дуо қилади, бу табиий нарса. Аллоҳ таоло Расулуллоҳга шундай буюрган:
فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا اللَّـهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ۗ وَاللَّـهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ
“Билки, Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ. Ўз гуноҳинг учун ва мўмин эркак ва мўмина аёлларни гуноҳлари учун ҳам мағфират сўра. Бориб келиб юрган жойингизни ҳам турган жойингизни ҳам Аллоҳ билиб тураади.” (Муҳаммад 47/19)
Пир: Сиз нима десангиз ҳам деяверинг, биз барибир Аллоҳ билан қуллари орасида авлиёлар ва машойихи изом ҳазратларини[5] руҳларини восита эканига ишонамиз. Уларни руҳониятидан (истемдод) мадад сўраймиз, (истеона)[6] ёрдам сўраймиз.
Байиндир: мен сизларни ўзимга эмас, балки Аллоҳни оятларига чақиряпман. Ҳар бир ўқиган намозида “Ийяка настаийн – ёлғиз сендан ёрдам сўраймиз”, (Фотиҳа 1/5) – деб Аллоҳга сўз берган бир мусулмон бу сўзга қандай қилиб тили бориши мумкин? Ҳамда яна бир оятда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ ۖ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ
“Инсонни Биз яратдик. Биз унга уни шоҳ томиридан ҳам яқинмиз. Ичи унга нимани висирлаганини ҳам билиб турамиз.” (Қоф 50/16)
Аллоҳ таоло бизларга ўзимизни шоҳ томиримиздан ҳам яқин экан, энди қандай қилиб авлиё деб таърифланаётган инсонларни руҳлари Аллоҳ билан бизни ўртамизда бўш жой топиб ўша ерга кириб олишар экан?
Пир: Ислом институти талабаси бўлган иккита қиз ўқувчи мени ёнимга келиб айнан мана шу нарса ҳақида савол берди.
Айтдиларки: “Аллоҳ бизларга шоҳ томиримиздан ҳам яқин экан, қандай қилиб шайхлар биз билан Аллоҳни ўртасига кириши мумкин?” Мен шундай жавоб бердим: “Сизлар Қуръон ўқийсизларми?” “Ҳа, ўқиймиз”, – дейишди. “Ўша Қуръонни сизларга ким ўргатмоқда?”, десам, “Қуръон ўқитувчиси” деб жавоб беришди. Шунда мен: Ахир Аллоҳ сизларга Қуръон ўқитувчисидан ҳам яқин эмаски? Нега Аллоҳдан эмас, ўқитувчидан ўрганяпсиз? Нега Аллоҳга эмас, ўқитувчига боғланяпсизлар”, – дедим. Улар: “Ҳа, тушунарли”, – деб қайтиб кетишди.
Байиндир: Аллоҳни қандай қилиб бир ўқитувчи савиясига туширишингиз мумкин?! Агар бировга бирон нарса ўргатган киши у билан Аллоҳ ўртасига кирган воситачи деб ҳисобланадиган бўлса, сиз ва сиз каби миллиардлаб инсонлар бор бир-бирига таълим-тарбия берадиган. Аслида, сизларни иддаоларингиз мана бу оятга зид келмоқда:
اتَّبِعُوا مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاءَ ۗ قَلِيلًا مَّا تَذَكَّرُونَ
“Раббингиздан сизларга нозим қилинган нарсага эргашинглар; Аллоҳ билан ўртангизга қўйиб олган авлиёларга эргашманглар. Нақадар оз эслатма оляпсизлар.” (Аъроф 7/3)
Мақолада Пир деб келтирилган шахс Истанбуллик тариқат шайхи Байрам Али Қорамустафоўғли, Мурид деб келтирилган шахс эса унинг ёрдамчиси Маҳмуд Афанди бўлади.
Бу мақола бир китобдан мавзу ва бўлимларга ажратилган ҳолда тақдим қилинди. Яқин кунларда китобни тўлиқ шакли ҳам ПДФ форматида (бепул юклаб олиш мумкин бўлган ҳолда) тақдим этилади, иншааллоҳ.
[1] Термизизй, Даавот 119, 3578. Бу ҳадисга Имом Термизий шундай изоҳ қолдирган: “Бу ҳасан-саҳиҳ, ғариб бир ҳадисдир. Бу ҳадисни фақатгина бу йўл орқали биламиз, Ҳатмили Абу Жаъфар ҳадисидан.”
Ибн Можа, Иқоматус-солат, 189, 1385. Аҳмад Б. Ҳанбал, 4-ж, 138.
[2] Оятнинг асл маъноси: “Расул ҳам уларни кечирилиши учун суо қилсайди!” ҳсаклидадир.
[3] Араб тилида илтифот санъати бор. Баъзан учинчи шахс биринчи шахс бўлиб, баъзан эса иккинчи шахс бўлиб ҳисобланади. Бу оятда ҳам шу қоида бор. Бу қоида Туркий тилларда мукаммал ҳолда қўлланилмагани сабабли, оятни тўғридан-тўғри таржима қилдик.
[4] Оят ҳақида юқорида изоҳ берилди.
[5] Авлиёуллоҳ – Аллоҳни валий қуллари, машоихи-изом, буюк шайхлар деган маъноларда ишлатилади.
[6] Истимдод ва истеона ёрдам сўраш маъносини билдиради. Булар авлиё деб билган ўликларни руҳларидан ёрдам сўрашмоқда, ўша руҳларни ва руҳониятларни Аллоҳ билан ўзларини ўртасига бир воситачи деб қўйиб олишмоқда. Воситачиларни ким экани Руҳул-Фурқон китобининг 2-ж, 86- саҳифасида жуда ҳам очиқ бир шаклда баён қилиб ўтилган.
