Кўпинча «намоз» деб маъно бериладиган «солат» калимасининг араб тилидаги ўзаги бир нарсани ташлаб қўймасдан орқасида туриш маъносини англатувчи «солаа»дир[1]. Бир нарсани орқасида туриб бериш дегани – ундан юз ўгирмаслик, уни тарк қилмаслик дегани бўлади. Аллоҳ буюрган вазифаларни бажармаган ва ундан юз ўгирган кимсалар ҳақидаги оят бу маънони қўллаб-қувватлайди:
فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّى . وَلَكِن كَذَّبَ وَتَوَلَّى
(У шундай жон беради) чунки тасдиқламади/ишонмади ва солат қилмади/илоҳий буйруқни бажармади. Аксинча, ёлғонлади ва (солат қилишдан/илоҳий буйруқларни бажаришдан) бош тортди[2]. (Қиёмат сураси 75:31-32)
Илк оятдаги «соддақо — ҳақни қабул қилди» маъносидаги феъли иккинчи оятдаги «каззаба – ёлғонга чиқарди» феълининг зидди бўлиб келмоқда. «ла солла – илоҳий буйруқни бажармади» феълидаги мусбат маъноси эса «тавалла – бош тортди» феълининг зидди бўлиб келди. Бир нарсани бажармаслик – ундан бош тортишдир, орқасида турмасликдир. Ташлаб қўймасдан ва юз ўгирмасдан бажаришимизни талаб қилган агар Аллоҳ бўлса, демак биздан талаб қилган «солат» зиммамизга юклатилган вазифалар, яъни бандалик вазифаларимиз бўлади. Бандалик бурчимизни бажаришдан бош тортишимиз эса жуда ҳам катта гуноҳ ҳисобланади.
Қуйидаги оят ҳам «солат» калимаси бир нарсани орқасида туриб бериш/дастак бўлиш маъносини қўллаб-қувватлайди:
إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا
«Аллоҳ ва Унинг малаклари Пайғамбарга солат қилади/унга дастак бўлади. Эй имон келтирганлар, сизлар ҳам унга солат қилинг/дастак бўлинг/ёрдам беринг ва тўлиқ хавфсизликни таъминланг.» (Аҳзоб сураси 33:56)
Аллоҳни ва мўминларни Муҳаммад алайҳиссаломга солат қилиши/ёрдам бериши ва у кишини қўллаб-қувватлаши ҳақидаги оятлардан мисол тариқасида 2та оят келтирамиз:
وَإِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللَّهُ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِينَ . وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ
«(Эй Муҳаммад!) Агар (кофирлар) сенга хийла қилмоқчи бўлса, сенга Аллоҳ етади. У сени Ўз ёрдами билан ва мўминлар билан қўллаб-қувватлаб қўйди.
У мўминларнинг қалбини бир-бирига бирлаштириб қўйди. Агар сен ер юзи тўла мол-давлат сарфлаганингда ҳам, уларнинг қалбларини бирлаштира олмас эдинг. Аммо, Аллоҳ бирлаштириб қўйди. Албатта, У ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.» (Анфол сураси 8:62-63)
Аллоҳ ва Унинг малаклари нафақат пайғамбар алайҳиссаломга, балки, мўминларга ҳам солат қилади/ёрдам беради. Бу ҳақидаги оятлар қуйидагича:
هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا.
«У сизларни зулматлардан нурга олиб чиқиш учун, Унинг Ўзи ҳам малаклари ҳам сизларга солат қилади/кўмак беради. У мўминларга меҳрибондир.» (Аҳзоб сураси 33:43)
Аллоҳ ва малакларни мусулмонларга қилган солати/ёрдами ҳақида баён қилган оятлардан бир қисми қуйидагича:
وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ . إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلَاثَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُنْزَلِينَ . بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ . وَمَا جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرَى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِهِ وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ . لِيَقْطَعَ طَرَفًا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْ يَكْبِتَهُمْ فَيَنْقَلِبُوا خَائِبِينَ.
«Бадрда ниҳоятда қийин аҳволда эканингизда Аллоҳ сизларга ёрдам берди. Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилингки, зора (Аллоҳнинг ёрдамини) қадрига етсангиз[3].
(Эй Муҳаммад! Бадрда) мўминларга шундай деётган эдинг: «Роббингиз уч мингта малакни тушишга тайёр қилиб қўйиб сизларга ёрдам бериши етмайдими?»
Албатта етади. Аммо, ҳимоявий эҳтиёткорликни олиб, сабр-бардош билан ҳаракат қилсангиз-у, душманингиз ҳам сизларга ўшандай ҳужум қилса[4], Роббингиз сизларга ёнингиздан айрилмайдиган беш мингта малак билан ёрдамга келади.
Аллоҳ бу ёрдамни – сизларга бир ҳуш хабар бўлиши ва қалбингиз хотиржам бўлиши учун қилади, холос. Ғалаба (нусрат) – фақат Аллоҳдандир, (У) ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.
(Аллоҳнинг бу ёрдами) – кофирларнинг бир тарафини кесиб/йўқ қилиб ёки мағлуб этиб, уларни умидсиз ҳолда қайтариб юбориш учундир.» (Оли Имрон сураси 3:123-127)
ИНСОНЛАРНИНГ ЗИММАСИДАГИ СОЛАЙ/БАНДАЛИК БУРЧЛАРИ
Солат қилган бандага «мусолли» дейилади. Мусолли бўлган зотларнинг вазифаларини қуйидаги оятлардан билиб оламиз:
إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا . إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا . وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا . إِلَّا الْمُصَلِّينَ . الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ . وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ . لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ . وَالَّذِينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ . وَالَّذِينَ هُم مِّنْ عَذَابِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ . إِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونٍ . وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ . إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ . فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ . وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ . وَالَّذِينَ هُم بِشَهَادَاتِهِمْ قَائِمُونَ . وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ . أُوْلَئِكَ فِي جَنَّاتٍ مُّكْرَمُونَ .
«Инсон чидамсиз/тўймас қилиб яратилган.
Унга бир ёмонлик/муаммо келганида жазавага тушиб қолади.
Унга яхшилик келганда эса бермай қўяди.
Солат қилувчи/бандалик бурчини бажарувчилар ундай эмас.
Улар ўз бурчларини давомли бажариб боради[5].
Уларнинг мол-давлатларида белгиланган ҳақ бўлади;
Сўрагувчилар ва (сўрашдан) маҳрум бўлганларга бериш учун.
Улар сарҳисоб кунини тасдиқлайди.
Улар яратган Эгасининг азобидан қўрқади[6].
Чунки, яратган Эгасининг азоби (ҳукм қилинса) омонда қолинадиган эмас.
Улар аврат жойларини (номаҳрамдан) эҳтиёт қилади[7].
Фақат (ҳур) жуфтлари ва қўл остидаги асир(а)лар[8] бундан мустасно. Чунки, улар (бу ҳолатда) айбланмайди.
Кимки бундан бошқа (ҳукм) истаса, улар ҳаддан ошувчидир[9].
Улар омонатлари ва мажбуриятлари/келишувларига риоя қилувчилардир.
Улар гувоҳлигини тўғри адо этувчилардир.
Улар бандалик бурчларини/илоҳий буйруқларни муҳофаза қилади.
Ана шундай кишиларга жаннатларда иззат-икром кўрсатилади.» (Маориж сураси 70:19-35)
Бундай хислатларга эга бўлган кишининг Аллоҳ таоло олдида зиммасига олган ҳар қандай бурчини эътиборсиз қолдириши ақлга сиғмайди.
Солат қилувчи бандаларнинг хислатларини баён қииб, кейин солатни алоҳида таъкидлаган икки оят жуда муҳимдир:
«Улар солатларини давомли бажариб боради.» (Маориж 70:22)
«Улар солатларини муҳофаза қилади.» (Маориж 70:34)
Солатни/зиммасидаги вазифаларини давомли бажариб борадиган киши — уни хоҳласа бажариб, хоҳламаса бажармайдиган эмас, балки ҳар қандай вазиятда ҳам узлуксиз баҳона қилмай бажарадиган кишидир. Солатни муҳофаза қилувчи эса – вазифасини энг чиройли ва мукаммал шаклда бажаришга ҳаракат қиладиган кишидир.
Қуръондаги солатга алоқадор яна бошқа оятларга ҳам назар соладиган бўлсак, ўлим эҳтимоли юксак ҳолатдан бошқа вазиятда асло тарк қилиб бўлмайдиган, ҳар бирини ўз вақтида ўқиш талаб қилинган кундалик беш вақт намоз ҳам айнан давомли ва муҳофазали шаклда бажариш талаб қилинган буйруқлардан бири экани маълум бўлади.
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّـيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ
«Кундузнинг икки тарафида/бўлимида ва кечанинг кундузга яқин вақтларида ўша солатни/намозни адо эт. Албатта, яхшиликлар ёмонликларни кетказади. Бу эслатма олувчиларга эслатма/насиҳатдир.» (Ҳуд 11:114)
Тараф (طرف) – бирор нарсанинг бир бўлаги, бир қисми деган маъноларни англатади[10]. «Кундузнинг икки тарафида» кундузнинг икки бўлимида дегани. «Яқин тарафларида» деган маъно англатувчи «зулаф — زلف» калимаси кўплик шаклида келтирилган[11]. Араб тилида кўплик энг камида уч бўлади. Шунинг учун, кечани кундузга энг яқин бўлган вақтларидаги намоз уч вақт бўлади. Кундузи 2 вақт ва кечаси уч вақт бўлиб, кундалик шахсий ибодат турига кирувчи намоз кунда беш маҳал адо этилади. Қуйидаги оятда ўша намозларнинг бошланиш ва тугаш вақтлари баён қилинмоқда:
أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا
«Қуёш оғишидан тортиб то тунни қоронғисигача бўлган муддат оралиғида ва тонг шафақлари йиғилган вақтда намозни/дуо-ибодатни бажо қил. Тонг шафақларининг йиғилиши кўзга кўринади.» (Исро сураси 17:78)
Ушбу солатга ҳозирда туркий, форс ва ҳинд тилларида «намоз» деб аталади. Қуёш тиккадан ўтиб ботиш тарафига оғишни бошлаганида куннинг биринчи намози бўлмиш пешин/тушлик намозининг вақти киради. Қуёш ботиши биланоқ кун тугаб тун бошлангани боис, қуёш ботишидан олдин яна бир намозни адо этиш керак. Чунки, Ҳуд сураси 114-оятда «кундузи икки маҳал адо этинг» деб келтирилган.
Кечани кундузга яқин бўлимлари икки қисмдир. Биринчиси – қуёш ботишидан то ғарбий уфқ қорайгунга қадар давом этадиган хира-ширалик, иккинчиси эса, тонгда шарқий уфқнинг тепасида пайдо бўлишни бошлаб, паст тарафга ёйилиб, то қуёш чиққунча давом этадиган хира-ширалик вақтидир. Улардан ҳар бири икки қисмга бўлинади. Ҳар бирини иккига бўладиган нарса оқ ёруғлик чизиғи бўлиб, у кечқурун ғарбий уфқ бўйлаб, тонгда эса шарқий уфқ бўйлаб қора уфқ билан ёнма-ён кўриниб ва ажраб турадиган чиқиқдир. Айна ўша оқ ва қора чизиқлар кун ботишда шом ва хуфтон вақтларини, кун чиқишда эса бомдод ва саҳарлик вақтларини бир-биридан ажратиб беради.
Намоз ҳақидаги оятларда шом билан хуфтон намози вақтларини ажратиш ҳақида сўз юритилмагани учун бу иккала намоз бирлаштириб адо этилса ҳам бўлади. Бунга намозни жамлаш деб аталади. Бу имкониятдан пешин ва аср намозларида қўлланилса ҳам бўлади. Бунга мисол тариқасида Расулуллоҳни бизга ўрнак ва таълим сифатида адо этган намозларини келтиришимиз мумкин. Расулуллоҳ ҳеч қандай муаммосиз ҳам Мадина шаҳрида пешин билан аср намозини ҳамда шом билан хуфтон намозини бирлаштириб ўқиган[12]. Бомдод намозининг кириш вақти ҳам чиқиш вақти ҳам белгилаб берилгани учун у намоз ҳеч бир намоз билан жамлаб ўқилмайди.
Нисо сурасининг 103-оятига кўра юқорида вақтлари белгилаб берилган кундалик беш вақт намозлардан ҳеч бирини тарк қилиб бўлмайди, вақтидан ўтказиб бўлмайди ва уларнинг қазоси ҳам бўлмайди. Вақти чиққанидан кейин адо этиш мумкин бўлган ҳолатлар унутиб қўйиш ёки ухлаб қолиш истисносидир. Чунки, Аллоҳ ҳеч кимга кучи ва тоқати етмайдиган нарсадан жавобгар қилмайди (Бақара сураси 286).
Пайғамбар алайҳиссалом бу ҳақида шундай деган:
«Ким бир солатни/намозни унутиб қўйса ёки ухлаб қолса, унинг кафорати – эсига тушган вақтидаёқ адо этишидир[13].»
Хавф-хатар вақтида Аллоҳ инсонга намозни вақтида адо этишни қулайлаштириб берган. Бундай хавф-хатар икки хил бўлади, бири шахсий, бири эса сафардаги душманга йўлиққандаги хатар.
Шахсий хавф-хатар ҳақидаги оят қуйидагича:
«Агар қўрқсангиз, (намозни) пиёда ёки улов устида кетаётиб ўқинг. Хотиржам бўлганингизда, (намоз ҳақида) билмаганингизни сизга қандай ўргатган бўлса, Аллоҳни ўшандай ёд этинг[14].» (Бақара 2:239)
Аллоҳ таоло бу оятда муайян бир хавф-хатарни таъриф қилмаган. Демак, бир киши намозни вақтида ўқий олмаслигидан хавотир қилса, юриб кетаётган ёки бирон бир уловга миниб кетаётган ҳолатда бўлса ҳам намозни ўқийди ва бундай ҳолатда қиблага юзланиш ҳам шарт бўлмайди.
Нисо сурасининг 101- оятида сафарда душманни ҳужум қилиш эҳтимоли юксак бўлган вақтда намозни бир ракатга тушириб ўқишга рухсат берилган. Лекин, ўшанда ҳам вақтидан кечиктириб бўлмайди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
«Сафарга чиққанингизда кофирлик қилганларни сизга ҳужум қилиб қолишидан қўрқсангиз, (сафардаги) намозни қисқартиришингизда сизларга гуноҳ йўқ. Чунки, кофирлик қилувчилар сизларга очиқ душман.
(Эй Муҳаммад!) Мўминларни ичида бўлиб, уларга намозни тўлиқ адо қилиб бермоқчи бўлсанг, мўминлардан бир жамоаси сен билан бирга намозга турсин, қуролларини ҳам ўзлари билан олсин, (биринчи ракатдаги) саждасини қилиб орқангизга ўтсин ва (намоз ўқимаган) бошқа тоифа келиб (намозни қолган қисмини) сен билан бирга ўқисин , шунда ҳам ҳушёр бўлсинлар ва қурол-яроқларини ўзлари билан олсинлар. Кофирлар сизларни қурол-аслаҳаларингиздан бехабар қолишингизни, кейин сизларга бирдан ҳужум қилишни хоҳлайди. Агар сизларга ёмғирдан бирон бир азият (ноқулайлик) пайдо бўлса, ёки бемор бўлсаларинг, қурол-аслаҳаларингизни қўйиб қўйишингизда сизларга гуноҳ йўқ. Шунда ҳам, эҳтиёткор бўлинг. Аллоҳ кофирлик қилувчиларга аниқ хорловчи азоб тайёрлаб қўйган.» (Нисо 4:101-102)
Кўриниб турибдики, инсоннинг ўз ихтиёрида бўлмаган унутиш ва ухлаб қолишдан бошқа ҳеч нарса намозни ўқимаслик учун сабаб бўлмайди ва ҳеч бир оятда намознинг қазоси ҳақида айтилмаган.
СОЛАТ ҚИЛМАЙДИГАНЛАРНИ ТОРТИШИ БОР
Мусолли – илоҳий буйруқларни бажарувчилар ҳақида оз бўлсада Маориж сурасида ўрганиб олдик. Дунёда солат қилмай яшаб ўтганларга охират ҳаётида бериладиган жазолар ҳақида қуйидаги оятлардан билиб оламиз:
«Яна, ўша куни бир қанча юзлар буришган бўлиб[15],
Ўзларига нисбатан «умуртқаларини синдирадиган иш» қилинишини билиб бўлади[16].
Йўқ! Жон ҳалқумга етганида[17],
«Дам соладиган биров борми?»,- деб қолинганида[18],
(Сакаротдаги одам) у айрилиқ эканини билганида[19],
Болдирлар(и) бир-бирига чалмашганда/жон чиққанида,
Ўша (қиёмат) куни етаклаб борилиш Роббинг ҳузурига бўлади[20].
У (кофир ҳақни) тасдиқламади, диний вазифаларни бажармади.
Аксинча, ёлғонлади ва юз ўгирди[21].
Кейин қаҳрамонлар-ча керилиб, ўз оиласига кетди[22].
(Эй кофир!) Сени ҳолингга вой, ҳолингга вой!
Кейин, (яна) ҳолингга вой, ҳолингга вой!» (Қиёмат 75:24-35)
«Ҳар ким ўз қилмишининг гаровидир[23].
Ўнг тараф эгалари бундан мустасно[24].
Улар боғу бўстонларда[25] (қолиб), сўрайдилар.
Жиноятчилар ҳақида[26].
«Сизларни сақорга нима олиб кирди?» (деб).
Улар шундай дейди: «Биз диний вазифаларни бажармаганмиз .
Чорасизларни едириб-ичирмаганмиз[27].
(Гуноҳга) ботувчилар билан бирга ботиб юрганмиз[28].
Сарҳисоб[29] кунини ёлғонлаганмиз[30].
Токи ўша аниқ (ўлим) келгунга қадар[31] (шундай эдик).»
Энди, уларга шафоатчиларнинг шафоати фойда бермайди.» (Муддассир 74:38-47)
МУНОФИҚЛАР СОЛАТИ
Мунофиқ, гарчи у кофир бўлса ҳам, ўзини мусулмон кўрсатадиган кишидир. Улар мусулмонлардек ҳаракат қилади. Лекин, ёлғончи бўлганликлари учун солатларини, яъни диний вазифаларини бировларга кўрсатиш учун бажаради. Аллоҳ таоло бу ҳақида шундай марҳамат қилади:
«Динни ёлғонга чиқараётган одамни кўрдингми?
Ундай киши етимни жеркиб туртади,
Мискин-бечорани едириб-ичиришга (на ўзини ва на бировни) ундамайди/таклиф қилмайди.
Бас! Ўзларича диний вазифаларни бажаряпмиз деётган ундай кишиларнинг ҳолига вой .
Улар диний вазифаларидан (қандай ва нима мақсадда қилинишидан) ғофил (бехабар) кишилардир,
Улар – риёкорлик қиладиган,
Ва кичик ёрдамларга ҳам қарши чиқадиган кишилардир.» (Маун сураси 107:1-7)
Мунофиқларнинг солати/диний вазифаларни бажариш ҳолати ҳақидаги оятлардан яна бири қуйидагича:
«Мунофиқлар Аллоҳга хийла қилмоқчи, Аллоҳ уларнинг хийласини ўзига қайтариб қўяди[32]. Улар солатга/диний вазифаларни бажаришда эриниб бажаради[33], инсонларга риёкорлик қилади, Аллоҳни камдан-кам эслайди.» (Нисо 4:143)
МУҲАММАД АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ СОЛАТИ
Аллоҳ таолони пайғамбар алайҳиссаломга берган солат амри қуйидагича:
«(Эй Муҳаммад!) Сенга яхшиликлар мужассам бўлган (Қуръон)ни бердик.
Энди солатни/вазифаларингни Аллоҳ учун бажар ва (бу йўлда ўзингни) қурбон қил/тик тур!
Сенга нафрат-адоват қиладиган киши – самарасиз/муваффақиятсиз кишидир.» (Кавсар 108:1-3)
Муҳаммад алайҳиссалом дин хусусида ҳар нарсада бизга ўрнакдир (Аҳзоб 33:21). Уч оятдан иборат бўлган ушбу сурада унинг бутун ҳаёти давомидаги диний фаолиятини қисқача туширтириб берган буюк бир дарс бор.
МУСУЛМОН ВА ҒАЙРИ-МУСЛИМ ИНСОНЛАР ЗИММАСИДАГИ СОЛАТ
Аллоҳ таоло Тавба сурасида мўминлар[34] ҳақида ҳамда кофирлигини эътироф қилган ва эътироф қилмаган мунофиқлар[35] ҳақида баён қилганидан кейин улар ҳақида Муҳаммад алайҳиссаломга шундай амр қилган:
خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ
«(Эй Муҳаммад!) Уларнинг мол-давлатларидан садақа олки, у билан уларни ҳам поклайсан, ҳамда ривожлантирасан ва сен уларга дастак бўл , чунки, сенинг дастагинг уларга тасалли бўлади. Аллоҳ эшитади, билади.» (Тавба 9:103)
Бу оятда келтирилган садақани кўпчилик мусулмонлар фақат мусулмон шахсдан олинадиган закот деб билади ва шундай таърифлашади. Аслида, бу садақа, динидан қатъи назар, мулк эгаси бўлган ҳар бир фуқародан олинадиган солиқдир. Оятда келтирилган поклаш ва ривожлантириш диний соҳада эмас, яъни ўша садақа орқали гуноҳларини кечирилиши ва диндорлиги ортиши эмас. Чунки, бу нарсага Аллоҳдан бошқаси қодир бўлмайди[36]. Имон ва ибодат масаласида ҳеч қандай мажбурлаш бўлмагани учун[37] имони бўлмаган аммо мулкка эга бўлган фуқародан олинадиган солиқ ўзи яшаб турган давлатида юз бериши мумкин бўлган ташвишларидан халос бўлишига ва иқтисодий ривожланишига сабаб бўлади. Муҳаммад алайҳиссалом етакчи бўлиб ўзи бошқарган Мадина шаҳрини ҳар томонлама ривожлантириш учун қилган иши ман шундан иборат бўлган.
Оятдаги «сен уларга дастак бўл , чунки, сенинг дастагинг уларга тасалли бўлади» деган буйруқ, уларни ҳимоя қилиш, ҳақ-ҳуқуқларини поймол бўлишига йўл қўймаслик ва уларга керакли ёрдамни бериш деган маънони англатади. Бу маъно ва моҳиятни эса бизга фуқаролардан олинган ўша садақа/солиқларни қандай тақсимлаш кераклиги ҳақида тушунтириб берган оятдан билиб оламиз. Оят қуйидагича:
إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
«Садақалар Аллоҳдан фарз ўлароқ, фақатгина ночор-камбағалларга, мискинларга , садақа ишидаги ишчиларга ва қалби мойил қилинадиган инсонларга берилади. Ҳамда , ҳуқуқидан маҳрум бўлган қарамлар, қарздорлар, Аллоҳнинг йўлида ҳамда йўлда қолган кимсалар учун ажратилади.» (Тавба 9:60)
Бу оят садақа тақсимлашда динлар ўртасини айирмаган. Оят охиридаги ушбу иборалар эса жуда муҳим: «Булар Аллоҳ тарафидан фарз қилинди. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.
Агар бирор нарса Аллоҳ тарафидан фарз қилинган бўлса, мусулмон инсоннинг қиладиган иши сўзсиз итоат қилишдир. Бир одам пайғамбар алайҳиссаломинг ёнига келиб: «Менга садақа берасизми?» деган эди, Расулуллоҳ унга шундай жавоб берди: «Аллоҳ садақаларни тақсимлаш хусусида на бир пайғамбарни ва на бошқасини қарорини қабул қилмайди. Шунинг учун бу хусусда Ўзи қарор қилган ва садақаларни тақсимотини саккиз қисмга бўлган. Агар сен мана шу саккиз бўлимдан бирига кирсанг сенга ҳам садақадан ҳаққингни бераман[38]».
Энди биргаликда садақа тақсимотида келтирилган 8 тоифани кўриб чиқамиз.
- Фақир – даромади оч қолмайдиган даражада етарли, асосий
эҳтиёжларини қоплай оладиган, аммо ўзи садақа берадиган даражада ортиқча мол-мулки йўқ киши бўлгани учун, у инсон бой ҳисобланмайди. Агар буларга халқ пулидан йиғилган маблағдан ёрдам берилса қисқа вақт ичида тижорат орқали ёки бошқа йўллар билан қўшимча даромад киритиш йўллари орқали фақирлик даражасидан бойлик даражасига ўтиши ва бунинг натижасида унинг ўзи ҳам ортиқча мол-мулкидан садақа берадиган ҳолатга келиши мумкин. Бундай кишилар одатда бировдан ёрдам сўрамагани учун, уларга садақалар барчага ошкора қилинмаган ҳолда берилиши тавсия қилинади (Бақара 2:271).
- Мискин – даромади ўзини тўйдира олиш даражасидан паст, ночор ва
эҳтиёжманд экани барчага аён бўлган кишидир.
- Садақа ишида ишлайдиганлар – садақаларни тўплаш ва тарқатишга
тайинланган кишилардир.
- Қалби мойил бўладиган кишилар – жамиятга фойдаси тегадиган ёки
зарарни олдини олишда ёрдам берадиган кишилардир. Буларни қўллаб-қувватлаш орқали жамиятда ижтимоий тараққиётга йўл очилади.
- Ҳуқуқидан маҳрум бўлган қарамлар – аввало жангда қўлга тушган
асирлардир. Улар эвазсиз ёки фидя эвазига озод қилинади (Муҳаммад 47:4). Жангда душман тарафдан бирини ғанимат сифатида ўзига асир қилиб олган бўлса ва уни шунчаки озод қилишни истамай, эвазига фидя олмоқчи бўлсаю, лекин асирнинг ўзи ҳам унинг яқинлари ҳам у учун тўлов тўлашни хоҳламаса, унинг фидяси ҳам ўша фонддан ажратиб берилади ва асир озод қилинади. Дунёнинг турли бурчакларида зулм ва зўравонликка учраган мазлумларни қутқариш учун ҳам ушбу фонддан маблағ ажратилади (Нисо 4:75).
- Садақа тақсимотига киритилган қарздорлар камбағал ва қашшоқлардан алоҳида бир сıнф сифатида киритилиши ҳам катта аҳамиятга эга. Тадбиркорнинг ишлаб чиқариш анжом-ускуналаридан садақа олинмайди. Ундай кимсалар агар қарзга кириб, қарзини тўлолмайдиган ҳолатга тушиб қолган бўлса, унинг қарзи ҳам садақалардан тўланади. Шу тариқа уларнинг ўзлари ҳам, ҳақдорлари ҳам муаммолардан халос бўлиб, маҳсулот ишлаб чиқариш ва иш ўрни яратиш имконияти яна тиккаланади. Бу иқтисодий барқарорликка сезиларли даражада таъсири бўлади.
- Бақара сурасини 195-оятига кўра, жамиятни ички ва ташқи хавфсизлиги учун қилинадиган харажатлар ҳам Аллоҳ йўлида қилинадиган харажат турига киргани каби, Бақара сурасининг 273-оятига кўра, илмий тадқиқотлар ва давлат хизматлари учун қилинадиган харажатлар ҳам Аллоҳ йўлидаги харажатлар турига киради. Шу тариқа илмий тараққиётга эришилади ва жамиятда осойишталик ва ишонч муҳити яратилади.
- Садақалардан йўлда қолган кимсалар учун тақсимлаш қисмига йўл қуриш ва уни таъмирлаш, йўл ҳаракати хавфсизлиги таъминлаш ҳамда қатнов йўлларда тураргоҳлар ташкил қилиш каби йўловчилар учун яратиладиган имкониятлар ҳам киради. Йўл ҳаракати хавфсизлиги ички ва халқаро иқтисодий ҳаёт учун зарурий нарсадир. Бу ҳақидаги бир оят қуйидагича:
«Аллоҳ бир юртни мисол келтирди: у тинч ва хотиржамлигида ризқи ҳар тарафдан мўл-кўл келиб турадиган юрт эди. Лекин у юртнинг аҳолиси Аллоҳнинг неъматларига нонкўрлик қилди. Натижада, қилмишлари туфайли Аллоҳ уларга очлик ва қўрқувни тоттириб қўйди.» (Наҳл 16:112)
Тўпланган солиқларни/закотларни бу тарзда тарқатилиши жамиятдаги мусулмон ва мусулмон бўлмаган барча фуқароларга жиддий маънода енгиллик яратади.
САБР ВА СОЛАТ ИЛА АЛЛОҲДАН ЁРДАМ СЎРАШ
Аллоҳдан ёрдам сўрашнинг шарти сабр солатдир. Сабр – ақл ва дин талаб қилганидек, ўзини тутиб туриш[39], яъни позициясини ўзгартирмаслик, солат эса диний вазифаларини бажаришдир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱسْتَعِينُوا۟ بِٱلصَّبْرِ وَٱلصَّلَوٰةِ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلصَّٰبِرِينَ . وَلَا تَقُولُوا۟ لِمَن يُقْتَلُ فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ أَمْوَٰتٌۢ ۚ بَلْ أَحْيَآءٌ وَلَٰكِن لَّا تَشْعُرُونَ . وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَىْءٍ مِّنَ ٱلْخَوْفِ وَٱلْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ ٱلْأَمْوَٰلِ وَٱلْأَنفُسِ وَٱلثَّمَرَٰتِ ۗ وَبَشِّرِ ٱلصَّٰبِرِينَ . ٱلَّذِينَ إِذَآ أَصَٰبَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُوٓا۟ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيْهِ رَٰجِعُونَ . أُو۟لَٰٓئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَٰتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ ۖ وَأُو۟لَٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُهْتَدُونَ
«Эй Мўминлар! Сабр-бардош билан/позициянгизни ўзгартирмаган ва диний вазифангизни адо этган ҳолда (Аллоҳдан) ёрдам сўранг. Аллоҳ сабрлилар/ўз позицияларини ўзгартирмайдиганлар билан биргадир.
Аллоҳ йўлида ўлдирилганларга «ўликлар» деманглар. Улар тирикдир, лекин (қандай тириклигини) англамайсизлар.
Сизларни қўрқув ва очлик туридан бўлган бирон нарса билан – мол-давлат, жон ва маҳсулотларни олиб қўйиш билан синаймиз[40] . сабрлиларга хушхабар бер.
Уларга мусибат келганида: «Биз Аллоҳникимиз ва Унга қайтамиз»- дейди .
Роббининг кўмаги ва яхшилиги улар учундир[41]. Улар тўғри йўлдагилардир.» (Бақара 2:153-157)
Бандаларнинг қилган битта қилган амалига Аллоҳ бир неча баробар кўпайтириб қайтариши, уни улкан савобларга эриштириши ҳақида қуйидаги оятлардан билиб оламиз:
إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَإِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضَاعِفْهَا وَيُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْرًا عَظِيمًا
«Аллоҳ заррача ҳам ҳақсизлик қилмайди. (Қилинган иш) агар битта яхшилик бўлса, уни бир неча баробарга орттиради ва Ўз тарафидан буюк ажр-мукофот беради[42].» (Нисо 4:40)
Истакларимиз рўёбга чиқиши учун биз сабр ва солат билан, яъни позициямизни бузмасдан ўз бурчимизни бажаришимиз керак. Бўлмаса, хоҳлаганимизча дуо қилайлик, ҳеч нарсага эриша олмаймиз. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
«…Инсонлардан кимдир: «Эй яратган Эгамиз! Бизга шу дунёда бер!», деб дуо қилади, унга охиратда насиба бўлмайди.
Яна кимдир: «Эй яратган Эгамиз! Бизга бу дунёда ҳам яхшилик бер, охиратда ҳам яхшилик бер. Бизни жаҳаннам азобидан сақла!»- деб дуо қилади.
Ана шуларнинг ҳар бирига ўзлари қилган ишидан насиба берилади . Аллоҳнинг ҳисоб-китоби тездир (яқиндир).» (Бақара 2:200-202)
Хоҳ фақат дунё хоҳлаган киши бўлсин, хоҳ дунё ва охират хоҳлаган киши бўлсин, ҳар иккала тараф ҳам мақсадларига эришиши учун керакли ишни бажариши ҳамда сабр қилиши кераклиги юқоридаги оятлардан маълум бўлмоқда.
Фақат дуо қилиб қўя қолиш жуда осон нарса, лекин сабр қилиб, ўз зиммасидаги диний вазифаларини бажариш қийин нарса. Аллоҳ таоло бу ҳақида шундай буюради:
وَٱسْتَعِينُوا۟ بِٱلصَّبْرِ وَٱلصَّلَوٰةِ ۚ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى ٱلْخَٰشِعِينَ . ٱلَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَٰقُوا۟ رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَٰجِعُونَ
«Сабр-бардош ва диний вазифаларингизни бажариш орқали (Аллоҳдан) ёрдам сўранг. (Аллоҳга) ҳурмат кўрсатувчилардан бошқасига бу оғир келади.
Улар яратган Эгасига йўлиқишни ва Унга қайтишини аниқ деб билади.» (Бақара 2:45-46)
ҚУРЪОНДА МУСОЛЛА/ҲАЖ ИБОДАТЛАРИ БАЖАРИЛАДИГАН ЕРЛАР.
Нуҳ тўфонида Каъба вайрон бўлган, ҳаж ибодатлари унутилиб кетган эди. Иброҳим алайҳиссалом ўғли Исмоил билан каъбанинг эски пойдеворини қайта тиклаганидан кейин, Аллоҳдан ҳаж ибодатлари бажариладиган ерларни кўрсатиб беришини сўради (Бақара 2:128, 196) ва аллоҳ у ерларни кўрсатиб берди ҳамда ўша жойларни «Мақоми Иброҳим» деб номлади. Алоқадор оят қуйидагича:
وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى
«Биз у уйни одамлар тўпланадиган ва омонликда бўладиган жой қилдик. Сизлар «Мақоми Иброҳим»ни/Иброҳим ибодат учун турган жойларни мусолла/ибодат қилинадиган ерлар қилиб олинг.» (Бақара 2:125)
Маълум бўладики, Мақоми Иброҳим Каъба ёнидаги атрофи ўралган 50 см узунликдаги тош эмас. Мақом қоладиган жой дегани. Араб тилида мақом калимасининг кўплик шакли бўлмагани учун, у калима бирлик ҳамда кўплик маъносида қўлланилса ҳам бўлади. Бу калимани қуйидаги оятда кўплик маъносида ишлатилмоқда:
فِيهِ آيَاتٌ بَيِّـنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ
«У ерда очиқ-ойдин оятлар – мақоми Иброҳим бор.» (Оли Имрон 3:97)
Аллоҳ таоло оятда «мусолла қилиб олинглар» дея буюрган ерлар ҳаж ибодатлари бажариладиган Арафот, Муздалифа, Мино, Каъба, Сафо ва Марводир.
ХУЛОСА
Тафсир ва таржималарда солат сўзи кўпинча намоз деб таржима қилинади. Унга муайян бир неча оятдан ташқари[43] ҳолатларда умумий қилиб «намоз» маъносини бериш маънонинг жиддий торайишига олиб келади. Мисол тариқасида Бақара сурасининг шу оятлари келтирилиши мумкин:
الم . ذَٰلِكَ ٱلْكِتَٰبُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ . ٱلَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِٱلْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَمِمَّا رَزَقْنَٰهُمْ يُنفِقُونَ . وَٱلَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِٱلْاخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ .أُو۟لَٰٓئِكَ عَلَىٰ هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ ۖ وَأُو۟لَٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُفْلِحُونَ
«Алиф! Лам! Мим!
Бу китобда ҳеч қандай шубҳа йўқ , масъулиятли (мўмин)ларнинг/гуноҳлардан ўзини тиядиганларнинг раҳнамо-қўлланмасидир.
Улар (Аллоҳга) ғойибона ишонади , солатини бажаради ва уларга ризқ қилиб берган нарсамиздан хайр-эҳсон қилади.
Ва сенга туширилган (китоб)га ҳам, сендан олдин туширилган (китоблар)га ҳам ишонадилар ва охиратни аниқ деб билишади.
Ана шулар – яратган Эгаси тарафидан юборилган раҳнамо (китоб) асосида яшайди ва улар бахтга эришади.» (Бақара 2:1-5)
Бу оятларда ибодат сифатида фақатгина солат ва закот келтирилди. Агар оятдаги «солат» сўзига «намоз» деб маъно берилса, Қуръонда буюрилган бошқа буйруқлар ва тақиқланган ишлар Ислом аҳкомлари қаторидан чиқариб юборилган бўлади. Лекин «бандалик бурчини бажариш» дея маъно берилса хатога йўл қўйилмаган бўлади ва Исломдаги барча буйруқларни ўша маъно ўз ичига олган бўлади.
Қуйидаги оятда солат сўзига қарама-қарши маънолар берилган:
إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا
«Аллоҳ ва Унинг малаклари бу пайғамбарга солат этади. Эй мўминлар, сизлар ҳам унга солат этинг ва тўлиқ хавфсизлигини таъминланг.» (Аҳзоб 33:56)
Тафсир ва таржималардаги анъанага кўра бу оятдаги Аллоҳни Муҳаммад алайҳиссаломга солати поклаш ва тазкияси, малакларнинг солати эса у кишининг ҳаққига дуо қилиши ва Аллоҳдан истиғфор/гуноҳларини кечирилишини сўраши ҳам унинг ҳақига дуо қилиши ва истиғфор тилашидир. Агар оятга шундай маъно берилса шундай таржима ҳосил бўлади:
«Аллоҳ бу пайғамбарни поклайди, малаклар унинг ҳақига дуо ва истиғфор айтади. Эй мўминлар, сизлар ҳам уни покланг, унга дуо қилинг ва унга эсон-омонлик тиланг.» (Аҳзоб 33:56)
Битта жумладаги предикатга/феълга икки хил маъно бериш тил қоидаларига зиддир. Агар Аллоҳ уни поклаётган бўлса, мусулмонлар уни поклаши қандай бўлади?!
Энг қизиғи, бу оятни эшитган барча мусулмонлар Аллоҳ таолонинг бу амрига шундай жавоб беришган:
«Аллоҳумма солли ала Муҳаммад ва ала оли Муҳаммад.» Яъни, Эй Аллоҳим, Муҳаммадга сен солат қил, Муҳаммаднинг оиласига ҳам Сен солат қил!»
Бу билан мусулмонлар Аллоҳнинг амрини айнан Аллоҳнинг Ўзига қайтариб ўқиб бераётган, Аллоҳ бажаришни буюрган ишни мусулмонлар Аллоҳнинг Ўзига қайтариб айтиб, Сен Ўзинг шундай қил деётган бўлади. Энг ачинарли тарафи, улар бу оятга тўлиқ амал қиляпмиз деб ўйлашларидир. Аслида тўғри маъно шундай бўлади:
«Аллоҳ ва малаклари бу пайғамбарга ёрдам беради. Эй мўминлар, сизлар ҳам унга ёрдам беринг ва тўлиқ хавфсизлигини таъминланг.» (Аҳзоб 33:56)
Солат калимасига ва Қуръондаги яна бошқа кўплаб калималарга берилган нотўғри маънолар мусулмонлар тарафидан тезроқ тузатилишини ва бу хатолардан узоқлашишини Аллоҳ сўраб қоламиз.
Проф. Дк. Абдулазиз БАЙИНДИР.
[1] Лисанул-Араб.
[2] Тоҳа 20:48, Муддассир 74:17-25, 42-47, лайл 92:8-16.
[3]Бу оятга кўра, бандага берилган неъмат ва имкониятларни қадрига етиш ва шукр қилиш ҳам бандалик вазифаси ва зимамсидаги бурчидир.
[4] Уҳудда шундай ҳолат содир бўлган.
[5] Оятда эркак ва аёл дея ажратилмагани сабабли, бу оят ҳайзли аёллар ва туғруқдан кейинги аёллар ҳам кундалик намоз ва дуоларини давомли бажариб бориши кераклигини билдиради. Акс ҳолда, улар намозларини давомли адо этувчилар сирасига кирмайди.
[6] Азобдан қутилиб қолиш шартлари ва тафсилоти ҳақидаги оятлар: Нисо 4:172, Ҳижр 15:99, Зумар 39:65-66, Аҳқоф 46:9, Мулк 67:16-17. Ушбу оятларга мувофиқ пайғамбар алайҳиссалом қизи Фотимага шундай деган: “Эй қизим Фотима, мол-мулкимдан хоҳлаганингча ол, лекин Аллоҳнинг ҳузурида мени сенга фойдам тегмайди.” (Бухорий, Васоя 11)
[7] Мўминун 23:5, Нур 24:30-31, 58, Аҳзоб 33:35.
[8] Қўл остидагилар фақатгина жангда қўлга олинган асирлардир (Нисо 4:3, 24, 25, Мўминунн 23:6, Нур 24:32-33, Аҳзоб 33:50-52)
[9] Мўминун 23:7.
[10] Лисанул Араб.
[11] Лисанул Араб.
[12] Имом Муслим, Солатул Мусафирин, 6-боб, 49 (705).
[13] Бухорий, Мавоқит 37.
[14]бу ердаги зикр тўғри илм ва маълумотни ифодалашдир. Намозларда ўқиладиган оят ва дуоларнинг ўртоқ номлари ҳам зикрдир. Бу зикрлар ҳар бир ракатда қандай айтилиши Нисо 4:103 оятда, ракатлар орасида ўтириб зикр қилиш эса Қоф 50:40 оятда баён қилинган.
[15] Юнус 10:27, Зумар 39:60, абаса 80:40-42, Жосия 88:2-3.
[16] Фотир 35:36.
[17] Воқеа 56:83-85.
[18] Нисо 4/97, Анъом 6/61, 93, Наҳл 16/28, Сажда 32/11, Воқеа 56/86-87.
[19] Қоф 50:19.
[20] Қиёмат 75/12.
[21] Тоҳа 20/48, Муддассир 74/17-25, 42-47, Лайл 92/8-16.
[22] Иншиқоқ 84:13, Мутоффифин 83:29-33.
[23] Тур 52:21.
[24] Воқеа 56:27.
[25] Воқеа 56:28-40, 90-91.
[26] Соффат 37:50-57.
[27] Ясин 36:47.
[28] Тавба 9:65, 69, Тур 52:11-14.
[29] Дин – луғатда “адолат, ҳолат, қилинган ишга қаршилигини бериш, берилган жазо ёки мукофот, итоат, бўйин эгиш” каби фарқли маънолар англатади. Қуръонга кўра эса, инсонлар қабул қилиб, унга кўра ҳаёт кечиришга ваъда берган тузум маъносида келади (Оли Имрон 3:19, Кафирун 109:6). Дин Аллоҳники бўлганидан кейин фақат Унга қуллик қилинади ва ажр-мукофотини фақат Ундан кутилади. “Дин куни” бу дунёда қилинган амалларнинг ажри олинадиган охират кунидир (Нур 24/25, Соффат 37/19-20, Сод 38/78, Зорият 51/6, 12-13, Воқеа 56/56, Маориж 70/26, Инфитор 82/9, 15-19).
[30] Мутоффифин 83:10-17.
[31] Ҳижр 15:99, Мўминун 23:99-100.
[32] Бақара 2:9.
[33] Таба 9:54.
[34] Тавба 9:71-72, 88-92, 99-100.
[35] Тавба 9:61-70, 73-87, 93-98, 101-102.
[36] Нисо 4/49, Қасос 28/56.
[37] Бақара 2:256, Анъом 6:91, 112, Аъроф 7:186, Ҳижр 15:2-3, Зухруф 43:83, Маориж 70:42.
[38] Сунани Абу Довуд, Закот 1389.
[39] Муфрадот.
[40] Бақара 2/214, Оли Имрон 3/186, Анбиё 21/35, Анкабут 29/2-3, Муҳаммад 47/31.
[41]Аллоҳ таоло яхши амалларни янада яхшиси билан мукофотлайди (Наҳл 16/97). Аллоҳнинг синовидан катта сабр билан ўтишга диққатини қаратган инсон Унинг қўллаб-қувватлаши ва ёрдамига лойиқ бўлади.
[42] Бақара 2:261.
[43]Фақатгина кундалик беш вақт намоз маъносини англатувчи солат калимаси қуйидаги оятларда келтирилган: Бақара 2/238-239, Нисо 4/101 – 103, Исро 17/78, Ҳуд 11/114, Тоҳа 20/14, Жума 62/9-10, Маориж 70/23 , 34.
