Икки оёқнинг ўзига масх тортиш
Икки қадам устига масх тортиш – таҳорат ҳақидаги оят далолат қилган асл ҳукмдир. Оят қуйидагича:
{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}
“Эй Мўминлар! Намозга турганингизда юзингизни ва қўлларингизни тирсакларигача ювинглар. Бошларингиз ва оёқларингизни тўпиқларигача масх қилинглар…” (Моида 5/6)
Бу сура Расулуллоҳнинг вафотидан 3-4 ой олдин нозил бўлган. Ундан аввал Расулуллоҳ ҳаёти бўйича таҳоратда оёқларини ювиб юрган. Шу боис, оёқларни масх қилишдан кўра, уларни ювиш ҳақидаги ривоятлар кўпроқ келган. Яъни, Расулуллоҳ 22 йил ёки ундан ҳам кўпроқ оёқларини ювган бўлса, вафотидан 3-4 ой олдин оёқларига масх қилиб юрган. Шунинг учун, Расулуллоҳ таҳорат олганида оёқларини ювган деганларга ҳам тўғри айтингиз деймиз, маҳсисига масх тортган деганларга ҳам тўғри айтдингиз деймиз, оёғининг ўзига масх тортган деганларга ҳам тўғри айтдингиз деймиз. Лекин, Расулуллоҳ таҳоратда оёқларига ёки маҳсисига масх тортишни, таҳоратни қандай қилишни ўргатадиган битта-битта мана шу оят нозил бўлганидан кейин бошлаган. Шу билан, таҳоратда оёқларни ювиш ҳукми масх тортиш ҳукмига алмаштирилган.
Таҳоратда оёқларни ювиш эмас, балки масх тортиш кераклиги ҳақида оятда учта далил бор.
1- Далил: Оятдаги “وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ – бошларингизга ва оёқларингизни тўпиғигача масх қилинглар” деган очиқ амр[1].
2- Далил: Оятдаги “ فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ” очиқ амр.
Оятдаги бу иборалар таҳорат олиш учун сув топилмаганда қандай қилиб таяммум олишни ўргатади. Таяммум фақат юз ва қўлга тортилади. Таяммумда бир қоида бор, у – таҳоратда ювиладиган юз ва қўлларни масх қилиниши, масх қилинадиган бош ва оёқлар эса ўз ҳолича – ҳам ювилмай ҳамда таяммум қилинмаслиги. Демак, таҳоратда ювиладиган аъзолар таяммумда масх қилинади, масх қилинадиган аъзолар ҳеч нарса қилинмайди.
3- Далил: Оятдаги “وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ” ибораси.
Аллоҳ таоло уммати Муҳаммадга таҳоратда ҳам енгиллик берди ва таҳорат масаласидаги енгиллик неъматини тамомлаб берди. Чунки, ўтмишдаги умматларда таҳорат олганда иккала оёғини ювиш фарз бўлган, бизда эса оёқларни ювиш ҳукми масх қилиш ҳукми билан насх қилиниб алмаштирилди. Мана шу нарса – оятда келган Аллоҳнинг неъматини тамомлаб берилиши бўлади.
Бу билан таҳоратда оёқларни ювиш мумкин эмас, деган гап чиқмайди. Чунки, оёқлар ювилганида энг камида 5-6 марта масх қилинган бўлади ва ювганда ҳам масх қилинган ҳукмига киради.
Маълум бўлдики, таҳоратда икки оёқнинг ҳукми ювиш эмас, балки масхдир. Бироқ, оёқда бирон бир нажосат бўлса, оёқни ювиб, ўша нажосатни кетказиш фарз бўлади, ана ўшанда фақат масх қилишнинг ўзи етарсиз бўлиб қолади. Худди шунингдек, агар оёқларда нажосат, қон, ҳар қандай ифлослик ёки инсонларни таъбини хира қиладиган бирор нарса бўлса, дарҳол оёқларни ювиб олиш керак, айниқса масжидларга киришдан олдин, агар-чи таҳорати бўлса ҳам. Шунинг учун, масх ояти нозил бўлганидан кейин ҳам Пайғамбар алайҳиссаломдан оёқларини ювиш ҳақидаги ривоятлар келиб турган бўлиши мумкин. Бу ривоятларни қуйида келтириб ўтамиз.
Оятдаги (إلى الكعبين) ибора – таҳоратда масх фақатгина икки қадамга олинишини, оёқнинг тамомий қисмига олинмаслигини ифодалайди. Таҳоратда оёқларга масх тортилаётганда оёқлар қандай ҳолатда бўлиши айтиб ўтилмаган. Яъни, оёқларга масх тортилаётганида оёқда маҳси, пайпоқ, ёки ҳар қандай қишки ёки ёзги оёқ кийим бўлиши айтиб ўтилмаган. Шунинг учун, Пайғамбар алайҳиссалом масх ояти нозил бўлганидан кейин таҳорат олаётганида оёғида нима бўлса ўша нарсанинг устига масх тортиб олган.
Биламизки, Пайғамбар алайҳиссалом таҳорат олаётганларида агар оёқлари покиза бўлса оёқларини ўзига, оёқларида тоза маҳсиси бўлса маҳсисига ёки оёғида тоза пайпоғи бўлса пайпоғига масх тортиб олган. Бу нарса қуйида келтириладиган ҳадислардан ўртага чиқади.
Оёқлари, маҳсиси ёки пайпоғи тоза ва покиза бўлса деган нарсадан мақсад – оёғига масх тортаётганда оёғида, маҳсисига масх тортаётганда маҳсисида ёки пайпоғига масх тортаётганда пайпоғида ҳеч қандай нажосат бўлмаслиги керак деган маънони билдиради.
Энди масх ҳақидаги ривоятлар билан танишиб чиқамиз.
Оёқларини ўзига масх тортиш ҳақидаги ҳадислар:
Рифоа б. Рофиъдан ривоят қилинади: “Пайғамбар алайҳиссалом: Аллоҳ таоло буюрганидек, таҳорат тўла олинмагунича ҳеч бирингизнинг намозингиз тамомланмайди” – деб, юзини ва икки қўлини тирсакларигача ювди, бошига ва оёқларини тўпиқларигача масх тортди.”[1]
Пайғамбар алайҳиссалом таҳорат олишда оёқларга масх тортиш ҳукмини айнан мана шу оятдан олганлиги ўртага чиқади.
Исҳоқ ибн Роҳавайҳ ўз санадида Али розияллоҳу анҳудан қилган ривояти шундай: “Али р.а. айтдики: “Пайғамбар алайҳиссалом икки оёғини устки қисмини масх қилаётганини кўргунимга қадар, икки қадамни остини масх қилиш керак деб билардим.”[2]
Бу ҳадис оёқларни устки тарафига масх қилиш кераклигини очиқлаб бермоқда. Чунки, оятда “Бошларингиз ва оёқларингизни тўпиқларигача масх қилинглар…” деб буюрилган.
Али розияллоҳу анҳунинг масх қилишда оёқларни устидан кўра ости лойиқроқдир, деган фикри – унинг ўз шахсий қараши ва фикрий ёндашуви орқали қилган тафсири бўлган. Бироқ, Пайғамбар алайҳиссалом оёқларини остига эмас, аксинча устига масх қилаётганини кўрганидан сўнг, ўзининг фикри нотўғри эканини англаб етган. Расулуллоҳ эса, оятда қандай буюрилганини тўғри тушунган.
Агар бир киши сизга “Оёғингизни силанг” ёки “ишқаланг” деса, сиз албатта оёғингизни устига қўлингизни теккизасиз, остига эмас ва оёғингизда пайпоқ бўлса пайпоқни устидан, маҳси бўлса маҳсини устидан ёки оёғингизга нима кийган бўлсангиз ўша нарсанинг устидан оёғингизни ушлайсиз ва устидан силашни бошлайсиз. Оёғингизни ушланг деганида оёқ кийимингиз ёки пайпоғингизни ечиб ушламайсиз. Мана шунинг учун ҳам, юқоридаги Рифоа ва Али р.а лардан қилинган ривоятларда айтиб ўтилганидек, Пайғамбар алайҳиссалом таҳорат олган вақтида оёғига бирор нарса киймаган бўлса икки оёғига масх тортганини, агар оёғида кийилган бирон нарса бўлса ўша нарсанинг устидан масх тортганини билиб олдик. Расулуллоҳдан келган ривоятларга кўра, оёғида хоҳ маҳси бўлсин, хоҳ пайпоқ бўлсин, хоҳ оёқ кийим (шиппак) бўлсин, буларнинг барчасининг устидан масх тортиб олганлиги маълум бўлмоқда.
Маҳси, пайпоқ ва оёқ кийим (шиппак)ка масх тортиш ҳақидаги ҳадислар:
Саҳл ас-Саидийни бобосидан қилган ривояти шундай: “Пайғамбар алайҳиссалом иккала маҳсисига масх тортдилар ва бизга ҳам иккала маҳсига масх тортишга буюрдилар.”[3]
Муғийра ибн Шуъбанинг ривоят қилишича, “У Расулуллоҳ билан бирга сафарда бўлган. Шунда Расулуллоҳ ҳожатга борибдилар ва Расулуллоҳни таҳорати учун сувни у қуйиб берибди, шунда Расулуллоҳ юзи ва икки қўлини ювибди, боши ва иккала маҳсисига масх тортибди.”[4]
Бу ҳадис Имом Муслим ривоятида “Юзи ва иккала қўлини ювди, бошини масх қилди, кейин маҳсисини масх қилди” шаклида келтирилган.[5]
Муғийранинг отасидан шундай ривоят қилинади:
“Мен Расулуллоҳ билан бирга сафарда бўлганимда, Расулуллоҳни маҳсисини ечмоқчи бўлдим, шунда Расулуллоҳ: “Уларни қўявер, мен уларни тоза ҳолатида кийганман”, деди ва иккала маҳсисига масх қилди.”[6]
Муғийра ибн Шуъбадан ривоят қилинади:
“Расулуллоҳ таҳорат олиб, пайпоқларига ҳам маҳсиларига ҳам масх қилган.”[7]
Ибнул-Мунзир айтадики: Пайпоққа масх тортиш мумкин экани ҳақида Расулуллоҳнинг 9 та саҳобасидан ривоят бор. Улар; Али, Аммор, Ибн Масъуд, Анас, Ибн Умар, Барро, Билол, ибн Аби Авфо ва Саҳл ибн Саъд.[8]
Абу Довуд ўз Сунан китобида шундай дейди:
Икки пайпоққа Али ибн Абу толиб, Ибн Масъуд, Барро ибн Озиб, Анас ибн Молик, Абу Умома, Саҳл ибн Саъд ва Амр ибн Ҳарис ҳам масх тортган. Бу ривоят Умар ибн Хаттоб ва Ибн Аббосдан ривоят қилинган.”[9]
Оёқларни ювиш ҳақидаги ҳадислар
Абдуллоҳ ибн Зайд ибн Осимдан ривоят қилинадики, у киши Расулуллоҳни таҳорат олганини кўрган, шунда Расулуллоҳ оғзини ғарғара қилган, бурнини қоққан, кейин юзини уч марта ювган, кейин ўнг қўлини уҳ марта ювган, кейин чап қўлини уч марта ювган, бошини қўлидан ортиб қолган сув билан эмас, балки бошқа сув билан масх қилган ва оёқларини бўртиб чиққан суякларигача (тўпиқларигача) ювган.”[10]
Ато Язид Ҳумрондан шундай ривоят қилади:
“Мен Усмон розияллоҳу анҳунинг таҳорат олганини кўрдим. У киши икки қўлини уч марта ювди, кейин ғарғара қилди ва бурнини қоқди, кейин юзини уч марта ювди, кейин ўнг қўлини тирсагигача уч марта ювди, кейин чап қўлини тирсагигача уч марта ювди, кейин бошига масх тортди, кейин ўнг оёғини уч марта ювди, кейин эса чап оёғини уч марта ювди. Таҳорат олиб бўлиб шундай деди: “Расулуллоҳни худди мендек таҳорат олганни, сўнгра: “Кимки мен олган мана шу таҳоратни олиб икки ракаат намоз ўқиса ва таҳорати билан намози ичида ўзига бирон бир иш пайдо қилиб олмаса, уни ўтмишдаги хатолари кечирилади”, деганини кўрдим.”[11]
Худди шундай Али р.а. дан ҳам Расулуллоҳ оёқларини ювганлиги ривоят қилинган.[12]
“Таҳоратдаги асл ҳукм ювишдир, масх эмас” деганларнинг далиллари
Таҳоратдаги асл ҳукм ювишдир, масх эмас деган кишилар оятдаги “وأرجلَكم – аржулакум” калимасини ўзидан битта аввалги жумладаги “وجوهَكم – вужуҳакум” калимасига атф қилишади. Уларнинг фикрича, оятни тақдири шундай бўлади: فاغسلوا وجوهَكم وأرجلَكم.
Агар оятда оёқларни ювишга буюрган бўлса, нега Расулуллоҳ маҳсисига масх тортган. Ахир бу оят маҳсига масх тортишга рухсат берган ягона оят-ку!- десак…
Лекин Араб тили қоидаларида бундай атфни қўллаб-қувватлайдиган бирорта ҳам қоида кўрмадик. Яъни, маътуф билан маътуфун алайҳ ўртасида янги бир ҳукмни ўртага қўювчи тўлиқ бир феълий жумла бор бўлиши мумкин эмас.
Фахруддин Розий ўз тафсирида шундай дейди: “Оятдаги “وأرجلكم” сўзини насба қилаётган омил “وامسحوا” бўлиши ҳам, “فاغسلوا” бўлиши ҳам мумкинлиги зоҳир бўлди. Лекин, икки омил битта маъмулда бирлашиб қоладиган бўлса, маъмулга энг яқин бўлган омилни амал қилиши тўғри ва муносиб бўлади. Шунинг учун ҳам “وأرجلكم” даги насбнинг омили “وامسحوا” бўлиши керак, шунда “وأرجلكم” даги ломни насба ўқишлик оёқларни масх қилиш кераклигини ҳам келтириб чиқаради. Бу эса – таҳоратда оёқларга масх тортиш кераклигига далолат сифатида келтиришнинг бир кўринишидир.”[13]
Шундай қилиб, Фахруддин Розий оятдаги “وأرجلكم” калимани “وجوهَكم” калимасига атф қилиш мумкин эмаслигини афзал деб билди. Бироқ, оёқларни ювиш керак деб туриб оладиган кимсаларга қарши чиқмаган ҳолда бу масалага жиддий ёндашмади. Шу сабабли, иккинчи атфни ҳам бўлиши мумкин дегандек қилиб қўйди.
Бу масалани ҳал қилишда наҳв ва араб тили уламоларининг етук имомларидан бири бўлган Абу Ҳайён Андалусий ўз тафсирида Розийга нисбатан тўғри жавоб берган: “Имом Нофеъ, Касоий, Ибн Омир ва Ҳафслар аржулакум – أرجلكم иборасини насба ўқишган-у, бироқ бу қироатни тахрижида ихтилоф қилишган. Бу ҳақда шундай дейилган: “У (أرجلكم) وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ га атф бўляпти, лекин у иккала атфни ўртасини муътариза эмас, балки янги бир ҳукмни ўртага қўювчи жумла ажратиб турибди… Устоз Абул-Ҳасан ибн Усфур айтадики: “Маътуф билан маътуфун алайҳ ўртасидаги ажралишни айтиб ўтди ва ўша ажратиб турган нарса жумла билан бўладиган бўлса, бу жуда ҳам бир хунук (қабиҳ) иш бўлади деди. Демак, унинг бу сўзи Аллоҳнинг китобини мана бу тахриждан пок санаган ва Каломуллоҳ бундай бир хатодан муназзаҳ эканига далолат қилган бўлди. Бу нотўғри тахриж – оёқларни ювиш фарз (масх тортиб бўлмайди) деб билганларнинг тахрижидир.”[14]
Ибн Ҳазм Маҳаллийдаги шу сўзи билан Қуръон масх билан нозил бўлганини таъкидлаб шундай дейди: “Таҳоратдаги икки оёқ ҳақидаги айтадиган гапимиз шуки; шубҳасизки, Қуръон масх билан нозил бўлган. Аллоҳ таоло шундай буюради: “{وامسحوا برءوسكم وأرجلكم} [المائدة: 6] – Бошингиз ва оёқларингизни масх қилинглар.” Аржул калимасини жар билан ўқисангиз ҳам, фатҳа билан ўқисангиз ҳам барибир у бош – الرءوس ни ё лафзига ё маҳаллига (ўрнига) атф қилинган бўлади, бундан бошқа ҳеч қандай таркиб тўғри бўлмайди. Чунки, маътуф билан маътуфун алайҳ ўртасини янги бир ҳукм ажратиб турмайди.”[15]
Оёққа масх тортиб бўлмайди деганларнинг ҳадисдан далиллари
Улар яна Абдуллоҳ ибн Амрдан қилинган ривоятни ҳужжат қилиб келтиришади. Унда шундай дейилган: “Расулуллоҳ билан бирга чиққан сафаримизда Расулуллоҳ биздан ортда қолиб кетди сўнг бизга етиб олди, бизга намоз вақти кириб қолган эди, биз таҳорат олаётган эдик ва оёқларимизга масх тортаётган эдик, шунда Расулуллоҳ баланд овоз билан: “Тўпиқларга ўтдан вайл бўлсин”, деб икки ёки уч марта айтди.”[16]
Улар айтишадики, агар таҳорат олишдан асл талаб қилинган нарса масх қилиш бўлганида, Пайғамбар алайҳиссалом “тўпиқларга ўтдан вайл бўлсин” демаган бўларди. Демак, шунинг ўзи таҳоратда асл талаб қилинган нарса ювиш эканига далолат қилади. Ва яна Имом Термизий бу ҳадис ҳақида шундай дейди: “Бу ҳадисни фиқҳи (бунда тушунилган нарса) шу бўлдики; агар оёқда маҳси ёки пайпоқ бўлмаса оёқларга масх тортиб бўлмас экан.”[17]
Бу ҳадисни далил сифатида келтираётганларга қуйидаги сўз билан раддия билдирилади: Айнан мана шу ҳадиснинг ўзи таҳоратда оёқларни ювишга эмас, балки оёқларга масх тортиш кераклигига далил бўлади. Чунки, очиқча билиниб турибдики, бу ҳадисга кўра барча саҳобалар оёқларига масх тортишган, бу ҳолат уларни наздида таҳоратда қилиниши керак бўлган нарса масх эканига далолат қилади.
Биз биламизки, Расулуллоҳ билан бирга сафарда бўлган Абдуллоҳ ибн Амр каби ўша буюк саҳобаларнинг барчаси таҳоратни қандай олишни жуда яхши билишган. Чунки, улар ҳақида ҳатто таҳоратни қандай олишни билмас эди дейиш уларнинг шаънига тўғри келмайди. Чунки таҳорат масаласи кунда энг камида 2-3 марта такрорланиб турадиган ҳолат, ҳамда саҳобаларнинг барчаси оёқларига масх тортган эди.
Ривоятнинг мазмуни шунга ишорат қиладики, узун сафарда экани сабабли сув танқислигидан саҳобалар оёқларидаги кўринар-кўринмас нажосатларга бепарво бўлиб қолиб, уларни ювиб ташламасдан оёқларига масх тортган бўлиши мумкин.
Ривоятларни Қуръонга арз қилмасдан уни ўзидан ҳукм олишдаги хато
Ислом ҳуқуқшунослари маҳсига масх тортишга иттифоқ қилишган, лекин пайпоққа масх қилишда ихтилоф қилишиб, улардан баъзилари рухсат берган ва баъзилари ман қилишган. Пайпоққа масх тортишдан ман қилганлар: Имом Молик, Шофеий ва Абу Ҳанифа. Рухсат берганлар: Абу Ҳанифанинг икки талабаси – Абу Юсуф, Имом Муҳаммад ва улардан ташқари Суфён Саврийдир.
Уларнинг ихтилофларини сабаби – пайпоқ ва оёқ кийимига масх тортиш ҳақидаги ривоятларнинг дироятига эмас, балки санадига қараб ажратганлигидаги ихтилофларидир. Бундан ташқари, таҳоратда маҳси қиёс ҳукмига тушиш ёки тушмаслик ҳақидаги ихтилофдир.
Шундай қилиб, қайси ҳуқуқшуносга кўра бу ҳақдаги ривоятлар носоғлом деб билинса ёки унга бу ҳақдаги ривоятлар етиб келмаган бўлса ва маҳсига қиёс қилишни номуносиб билган бўлса, ана ўшалар пайпоқ ва оёқ кийимга масх қилишга қарши чиқишган. Маҳси ҳақидаги ривоятларни соғлом эканини билган ёки маҳсига қиёс қилишни ўринли деб билган ҳуқуқшунослар эса, пайпоққа ҳам маҳси тортишни жоиз деб билганлар.”[18]
Фақиҳларнинг маҳси ҳақидаги ихтилофлари табиий бир ихтилоф. Чунки, улар бу ҳақидаги оятларга қарамасдан, ривоятларнинг ўзидан-ла ҳукм олишга ҳаракат қилишган. Матбуъни (Қуръонни) қўйиб тобеъни (ривоятни) ўзидангина ҳукм олиш – йўлдан чиқиш дейилади.
Қуръони Карим Аллоҳнинг каломидир. У ҳар ишни ойдинлатиб берувчи, тўғрини нотўғридан ажратиб берувчи китобдир. Ҳар бир масалада унга мурожаат қилиш керак. Пайғамбар алайҳиссаломга нисбат берилганлиги айтилган ҳар бир гапни Қуръонга мос келганларидан ҳукм олиш керак. Биз Қуръондан ажраган ҳолда ривоятларни ўзидан ҳукм олиб бўлмайди деб айтдик, чунки ривоятларнинг барчаси ким ва қандай бўлишидан қатъий назар барибир ҳам хато ва камчиликка йўл қўйиб қўйиши мумкин бўлган башар тарафидан тўпланган ва бизгача нақл қилиниб етиб келган хабарлардир. Шунинг учун ҳам, қўлимиздаги барча ривоятларни Қуръон мезонига солиб кўришимиз ва масалаларга Қуръон ва Суннат бутунлигида ҳукм қилишимиз керак. Мана шундай қилсак тўғри ҳукмга эриша оламиз.
Агар фақиҳлар шу масх масаласида Қуръонга мурожаат қилганларида эди, масх ҳақидаги ривоятларни ўз ўрнида ва тўғри тушунишган, ҳамда бир-бирига қарши ихтилоф қилмаган бўларди. Оят оёқларга масх қилишга очиқ-ойдин далолат қилиб турибди. Пайғамбар алайҳиссалом ва саҳобаларни – хоҳ оёғида бирон нарса кийган бўлсин, хоҳ киймаган бўлсин – оёқларига масх тортганлиги ҳақидаги ҳадисларни мана шу битта оятни ўзи қўллаб-қувватлаб туради ва у ҳақдаги ҳадисларни саҳиҳ эканини билдириб туради.
[1] Имом ал-Ҳоким, Мустадракда (881) “Бухорий ва Муслим шартига кўра саҳиҳдир”, деган. Абу Довуд (858), Термизий (1467), Насоий (1313), Байҳақий, Сунанул Кубро, Байҳақий, Таҳоратда тасмия боби (197), ибн Можжа 460.
[2] Абу Довуд (163), Баззор (788), Доруқутний, Сунан 1/99, Насоий, Кубро (199), Доруқутний, Илал 4/47, Байҳақий 1/292, Ибн Абу Шайба 1/19, Имом Аҳмад, Муснад (917), (918), (1013), (1015), (1264).
[3] Сунан Ибн Можжа (547), Албоний Саҳиҳ деган.
[4] Саҳиҳ Бухорий (182).
[5] Саҳиҳ муслим (274).
[6] Саҳиҳ Бухорий (206).
[7] Абу Довуд (159), Термизий (99), Ибн Можжа (559), Насоий, “Кубро” (130), Ибн Хузайма (198), Тобароний “Кабир” 20/996, Ибн Абу Шайба 1/188.
[8] “Ал-Муғний”, Ибн Қудома, Мактабатул-Қоҳира, 1/215.
[9] Абу Довуд, Пайпоққа масҳ тортиш боби (159).
[10] Муслим (236), Абу Довуд (120), Термизий (35), Аҳмад (16467), (16440), (16459), ибн Хузайма (154), Ибн Ҳиббон (1085), Байҳақий “Сунан” (1/65).
[11] Саҳиҳ Бухорий (1934).
[12] Имом Аҳмад “Мкснад” (989), (1178), ибн Можжа (404), Таёлисий (149, Баззор (937), Насоий 1/68, 69, Таҳовий 1/35, Байҳақий 1/50,51.
[13] Фахруддин Розий Тафсири (11/305).
[14] Тафсири Муҳит, моида сураси 5-оят, 4/192.
[15] Маҳаллий, Таҳоратда икки оёқ масаласи 1/301.
[16] Бухорий (165), Муслим (242) (28) (29) (30), Аҳмад (7122), (9304), (9554) ва бошқаларида.
[17] Термизий, “Сунан” “Товонларга вайл бўлсин” боби, (41).
[18] “ بداية المجتهد ونهاية المقتصد” Ибн Рушд ал-Ҳафийд, Махсига масҳ тортиш (1/26).
[1] Оятдаги «وَأَرْجُلَكُمْ» «аржулакум» айнан ўша оятдаги «وامسحوا برؤوسكم» – вамсаҳуу бируусикум” га атф қилинган (боғланган). Лекин «аржулакум» нинг насба ўқилиши – маҳаллан насба бўлгани учун назъи хофиз бўлиб келган. Машҳур қироат имомларидан бештаси оятни зоҳирига атф қилган ҳолда «аржуликум»ни касра билан ўқиган. Шу сабабли ҳам машҳур қироат имомларидан бештаси (Имом Шуъбани Осим қироати, Имом Баззийни Ибн Касир қироати, Имом Қунбулни Ибн Касир қироати, Имом Дуррийни Абу Амр қироати, Имом Сусийни Абу Амр қироати,) «аржуликум» деб касра билан ўқиган, қолган учтаси (Имом Ҳафсни Осим қироати, Имом Қолунни Нофеъ қироати, Имом Варшни Нофеъ қироати) эса, маҳаллига атф қилган ҳолда насба билан ўқиган. Бу иккала қироатда ҳам оёқларни масҳ қилиш деган ҳукм чиқади. Чунки оятдаги «бируусикум» «фамсаҳуу» билан маҳаллан насб бўлган, чунки у «фамсаҳуу»ни мафъули ҳисобланади, лекин лафзан ҳарфи-жар бўлган бо билан мажрурдир. Энди, агар “аржул” калимаси “руус”га атф қилинса, “аржул”ни “руус”ни маҳаллига атф қилингани боис, “аржул” насба ўқилса ҳам бўлади, зоҳирга атф қилиниб жар ўқилса ҳам бўлади.
