Бисмиллаҳир роҳманир роҳим
Юртимизда тақвимга қараб нишонланадиган кечалар қуйидагича; Робиул-аввал 12- кечаси мавлуд, Ражабнинг 1- кечаси Рағоиб, 27- кечаси Бароат ва Мерож кечалари, Шаъбоннинг 15- кечасида Бароат ва рамазоннинг 27- кечасида Қадр кечаси.
Бу кечалар Усмонлилар даврида Султон Салим 2. (1566-1574) замонидан бошланган бўлиб, минораларда қандиллар ёқилиб, халққа эълон қилиниб нишонлангани сабабли “Қандил Кечалари” дея бошланган.[1]
Бу мақоламизда, дин номи остида нишонланиб келинаётган турли маросим ва кечаларнинг келиб чиқиш тарихи ва уларни диндаги асл ўрни ҳақида маълумот берилади.
- Қадр кечаси
Қадр кечаси ҳақида Қуръонда алоҳида битат сура тушган. Бу сурада Аллоҳ Қуръонни Қадр кечасида туширганини ва бу кечани минг ойдан яхшироқ эканини билдирган. Бақара сурасининг 185- оятида ҳам, Қуръон Рамазон ойида тушгани аниқ ва очиқ-ойдин айтиб ўтилган. Аммо бу Рамазоннинг 27-кечаси эканлиги ҳақида аниқ далиллар йўқ. Қадр кечаси ҳақидаги ҳадисларга қаралганида, Пайғамбар алайҳиссаломни мўминларга қилган тавсияси Қадр кечаси Рамазон ойининг охирги ўн кунида, айниқса тоқ кунлардан изланиши кераклиги келтирилган.[2] Шунга кўра, Қадр кечаси Рамазоннинг йигирма бир, йигирма уч, йигирма беш, йигирма этти ёки йигирма тўққизинчи кечаларидан бири бўлиши мумкин. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, замонимизда мусулмонлар тарафидан қутлаб чиқилаётгани каби ҳар ким учун билинган аниқ бир кеча эмас, аксинча Қуръонда ҳам суннатда ҳам яшириб қўйилган бир кеча. Бу борадаги соғлом ривоятлардан кўриниб турибдики, ҳатто Пайғамбар алайҳиссаломни ўзи ҳам Қадр кечаси Рамазоннинг қайси кечасида эканлигини билмас эди![3]
Қадр кечасини нишонлаш/тунаш ҳақида Пайғамбар алайҳиссаломдан бир дона дуодан бошқа ҳеч қандай ибодат тавсия ҳам таклиф ҳам қилинмаган. Аммо Ойша онамиздан ривоят қилинишича, Пайғамбар алайҳиссалом Рамазон ойида бошқа ойларга қараганда кўпроқ ибодат қилардилар. Сўнгги ўн кун ичида у ибодатларини бироз оширарди, кечалари тунар, кечаларни иҳё қилиш учун оиласини ҳам уйғотар эди.[4]
Бир куни Ойиша онамиз Росулуллоҳга: “Эй Аллоҳнинг элчиси! Қадр кечасини қайси кеча эканини билсам, у кечада қандай дуо қилай?”- деб сўраганида, у киши: “Мана шу дуони ўқи”,- деб буюрган:
اَللّهُمَّ إِنَّكَ عَفُوٌّ كَرِيمٌ تُحِبُّ الْعَفْوَ فَاعْفُ عَنِّي
“Аллоҳим! Сен афв этувчисан, саховатлисан. Афв этишни яхши кўрасан. Мени ҳам афв эт.”[5]
- Барот кечаси
Барот – кишининг мажбуриятдан озод қилингани ёки мажбурияти йўқ, деган маъноларни билдирувчи Араб тилидаги бароа-бароат калимасининг туркчалашиб қолган шаклидир. Шаъбон ойининг 15-кечасида Мусулмонлар Аллоҳни афв ва мағфирати ила гуноҳларидан кечирилиши умидида у кечани бароат кечаси дея номлашган.[6]
Бароат кечасини фазилати ҳақида Пайғамбар алайҳиссаломдан нақл қилингани айтилган бир қанча ривоятлар бор. Булардан бирида, Аллоҳ у кечада дунё осмонига тушиши, Қалб қабиласини қўйларининг туклари (кўплигини билдириш учун ишлатилган калима) қадар инсонни кечириши ва Аллоҳга қилинган барча дуоларни қабул қилиниши айтилган.[7] Аммо бу ривоятни ўз китобида келтирган Имом Термизий (вф. 297/892) ва унинг устози Бухорий (вф. 256/870) ва бошқа бир қанча олимлар бу ривоятни занжирида муаммо бор эканини, яъни бу ривоятлар жуда ҳам заиф эканини, бу ривоятларга амал қилиб бўлмаслигини билдиришган.[8]
Бароат кечасининг фазилатлари ҳақида Сунани Ибн Можада ҳам иккита ривоят бор.[9] Ҳадис олимлари ўша ривоятларни ҳам заиф эканини айтишган.[10]
Муфассирлардан Абу Бакр Ибну Арабий (вф. 543/1148) бу кечани фазилати ҳақида бир дона ҳам саҳиҳ/соғлом ҳадис йўқлигини, ҳамда бу кечанинг фазилатлари ҳақида ҳадис дея айтиб юрилган гапларга асло қулоқ тутилмаслиги кераклигини таъкидлаган.[11]
Ростдан ҳам, Пайғамбар алайҳиссалом ва саҳобалардан масжидларда бу кечани жонлантириш учун бир марта бўлса ҳам тўпланганлиги, бу кечага хос дуолар ўқишгани, бугунги кунда юртимизда амалга оширилаётгани каби бу кечага хос намоз ўқишгани ҳақида бирорта ҳам ҳадис ривоят қилинмаган.
Баъзи бир кишилар Духон сурасида келган: “У кечада ҳар бир ҳикматли буйруқ айрилади ва ҳузуримиздан бир амрга алоқадор бўлган нарсага йўналтирилади.” (Духон 44/4-5) оятларига қараб, у кеча Шаъбон ойининг 15-кечаси бўлган бароат кечаси эканини айтишган. Шунга асосланиб, Аллоҳ таоло у кечада инсонларни ризқини тақсим, ажалини тайин ва келгуси Шаъбон ойининг 15-кунига қадар барча нарсаларга тақдир этишини, хуллас бу кечада қилинадиган барча дуолар ва ибодатлар мутлақо шартсиз ва қайдсиз қабул бўлишини иддао қилишган. Шундай қилиб, Пайғамбар алайҳиссалом ва саҳобаларидан бирортаси ҳам қилмаган бир ишни бу кечага хос ўлароқ бир қанча ибодатларни ўртага чиқаришган. Ҳолбуки, Аллоҳ таоло айнан ўша сурада шундай буюрган:
“Ҳа Мим. Бу равшан китобга қасамки, Биз уни ростдан ҳам муборак бир кечада туширдик. Чунки Биз огоҳлантирувчимиз. У кечада ҳар бир ҳикматли буйруқ айрилади ва ҳузуримиздан бир амр-ла алоқасига йўналтирилади.” (Духон 44/1-5)
Кўриб турганингиздек, Аллоҳ таоло ишлар тақсим этиладиган кеча Қуръон нозил қилинган кеча эканини билдирмоқда. Қуръон эса Шаъбон ойининг 15- кечасида эмас, аксинча Рамазон ойида ва Қадр кечасида нозил бўлгани қуйидаги оятлардан очиқча маълум қилинмоқда:
“Рамазон ойи – инсонлар учун раҳбар бўлган ва уни очиқлаб берувчи оятлардан ташкил топган Қуръон – Фурқон нозил қилинган ойдир.” (Бақара 2/185)
“Шубҳасизки, Биз Қуръонни Қадр кечасида тушурдик.” (Қадр 97/1)
Аксарият олимлар ҳам Духон сурасида келган бу “муборак кеча” Қадр кечаси деб айтган. Абу Бакр Ибн Арабий бу ҳақда шундай деган:
“Бу оятдаги муборак кечани Қадр кечаси эмас, бошқа кеча эканини иддао қилганлар, Аллоҳга буюк бир туҳмат қилишган бўлади!”[12]
Бундан ташқари, бароат кечасида ўқилиши керак деб айтиб юриладиган “Бароат кечаси намози” ҳам халқ орасида тилдан-тилга ўтиб кенг тарқалган. 100 ракатдан иборат бўлган бу намозни ҳар бир ракатида Фотиҳа ва 10 марта Ихлос сураси ўқилиши айтилади.[13] Манбаларда келтирилишича, Бароат кечасига оид ҳеч қандай намоз йўқ. Ғаззолий бу кечада ҳар бир ракатида Фотиҳадан кейин 11 марта Ихлос сурасини ўқиб адо этиладиган 100 ракат, ёки ҳар ракатида Фотиҳадан кейин 100 марта Ихлос ўқиб адо этиладиган 10 ракатли намоз жуда ҳам савобли бир намоз экани ҳақида бир ривоят келтирган (Иҳё, 1/203). Лекин Иҳёи Улумиддин китобидаги ҳадисларни танқид қилган Зайнуд-дин ал-Ироқий ва Имом Нававий бу ҳадисни асли йўқ эканини айтган. Бу намозни бир бидъат эканини айтган Имом Нававий бу мавзуга алоқадор қилиб келтирилган Қутул-Қулуб ва Иҳё-и Улумиддин китобларида келган ривоятларга алданиб қолинмаслик керак деган (ал-Мажмуъ, 4/56). Алийюл-Қори ҳам бу ривоят тўқиб чиқарилган ёлғон ривоят эканини билдириб, бароат кечаси намози ҳ. 400 (м. 1010) йилдан кейин Қуддус шаҳрида ўртага чиққанини қайд этган. Бу намозни илк маротаба ҳ. 448 (м. 1056) йилда Қуддусда Масжиди Ақсода ўқилгани ва вақт ўтиши билан бу намоз кенг тарқалиб гўёки бу намоз суннат намозлар каби қарши олинадиган бир намоз ҳолига келиб қолгани ҳам ривоят қилинади.”[14]
- Рағоиб ва Мерож кечалари
Бу кунларнинг ҳар иккаласи ҳам Ражаб ойида нишонланадиган Рағоиб ва Мерож кечалари бўлиб, бу кечаларни қутлаш кераклиги ҳақида тарқалган гапларнинг ҳам ҳеч қандай асоси ва далили топилмаган. Асосан тасаввуфий асарларда келтирилган Пайғамбар алайҳиссалом онасининг қорнига Ражаб ойида тушгани (!), Ражаб ойининг биринчи пайшанба кунида рўза тутиб, кечасида Рағоиб намози номи остида бир намоз ўқишнинг савоб экани ва бу кечани кўплаб фазилатлари борлиги ҳақидаги ривоятларнинг барчаси аслсиз “экани” ҳадис олимлари томондан билдириб ўтилган.[15]
Бундан ташқари халқ орасида “уч ойлар” деб билинган Ражаб, Шаъбон ва Рамазон ойлари ҳақида ривоят қилинган: “”Ражаб Аллоҳни ойи, Шаъбон мени ойим, Рамазон эса умматимнинг ойидир”- деган гап тўқиб чиқарилган ёлғон гап, дейишган. Яна Ражаб ойининг фазилати ҳақида: “Ким бу ойда шунча намоз ўқиса шунча савоб олади, шунча истиғфор айтса унга шунча ажр берилади”, деган гапларнинг барчаси муболағадир, уларнинг барчаси ёлғон экани олимлар тарафидан очиқлаб айтиб ўтилган.[16] Хусусан Рағоиб кечасига алоқадор бўлган халқ орасида жуда машҳур Рағоиб намози ҳақидаги ривоятни 1023 (ҳ. 414)-йилда вафот этан Али б. Абдуллоҳ б. Жаҳдам исмли Маккали сўфи бир киши тўқиб чиқаргани/ўртага қўйган манбаларида кўрсатиб ўтилган.[17] Бундан ташқари Рағоиб кечаси ҳақида махсус ибодат ва нишонлашларни ҳижрий 5- юз йилда (м. 11-йй)да ўртага чиққанига ва бу кечани биринчи марта ҳижрий 448 (м. 1056) йилда Қуддусда, 480 (м. 1087) йилда эса Боғдотда “қандил” ўлароқ нишонлана бошлангани диққат-эътиборни ўзига жалб қилмоқда.[18]
“Ислом олимларининг катта қисми Пайғамбар алайҳиссалом, саҳоба-и киром ва тобеинлар даврида Рағоиб кечаси деган нарса билинмагани, қутланадиган кечаларнинг Қадр кечасидан бошқа барчаси Исломдан бошқа динлардан келиб чиққани, хусусан бу кечада бошқа ой ва бошқа кунларда амалга оширилмаган бир ибодатни исломга янгилик сифати олиб кирилиши, Пайғамбар алайҳиссалом тарафидан умумий ўлароқ ҳар турли бидъатларни тақиқланиши билан бир қаторда, Жума куни ва жума кечаси Жума кунига хослаб бир ибодат қилиниши ҳам тақиқланган экани[19], шу сабабли Рағоиб куни ва ўша кечаси муайян бир ибодатларни амалга оширилиши диний жиҳатдан бидъат деб ҳисобланиши билдирилган.”[20]
Бундан ташқари, Ражаб ва Шаъбон ойлари ҳақида икки оғиз сўз айтилиши керак бўлмоқда: Ражаб ойи “тўрт ҳаром ойлар”дан бири ҳисобламади. Бошқа ҳаром ойлар Зулқаъда, Зулҳижжа ва Муҳаррам ойларидир. Бу ойларда жанг қилиш ҳаром қилинган. Демак, бу ойларни бошқа ойларга нисбатан Аллоҳни наздида ўзига хос бир фазилати борлиги ўртага чиқмоқда. Олимлар бу ойларда нафл/ихтиёрий рўза тутилишини мустаҳаб/тутса яхши бўладиган бир иш деб айтишган. Лекин, Пайғамбар алайҳиссалом ва саҳоба-и киромдан “хусусан” бу ойда рўза тутишнинг фазилати ҳақида ҳеч қандай саҳиҳ/соғлом бир ривоят келтирилмаган.
Шаъбон ойига келсак; Саҳиҳ ривоятларга кўра Пайғамбар алайҳиссалом Рамазон ойидан кейин энг кўп нафл/ихтиёрий рўза тутган ойи бу Шаъбон ойидир.[21] Саҳобалардан Усома б. Зайд (ў. 54/674) шундай бир ҳадис ривоят қилган:
“Расулуллоҳ Шаъбон ойида тутгани қадар бошқа ойларда рўза тутмаган эди. У кишига: “Эй Аллоҳнинг Элчиси! Сиз Шаъбон ойида тутган рўзангизни бошқа ойларда ҳам тутганингизни кўрмадим”, дедим. У киши шундай жавоб берди:
Шаъбон ойи Ражаб билан рамазон ойи ўртасидаги инсонлар ғофил бўлиб қоладиган ва амаллар оламларнинг Робби Аллоҳга юксаладиган ойдир. Мен амалларим Аллоҳга мен рўзадор эканимда кўтарилишини яхши кўраман.”[22]
Мана шу ҳолда бу ойда ихтиёрий рўза тутиш Пайғамбар алайҳиссаломнинг гўзал бир суннати эканини бемалол айтиш мумкин.
- Мавлид кечаси
“Туғилиш ери” ва “туғилиш вақти” деган маъноларни билдирувчи мавлид – Муҳтарам Пайғамбаримизнинг туғилган кунларини нишонланишига айтилгани каби, айни дамда бу нишонланишларда ўқиладиган асарларга ҳам айтилади. Пайғамбар алайҳиссалом, Саҳоба-и Киром, Амавий ва Аббосийлар даврларида ҳеч қандай нишонланиш ўрнагига тўғри келмаган мавлид маросими илк маротаба ҳижратдан чамаси уч юз эллик йиллардан кейин Мисрда Шиий-Фотимий Давлати даврида нишонланган.[23]
Айюбийлар даврида бир қанча маросимлар ва байрамлар олиб ташланган; аммо Мавлид маросимлари билан бир қаторда бошқа яна бир қанча маросимлар Ирбил Отабеги Музаффаруддин Кўкбўри (в. 629/1232) тарафидан катта бир анжуман ва маросимларга сифатида нишонланишда давом этган.[24]
Фотимийлар давридаги бундай тантаналар асосан давлат амалдорлари орасида бўлса-да, Кўкбори давридаги тантаналарда жамоатчиликнинг иштироки ҳам таъминлана бошланди, катта зиёфатлар ва маросимлар уюштирилди ва байрамона муҳитга айлантириб юборилди.
Музаффаруддин Кўкбори бу тадбирларни қайтадан жонлантириши ортида эса Мусуллик сўфи Умар б. Муҳаммад ал-Мўллани қайд ва таъсири борлиги билдирилган.[25]
Пайғамбар алайҳиссалом туғилган бу кунни/тунни турли ибодатлар билан нишонланиши ҳақида ҳеч қандай далил йўқ.
Абу Шамс ал-Мақдисий, Шаҳобиддин а-Қасталоний, Ибн Ҳажар ал-Асқалоний ва жалолуддин Суютий каби баъзи бир олимлар Пайғамбар алайҳиссаломни дунёга келгани учун хурсанд бўлишни, шу кунни муносабати билан муҳтожларга ёрдам беришни, шеърлар (мавлуд ва шу каби байтлар) ўқишни чиройи бир иш эканини айтиб, бу каби Мавлуд маросимларни “бидъати ҳасана” деб билиниши кераклигини айтишган. Моликий мазҳабининг Ислом ҳуқуқшуноси Ибнул-Ҳааж, ал-Абдарий, Умар б. Али ал-Лаҳмий ал-Фақиҳоний, Ибн Таймия, Муҳаммад Абдун, Абдулазиз б. Боз ва Ҳаммуд б. Абдуллоҳ ат-Тувайжирий каби олимлар эса Мавлудни нишонлашга “бидъати саййиа” (ёмон бидъат) деб қарашган ва унга кескин қарши чиқишган.[26]
Хулосавий қараш
Пайғамбар алайҳиссалом ва Саҳоба-и Киром даврида кўрилмаган ва унга амал қилинмаган, ҳатто унга ўхшаш бир иш ислом арконларидан бир аркон бўлмагани ҳолда кейинчалик ўртага чиққан ва ибодат деб қабул қилинган қарашлар ва бундай амаллар, шу билан бирга суннатга зид бўлган ҳар турли муомалалар бидъат дейилади.
Дин томонлама кейинчалик ўртага чиққан ва у ҳақда ҳеч қандай далил бўлмаган бу каби ҳолатлар ҳақида Росулуллоҳ шундай деган:
“Ишларнинг энг ёмони кейинчалик пайдо бўлгани/ўртага чиққанларидир.”[27]
“Кейинчалик пайдо бўлган ҳар нарса бидъатдир.”[28]
“Ҳар бир бидъат залолатдир, ҳар бир залолат оташдадир.”[29]
Имом Маликнинг бу борадаги шу сўзларини эслашда ҳам катта фойда бор:
“Кимки бу уммат ичида (дин номи остида) илгари бўлмаган бир ишни пайдо қилса (ўртага чиқарса), демак бу киши Аллоҳ таоло тарафидан Пайғамбар алайҳиссаломга вазифа қилиниб берилган рисолат (элчилик) вазифасига хиёнат қилганини иддао қилган бўлади. Чунки Аллоҳ таоло: “… Бугун динингизни тўлиқ/пухта қилиб бердим; сизга бўлган неъматимни тамомлаб бердим. Сизларга дин сифатида шу Исломни муносиб/лойиқ билдим…” (Моида 5/3) деб буюрган. Демак ўша куни диндан деб билинмаган нарса бугун ҳам диндан бўла олмайди.”[30]
Натижа ўлароқ;
Қуръонда ҳам суннатда ҳам бугунги кунимизда аксарият инсонлар тарафидан кенг нишонланиб келинаётган маросим кечаларига ҳеч қандай ишорат йўқ. Муборак деб қабул қилинган бу кечалар Пайғамбар алайҳиссалом ва саҳобаларидан жуда узоқ йиллардан сўнг (камида 350 йилдан сўнгра!) Миср ва Қуддусда нишонланиши бошланган бўлиб, кейинчалик Ислом дунёсининг турли бурчакларига ҳам ёйилиб кетган.
Бу маросимлар Исломнинг бир амри ёки бир тавсияси эмас. Аксинча, Мусулмонлар тарафидан ўртага чиққан ва бир “анъана” ҳолига келиб қолган маросимлардир.
Усмонли ҳукмронларидан Салим 2. давридан эътиборан “Қандил” деб ном олган бу кечалар мусулмонлар тарафидан мерожия, рағоибийя, мавлуд каби фарқли фаолиятлар билан ижро этилиб келинган. Бу кечаларни нишонлаётган ҳар бир Ислом жамияти буларга ўз маданият ва урф-одатларидан бир нарсалар қўшиб олишган ва шундай қилиб бу кечалар анъанага айлантириб олинган. Албатта, мусулмонлар нималар ибодат экани ва нималар урф-одат эканлигини билиб ажратиб олишлари шарт.
Др. Яҳё Шенўл
Чоп этилди: Китоб ва Ҳикмат журнали, 2015 йил апрел-июн, №: 9, бет: 18-22.
[1] (ДИА), Истанбул, 2001, 24-ж, 300-с.
[2] Бухорий, Фазлу лаятил Қадр 2, 3, Эътикоф 1, 9, 13; Муслим, Сиём 213, (1167).
[3] Битта олдинги изоҳларда билдирилган ҳадисларда Росулуллоҳга Қадр кечаси унуттирилгани айтилган.
[4] Бухорий, Фазлу лаятил Қадр 5; Муслим, эътикоф8, (1175); Абу Довуд, Солат 318; Термизий, совм 73; насоий, Қиёмул-лайл 17.
[5] Термизий, даавот 84.
[6] Холид Унал, “бароат Кечаси”, ДИА, Истанбул, 1992, 55-ж, 475-с.
[7] Термизий, Совм 33;;ибн Можа, Иқомат 191.
[8] Қаранг: Термизийни Совм 39да бу ҳадисдан кейинги очиқламаси билан Муҳаммад Фуад Абдулбоқийни Ибн Можа, Иқомат 191да ер олган очиқламалари.
[9] Қаранг: ибн Можа, Иқомат 191.
[10] Муҳаммад Фуад Абдулбоқийни Ибн Можа, Иқомат 191да ер олган очиқламалари.
[11] Қаранг: Абу Бакр Ибнул-Арабий, Аҳкомул-Қуръон, 2-н, 1968, 4-ж, 16678-с, (Духон сураси) 2-оятни тафсири.
[12] Ибннул-Арабий, 4-ж, 1678-с.
[13] Умар Насуҳий Билмен, Буюк Ислом Илмиҳоли, Истанбул, 1986, 188-с.
[14] Иҳё, ал-мажмуъ ва ал-Асрорул-Марфуа каби манбалардан нақл қилган ҳолда: “Унал, бароат кечас”, 5-ж, 475-с.
[15] Ҳамди Текели, “Рағоиб Кечаси”, ДИА, Истанбул, 2007, 34-ж, 535—с.
[16] Қаранг Юсуф Қарзовийни ражаб ойи ҳақида берган фатволаридан бири: http: //www.islamonline.net/servlet/Satellite?cid=1122528600570&pagename=IslamOnline-Arabic-Ask_Scholar%2FFatwaA%2FFatwaAAskTheScholar
[17] Исмоил б. Умар Ибн Каср, ал-бидоя ван-Ниҳоя, байрт, 12-ж, 12-с; Бўзкурт, “қандил кечалари”. ДИА, 24-ж, 301-с; Ҳамди Текели, “Рағоиб Кечаси”, ДИА, Истанбул, 2007, 34-ж, 535-с.
[18] Ҳамди Текели, “Рағоиб Кечаси”, ДИА, Истанбул, 2007, 34-ж, 535-с.
[19] Муслим, Сиём 146 (1143).
[20] Ҳамди Текели, “Рағоиб Кечаси”, ДИА, Истанбул, 2007, 34-ж, 535-с.
[21] Бухорий, Совм 522; Муслим, Сиём 176; Термизий, Совм 36; Ибн Можа, Сиём 30.
[22] Насоий, Сиём 70.
[23] Аҳмад Ўззел, “Мавлид”, ДИА, 29-ж, 475-с.
[24] Аҳмад Ўззел, “Мавлид”, ДИА, 29-ж, 475-с.
[25] Аҳмад Ўзелни тарихий манбаларга асосланган ҳолда келтирган маълумотларига кўра, Кўкбўри даврида Мавлуд маросимларини нишонлаш учун ҳар йили 300.000. динор атрофида маблағ сарфланар эди. Бир динорнинг қиймати 4.25 гр олтинга тенг экани ҳисобланса, Мавлуд маросимларини нишонлаш учун йилда сарфланган моддий маблағ йилда 1 тонна олтинга тенг бўлган миқдорда катта ва ортиқча сарф-харажат этилгани кўрилмоқда.
[26] Ўзел, 477-478-с; Ўзел, “Мавлуд: Тарихи ва диний Ҳукми”, Девони Илмий-тадқиқотлар Маркази Журнали, Билим ва Санъат Вақфи, Истанбул, 2002/1, 12-н, 243-246-с.
[27] Муслим, Жума 43.
[28] Насоий, Ийдайн 22; Ибн Можжа, Муқаддима 7.
[29] Муслим, Жума 43; Абу Довуд, Суннат 6.
[30] Абу Муҳаммад б. Ҳазм, ал-Иҳким фи усулил Аҳком, Дорул-Ҳадис, Қоҳира, 1984, 6-ж, 225-с.
