Куфр – ёпиш, тўсиш, тан олмаслик ва кўрмаганга олиш деган маъноларни билдиради. Унга нисбатан қилинган яхшиликларни кўрмаганга олган кишини кофир дейилади. Ўзбеклар эса бундай кишини нонкўр дейишади. Аллоҳнинг борлиги очиқ бир ҳақиқат бўлса-да, кўпчилик инсонлар буни ҳисобга олмай, ўз ҳаётларини бепарволик билан давом этказадилар.
Кофир ва мушрик калималари битта нарсанинг иккита фарқли тарафини кўрсатади. Яъни, ҳар бир кофир мушрик ва ҳар бир мушрик кофирдир. Ояти Карима:
لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ مُنفَكِّينَ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ رَسُولٌ مِّنَ اللَّهِ يَتْلُو صُحُفًا مُّطَهَّرَةً فِيهَا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ
“Аҳли китобдан бўлган кофирлар ( ўзини ҳақдан беркитганлар) ва мушриклар,[1] уларга то очиқ ҳақиқат келмагунча ҳал бўлмадилар. Аллоҳни келтирган топтоза саҳифаларини ўқигувчи, у Аллоҳнинг Элчисидир. У саҳифаларда кесин ва тўғри ҳукумлар бордир. (Баййина 98/1-3)
Аҳли китобдан кофир бўлмаганлар бордур аммо, мушрикларнинг ҳаммаси кофир ҳисобланади. Бунга алоқадор оятларнинг баъзиси шундайдир:
لَيْسُواْ سَوَاء مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَآئِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللّهِ آنَاء اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُوْلَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ
“Уларнинг барчаси бир хил эмас. Китоб аҳли орасида тик турган бир жамоа ҳам бор-ки, кечанинг маълум вақтларида, Аллоҳнинг оятларини ўқийди ва унга бўйин эгадилар. Булар – Аллоҳга ва охират кунига ишонган, маъруфга мос келган нарсага буюрган, ёмонликларга қарши турган ва яхши ишларда кимъозарлик қилганлардир. Яхшилар – мана шулардир. Уларнинг қилган яхшиликларининг ҳеч бири кўздан қочирилмайди. Аллоҳ тақводорларни (тортинган, андиша этган, сақланган кишилар) кимлар эканини билади.” (Оли Имрон 3/113-115)
Аҳли китобнинг кофирларини айни дамда мушрик ҳам бўлганлигини кўрсатувчи оятлар бор. Аллоҳ Таоло шундай марҳамат қилади:
اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُواْ إِلاَّ لِيَعْبُدُواْ إِلَهًا وَاحِدًا لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ
“Билимдонларини, диндорларини ва Марям ўғли Масиҳни Аллоҳдан олдин (Аллоҳни ўрнига, Аллоҳни қўйиб) бир-бир Роб қилиб олдилар. Ҳолбуки уларга берилган буйруқ, фақатгина ягона бир Тангрига қуллик этмоқлари эди. Ундан бошқа тангри йўқдир. Аллоҳ уларнинг ширкидан узоқдир.” (Тавба 9/13)
Ҳар бир қавм ва қабиланинг тарихида бир элчиси бўлган. Аллоҳ Таоло шундай буюради :
إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خلَا فِيهَا نَذِيرٌ
“Бу ҳақиқатни сиз билан бирга жўнаттик-ки, ҳушхабарлар берасиз ва огоҳлантиришда бўласиз. Ҳар умматнинг тарихида мутлақо бир огоҳлантирувчи бўлган.”(Фатир 35/24)
Маккалиларнинг тарихида Аллоҳнинг Элчилари Иброҳим ва Исмоил алайҳимуссаломлар бор эди. Қурайшликлар, ўзларини Иброҳим Пайғамбарнинг наслидан экани билан фахрланишар,[2] ундан қолган ҳаж ва умра ибодатларини доимий адо қилиб келардилар. Аммо, қўлларида бунга оит бир китоб бўлмагани учун, улар аҳли китоб эмасдилар. Яҳудиларда эса, Мусо алайҳиссалом билан биргаликда бир қанча Пайғамбар ва Таврот бор эди. Ҳристианларда Исо алайҳиссалом ва Инжил бор эди. Шу сабабли улар аҳли китоб эдилар.
Таврот ва Инжил аввалги асл ҳолича сақлаб қолинмаган. Аммо, асосий мавзуларда Қуръон билан бир ҳил ҳукмлари бор. Шу сабабли Қуръон, уларни ўша асосий мавзуда бирлашишга чақиради. Аллоҳ Таоло шундай марҳамат қилади:
قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَى كَلَمَةٍ سَوَاء بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلاَ يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ
“Айтинки: “Эй китоб аҳли! Сиз учун ҳам биз учун ҳам тўғри бўлган сўзга келинг; Аллоҳдан бошқасига қул бўлмайлик. Унга бирор нарсани шерик қилмайлик. Ҳеч биримиз Аллоҳдан бошқа бирини роб қилиб олмасин.”Агар юз ўгиришса айтингки: “Гувоҳ бўлинглар, биз албатта унга (Аллоҳга) таслим бўлганлармиз.”(Оли Имрон 3/64)
Маккали мушрикларга ва қўлларида асар бўлмаганларга, ақли ва билимларини қўлланишга чақирилган.
Аллоҳ таоло марҳамат қилади:
وَهَذَا صِرَاطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيمًا قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ
“Бу – Роббингнинг тўппа-тўъғри йўлидир. Биз бу оятларни, билимини тўғри қўлланадиган бир қавм учун батафсил очиқлаб берганмиз.” (Анъом 6/126)
وَمَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِيرًا
“Тўғри йўл унга оп-очиқ бўлиб билинганидан кегин ҳам, ким бу Элчидан айрилиб ва мўминларнинг йўлидан бошқа йўлга кирса, уни бурилган йўлида қолдирамиз ва жаҳаннамга жойлаймиз. Қандай ёмон аҳволга тушушдир бу!” (Нисо 4/115)
Яҳуди ва Ҳристианларнинг қўлларида Таврот ва Инжилни бор бўлиши, уларни ширкка тушишига тўсиқ бўлолмади. Муҳим бўлган нарса, бирорта Илоҳий китобга эга бўлиш эмас, балки унга амал қилиш ва унга кўра яшашдир. Қўлларида Қуръон бўла туриб, ҳатто уни ёдлаган ва у ҳақда илми бўлган қанча Мусулмонлар ҳам, ширкка кириб қолганлигини кўряпмиз.
Аллоҳга тўлиқ ишониш, шартсиз ва сўссиз бўйин эгиш бу – имоннинг шундай бир шартики, у шарт бўлмаса имон бўлмайди. Аммо инсонларнинг кўпчилиги, Аллоҳга нисбатан баъзи шартларни илгари сурадилар, яъни, Аллоҳнинг амрлари у инсонни ўзини шартларига мос келсагина Аллоҳнинг айтганини бажаради. Кимдур шартларни ўзи белгилайди ва кимлардир бузилган бир динни ёки тариқат деб номланган бир ташкилотни илгари сурулган шартларни ўзларига мослаб оладилар. Ўзини ёки бошқа бирини, Аллоҳга шарт қўйиш савиясига тенг деб билган киши, уни ўша масалада Аллоҳга тенг деб билган ва тангри қилиб олган бўлади. Бундай инсонлар, оғир ва қийин аҳволга тушган вақтларида, барча шартларини унутадилар ва самимий бўлиб Аллоҳга юзланадилар. Аллоҳ Таоло шундай марҳамат қилади:
وَإِذَا مَسَّكُمُ الْضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَن تَدْعُونَ إِلاَّ إِيَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَكَانَ الإِنْسَانُ كَفُورًا
”Денгизда бошингизга ташвиш тушганда, чақирганлариз йўқ бўлиб ёлғиз Аллоҳ қолади. Сизни қутқариб, қуруқликка чиқариши биланоқ (Аллоҳдан) юз ўгирасизлар. Инсон жуда нонкўрдир.”(Исро 17/67)
[1] Оятдаги ал-мушрикийн калимаси, бизга кўра ал-мушрикун бўлиб; “аллазийна” калимасига атф қилинган.Матнда мажрур ўқилишини сабаби мужоварот туфайлидир.
[2] Ибн Ҳишом, Сирот ан-Набий, М. Муҳйиддин Абдулҳамиднинг таҳқиқига кўра, Байрут, 1401/1981, 1 -жл, 216.
