-
Ҳажни фарз бўлиши
Имкони бўлган ҳар бир мусулмон ҳаж ибодатини бажариши – Қуръонда ёзилган Аллоҳни очиқ амридир:
اِنَّ اَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمينَ فيهِ اٰيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ اِبْرٰهيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ اٰمِنًا وَلِلّٰهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ اِلَيْهِ سَبيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمينَ
“Инсонлар учун барпо қилинган илк ибодатхона Баккадаги экани аниқдир.[1] Баракатли бўлиши учун ва бу оламлар учун йўналиш/тарафни белгилаб берувчи (қибла) бўлиши учун қурилгандир. У ерда очиқ оятлар – Иброҳим (ибодат учун) турган ерлар бор. У ерга кирган киши ишончтадир. Бир йўлини топиб у ерга бориб ўша ибодатхонани ҳаж қилишлари – Аллоҳни инсонлар устидаги ҳақидир. Ким буни тан олмаса (кофирлик қилса), билсинки, Аллоҳни ҳеч кимга эҳтиёжи йўқ.” (Оли Имрон 3/96-97)
-
Ҳажни тарихи
Ер юзидаги биринчи ибодатхонани илк инсон бўлган ҳазрати Одам қурган ва илк бор ўзи ҳаж қилган Каъбадир. Чунки Иброҳим алайҳиссалом Нуҳ тўфонидан кейин Каъбани эски асосини устига қурган. Бу ҳақдаги оят:
وَاِذْ يَرْفَعُ اِبْرٰهيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَاِسْمٰعيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّميعُ الْعَليمُ
“Ўз вақтида, Иброҳим Исмоил билан бирга Каъбани асосларини кўтараётган эди, Иброҳим айтдики: “Роббимиз, буни биздан қабул қил, эшитувчи ҳам билувчи ҳам Сенсан.” (Бақара 2/127)
Сўнгра, Аллоҳ таолодан ҳаж ибодати бажариладиган ерларини билдиришини сўрашган эди:
رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَآإِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ
“Роббимиз, бизларни – Сенга таслим бўлгувчи кишилар айла. Наслларимиздан ҳам Сенга таслим бўлувчи умматлар пайдо қил. Бизларга ҳаж ибодатини бажарадиган ерларни кўрсат ва тавбамизни қабул қил. Сен – тавбаларни қабул қилувчисан, неъмату икроми мўл-кўлсан.” (Бақара 2/128)
Иброҳим алайҳиссаломнинг илк бажарган ҳаж ибодатидан кейин, унга берилган мана шу буйруқ жуда муҳим эди:
وَاَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَاْتُوكَ رِجَالًا وَعَلٰى كُلِّ ضَامِرٍ يَاْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميقٍ
“Инсонлар орасида ҳажни эълон қилки, сенга – юрган ҳолларида ва ҳолдан тойган уловлар узра келсинлар; барча чуқур водийлардан ўтиб келсинлар.” (Ҳаж 22/27)
Оятдаги ҳаж калимаси алиф-ломли келтирилиши – у ҳаж билинган бир ҳаж эканини кўрсатади. Макка – Уммул қуродир, яъни, дунёнинг она пойтахтидир. Иброҳим алайҳиссалом у ерга Фаластиндан бир йўл орқали келган. Оятдаги “барча чуқур водийлардан” ифодаси – инсонлар у ерга ҳар тарафдан келишини кўрсатади. Бу эса, номини билмаган қанчадан-қанча набийларнинг умматларини у ерга келишини кўрсатади. Демак, улар ҳам ҳажни нима эканини билишар эди, лекин Каъбанинг ўрни йўқолгани учун ҳаж қилиша олмас эди.
Аллоҳ таоло ҳажни “билинган кунларда[2]” бажарилишини буюрганига кўра, ҳаж қилинадиган кунлар ҳам ҳаммага маълум бўлганини кўрсатади. Ўша кунлар айни вақтда қурбон кесиш ибодатининг кунлари ҳам эди. Алоқадор оятлар шундай:
“Биз ҳар бир уммат учун бир қурбон вақтини (қурбонлик қилиш ибодатини) белгилаб бердик…” (Ҳаж 22/34)
وَلِكُلِّ اُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهيمَةِ الْاَنْعَامِ فَاِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَلَهُۤ اَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتينَ
Ҳажга алоқадор бўлган бу оятдаги қурбонлик – қурбон байрами қурбонидир.
لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ فيۤ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهيمَةِ الْاَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْبَاۤئِسَ الْفَقيرَ
“Келиб ўз манфаатларини кўрсинлар[3], маълум кунларда Аллоҳ уларга ризқ қилиб берган ҳайвонлардан анъом (қўй, эчки, мол, туя) узра Аллоҳнинг исмини келтирсинлар. Улардан ўзларингиз ҳам ейинглар, қийин аҳволда қолган йўқсилга ҳам едиринглар.” (Ҳаж 22/28)
Демак, ҳаж ва қурбон – Одам алайҳиссаломдан бизгача давом этиб келган ва айни вақтда бажарилиб келинган ибодатлардир.
Араблар Иброҳим алайҳиссаломнинг наслидан келгани учун, ҳаж амалини яхши билишар ва уни ҳар йили бажаришар эди.
-
Тушунчалар
А. Мақоми Иброҳим
Мақоми Иброҳим – тўғри деб билган хатоларимиздан биридир. У – Каъбанинг ёнида ҳимояга ва назоратка олинган тош деб билинади. Лекин аслида бундай эмас. Алоқадор оят шундайдир:
وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ اِبْرٰهيمَ مُصَلًّى
“Мақоми Иброҳимни дуо ери қилинглар.” (Бақара 2/125)
Агар мақоми Иброҳим ўша тош бўлганда, ҳар бир ҳожи ўша ерда дуо қилиши фарз бўлар эди. Оятнинг тўғри маъноси шундайдир:
“Иброҳим турган ерларни дуо ери қилинглар.”
Мақом калимаси ҳам бирлик ва ҳам кўплик учун бир ҳил қўлланилгани учун, унга кўплик маъносини бердик.
Оятга “Мақоми Иброҳимни намозгоҳ қилиб олинглар” деб таржимақилиб бўлмайди. Акс ҳолда, барча ҳожилар у ерда намоз ўқиши фарз бўлар эди, шу пайтгача бундай деган киши зотан бўлмади.
Қуйидаги оят мақоми Иброҳимни очиқлаб беради:
فيهِ اٰيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ اِبْرٰهيمَ
“У ерда очиқ кўрсатмалар[4], Иброҳим турган ерлар бор.” (Оли Имрон 3/97)
Бу ердаги مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ – بَيِّنَات آيَاتٌ нинг бадали куллиси бўлиб, مَقَامُ калимасига кўплик маъноси берилганда жумла тўғри тушунилади. Ўшанда оятнинг маъноси шундай бўлади: “У ерда Иброҳим ибодат учун турган ерларнинг очиқ кўрсатмалари бордир.” Улар: Арафот, Муздалифа, Мино, Каба, Сафо ва Марводир. Ҳаж ибодатлари ана ўша жойларда бажарилади.
Б. Тафас
Тўғри деб билинган хатолардан яна бири тафасдир. Бу калима шу оятда ер олган:
ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتيقٌِ
“Айни вақтда[5] тафасларини тамомласинлар, берган сўзларини ўрнига келтирсинлар ва ўша шарафли байтни (Каъбани) тавоф қилсинлар.” (Ҳаж 22/29)
Тафасни нима эканини шу ҳадисдан ўрганамиз:
Тай қабиласидан Урва б. Мударрис, Муздалифада Расулуллоҳга етиб олди ва шундай деди: “Тай тоғидан келдим, уловим паришон бўлди, ўзимни ҳам қийнадим. Валлоҳи, тепасига келиб дам олмаган биронта қум тепалиги қолмади, мен ҳожи бўла оламанми?
Расулуллоҳ шундай дер эди: “Кимки биз билан бирга шу (тонг) намозини ўқиса ва аввалроқ – кечаси ёки кундузи Арафотга келган бўлса, демак у киши ҳажини тамомлаган ва тафасини ерига келтирган бўлади.[6]”
Тафас – ҳадисга кўра Арафот ва Муздалифадаги тўхталишдир. “Тафасларини адо қилсинлар” буйруғи уларни фарз эканини кўрсатади.
- Берилган сўзлар
Ҳаж сураси 28- оятда келтирилган “сўзларингизни ерига келтиринглар” буйруғига кўпинча эътибор этилмай келинган. Оятдан аввал қурбон ҳақида тўлиқ тушунтириб ўтилгани учун, бу буйруқ қурбонга алоқадор эмас. Зотан ҳар бир ҳожи қурбонлик кесмайди. Улар фақатгина эҳром орқали вазифа қилиниб юклатилган амаллардир. Алоқадор оятлар шулардир:
اَلْحَجُّ اَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ …
“Ҳаж маълум ойлардадир. Кимки ўша ойларда ҳажни бошласа, энди ҳаж асносида на беодоблик қилади, на бир гуноҳга киради ва на уруш-жанжал қилади.” (Бақара 2/197)
Бу оятга асосланган ҳолда, эҳромли киши ўз аёли билан (жинсий) алоқага кирмаслиги, бу мавзуга алоқадор гаплар гаплашмаслиги, инсонлар билан уруш-жанжал қилмаслиги ва эҳтиёт бўлиши керак бўлади.
-
Ҳажда тижорат ва турли ҳодисалар
Иброҳим алайҳиссаломга берилган ушбу буйруқни яна бир бор кўздан кечирайлик:
وَاَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَاْتُوكَ رِجَالًا وَعَلٰى كُلِّ ضَامِرٍ يَاْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميقٍ لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ فيۤ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهيمَةِ الْاَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْبَاۤئِسَ الْفَقيرَ
“Инсонлар орасида ҳажни эълон қилки, сенга юрган ҳолларида ва ҳолдан тойган уловлар узра – барча чуқур водийлардан ўтиб келсинлар. Келиб, ўзлари учун бир қанча манфаатларни кўрсинлар ва уларга ризқ қилиб берган кичик ва катта бошли ҳайвонлар узра – маълум кунларда Аллоҳнинг исмини келтирсинлар. Улардан ейинглар, қийин аҳволда қолган йўқсилларга ҳам едиринглар. Сўнгра тафасларини адо қилсинлар, назрларини (берган сўзларини) бажарсинлар ва Байти Атиқни (Каъбани) тавоф этсинлар.” (Ҳаж 22/27-28)
Оятлар иккита фарқли нарсага ишорат қилмоқда, улардан бири; қўлга киргизиладиган манфаат, бошқаси эса бажариладиган ибодатлардир. Қуйидаги оятда эса, фақатгина манфаатларга туртки берилган:
لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ اَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَاِذَاۤ اَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ …
“(Ҳажда) Раббингизнинг фазл-у икромини излашингизда ҳеч қандай муаммо йўқдир. Арафотдан пастга оқиб-оқиб тушганингизда Машъари Ҳаром ёнида Аллоҳни зикр қилинглар.” (Бақара 2/198)
Саҳобалардан Абдуллоҳ б. Аббос шундай дейди:
“Ҳаж ибодати бошланишидан олдин, инсонлар Минода, Арафотда, Зилмажоздаги жаҳон бозорларида (катта майдонларда) ва бошқа жаҳон бозорларда олди-сотди билан машғул бўлишар эди. Кейинчалик, эҳромли вақтларида олди-соттидан чўчиб қолишди. Бу ҳолат асносида Аллоҳ таоло юқоридаги оятни нозил қилди.”[7]
Бу жаҳон бозорлар Росулуллоҳдан кейин ҳам барпо қилинишда давом этиб келди. Илк бор тарк этилиб талофатга учраган Уқоз бозори бўлди. Хорижийлар замонида (ҳижрий 129-йили) амалга оширилмади ва ундан кейин тамоман тарк этилди.[8]
Ҳаж ибодати – инсонларнинг жони ва моли хавсизлиги муҳофаза қилинган ҳаром ойларнинг ўртасида бажарилади. Булар: Зулқаъда, Зулҳижжа ва Муҳаррамдир. Арафотга Зулҳижжанинг 9-куни чиқилади ва ҳаж ибодати шу ойнинг 13-куни тамомланади. Булардан ташқари яна бир ой, яъни Ражаб ойи ҳам бўлиб; ҳаром ойлар 4 ойдан ташкил топади. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай буюради:
“اِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّٰهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا في كِتَابِ اللّٰهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ مِنْهَاۤ اَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذٰلِكَ الدّينُ الْقَيِّمُ فَلَا تَظْلِمُوا فيهِنَّ اَنْفُسَكُمْ …
“Осмонлар ва ерни раятган кундан бошлаб Аллоҳнинг наздида – Аллоҳнинг Китобида ойлар сони ўн иккитадир. Булардан тўрттаси ҳаром ойлардир. Мана шу тўғри ҳисобдир. Бу ойларда асло ўзингизга нисбатан ҳақсизлик қилиб қўйманг.” (Тавба 9/36)
Нуҳ тўфонидан кейин илк ҳаж ибодатини Иброҳим алайҳиссалом бошлади. Унинг наслидан бўлган Қурайшликларнинг[9] саъй-ҳаракатлари натижасида Каъба доимо ибодат учун очиб қўйилди. Ҳожиларга турли ҳизматлар ташкиллаштирилди[10] ва ҳажнинг экономик ва сиёсий тарафи суиистемол қилинмади. Оятларга мос ўлароқ, Зулқаъданинг биринчи кунидан йигирманчисигача[11] Арафотга яқин ерларда Уқоз[12] жаҳон бозори, Зулҳижжанинг биринчи кунидан тўққизинчисигача эса, Минога яқин бўлган ерларда Зулмажоз бозорлари барпо қилинар эди. Кейин эса Минога бориб ҳаж ибодатини бошлашар эди.[13] Бозорларда олди-сотди ишлари йўлга қўйилар, шеърлар ўқилар ва турли шахарлардан келганлар ўзаро мажлислар қуришар эди.
Муҳаммад алайҳиссалом ҳам ўша бозор ишларида қатнашган ва Аллоҳга Элчи қилиб тайинлангандан кейин ҳам қатнашишда давом этган. Ён-атрофдаги қабилалардан келган мусофирларга Аллоҳнинг динини етказиш ва ўргатиш учун ўша бозорларда улар билан юзма-юз қолиб суҳбатлашар эди.[14] Бир қисм Мадиналиклар у киши билан Ақобада байъат беришлари ҳам айнан шу мавсумда бўлиб ўтган. Мусулмонлар билан тузган келишувни бузган мушрикларни ҳаж ва умра қилишлари ҳижрий 9-йили тақиқлангандан кейин, иқтисодий ривожланиш тўхтаб қолиши ва молиявий инқироз келиб чиқишидан андиша қилинишига қарши мана бу оят нозил бўлди:
يَاۤ اَيُّهَا الَّذينَ اٰمَنُوۤا اِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هٰذَا وَاِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنيكُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهۤ اِنْ شَاۤءَ اِنَّ اللّٰهَ عَليمٌ حَكيمٌ
“Эй мўминлар! Шубҳасизки, мушриклар нажасдир. Шунинг учун ҳам бу йилдан кейин улар Масжиди Ҳаромга яқинлашмасин. Агар фақирликдан қўрқсангиз, билингларки, Аллоҳ хоҳласа Ўз фазли билан сизларни беҳожат қилиб қўяди. Шубҳасизки, Аллоҳ билувчидур, ҳикмат билан иш қилувчидур.” (Тавба 9/28)
Халифа Умар бу мавсумда ҳокимларни Масжиди Ҳаромда тўплар, халқ орасидаги масалаларни муҳокама қилар, арз-у шикоятлари борлардан арзини тинглар ва керак бўлса ана шу жойни ўзида ишни ҳал қилар эди.[15]
Ҳаром ойларига алоқадор бўлган ҳукмлар қиёматгача ўз кучида қолади.[16] Бу ойларда бизга қарши уруш ҳолатида бўлмаган ҳар қандай инсонни моли ва жонини хавфсизлигига кафолат берилиши Аллоҳнинг бизларга юклаган вазифасидир. Буни эълон қилишимиз ва ҳар қандай инсонни қатнаша оладиган – Ҳаром қоидаларига зид бўлмаган ҳолатдаги – бозорлар ташкил қилишимиз керак.
Аллоҳ таоло мушрикларни Ҳаром ҳудудларига киришини тақиқлаганидан кейин, бизга шуни буюрди:
وَاِنْ اَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكينَ اسْتَجَارَكَ فَاَجِرْهُ حَتّٰى يَسْمَعَ كَلَامَ اللّٰهِ ثُمَّ اَبْلِغْهُ مَاْمَنَهُ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ
“Мушриклардан биронтаси сени ёнингда қолишни истаса, унга бу имконни беравер, майли келсин, Қуръонни тингласин. Сўнгра уни ўзи учун хавфсиз бўлган ергача етказиб қўй. Шундай иш тут, чунки, улар (Қуръонни) билмаган бир қавмдир.” (Тавба 9/6)
Мушриклар Қуръонни тинглаш учун Масжиди Ҳаромга кира олишларига кўра, Масжиди Ҳаромнинг ичида ўз тилларида Қуръонни эшитиб тинглай оладиган ерлар ташкиллаштирилган бўлиши керак. Шундай қилиб улар, Қуръонни биринчи шахсдан тўғридан-тўғри эшитишга эришган бўлади.
Шу қаторда, бошқа турли диний мусобақалар ташкил этилиб, “Макка соврини” дипломи ёки бошқа ном остида турли мусобақалар ташкил қилиниши ва Маккани дунёнинг энг жозибали бир шахар ҳолатига олиб чиқиш ҳам мумкин.
Мусулмон бўлиш инсонинг шахсий қароридир. Ҳамманинг ҳам ўз шахсий фикри ва шахсий қарори бор. Бизнинг вазифамиз фақатгина таблиғ (Қуръондан хабардор қилиш ва уни беминнат етказиш)дан иборатдир. Дунёвий ишларга келсак, биз – инсониятнинг тараққиёти, ривожи ва манфаати учун бўлган хайрли ишларда мусобақалашишимиз мумкин. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ اَيْنَ مَا تَكُونُوا يَاْتِ بِكُمُ اللّٰهُ جَميعًا اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَديرٌ
“Ҳар кимни – унга кўра ҳаракат қиладиган ўз йўналиши бор. Шундай экан, сизлар яхши ишларда мусобақалашинглар. Қаерда бўлишингиздан қатъий назар, Аллоҳ ҳаммангизни бир ерга тўплайди. Чунки, Аллоҳ ҳамма нарсага ўлчов қўйган.” (Бақара 2/148)
-
Ҳаж ойлари
Дунё миқёсида мусулмонларни сон жиҳатидан кундан-кун ортиши, ўзи билан бирга ҳаж масалаларидаги баъзи бир иддаоларни ҳам олиб келди. Қуръонда ҳаж қилиш вақтига алоқадор кесин бир оят ва ҳукм бўлмагани – йилнинг ҳар ойида ёки ҳаж ойларидан ҳар қандай бир ойда бу ибодатларни бажарилиши мумкин эканини кўрсатади деган иддаолар ўртага чиқди. Бу иддаоларга асосланган ҳолда, умра вақтида бира тўла ҳаж ибодатини ҳам бажариб олганлар бўлди. Булар аслсиз иддаолардир. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Ҳаж қилиш машҳур ойлардадир. Кимки у ойларда ҳажни бошласа, ҳаж давомида эр-хотин бир ерда қолиши, гуноҳ қилиш ва уруш-жанжал қилиш қат’ий тақиқдир. Қилган ҳар бир яхшилигингизни Аллоҳ билиб туради. Сизлар захира то’планглар, энг яхши захира тақводир. Эй соф ақл эгалари, Мендан қо’рқиб о’зингизни ҳимоя қилинглар.” (Бақара 2/197)
Оятдаги “билинган кунлар” ифодаси, ҳажнинг вақтлари аниқ эканини билдиради. Булар: “Зулқаъда, Зулҳижжа ва Муҳаррам” ойлардир. Зулҳижжанинг сўзлик таржимаси “ҳажни ўз ичига олган ой” деганидир. Бу ой то аввалдан шундай номланиб келинган. Бу эса, ҳаж амаллари то Иброҳим алайҳиссаломдан бери мана шу ойларда бажарилиб келинганини кўрсатади.
А. Ҳажнинг кунлари
Ҳаж ойлари каби ҳажнинг кунлари ҳам аниқ билинар эди. Алоқадор оятлар шундай:
وَاَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَاْتُوكَ رِجَالًا وَعَلٰى كُلِّ ضَامِرٍ يَاْتينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَميقٍ لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ فيۤ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهيمَةِ الْاَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْبَاۤئِسَ الْفَقيرَ
“Инсонлар ичида ҳажни эълон қилки, пиёда ва ҳолдан тойган туялар устида, чуқур водийлардан кечиб келсиналр. Келиб ўз манфаатларини кўрсинлар, маълум кунларда эса, Аллоҳ уларга ризқ қилиб берган – анъом (туя, мол, қўй, эчки) узра Аллоҳнинг исмини келтирсинлар. Улардан сизлар ҳам енглар, қийин аҳволда бўлган йўқсилларга ҳам едиринглар.” (Ҳаж 22/27-28)
Бу ердаги “билинган кунлар” ифодаси, ҳаж қилинадиган кунларни кўрсатади. Чунки, билинмаган нарсага маълум дейилмайди.
Б. Арафот ва Муздалифа кунлари
Аввалроқ тафас калимаси – Арафот ва Муздалифадаги тўхтаб туриш амалини ифода этканини айтиб ўтган эдик. Арафотдан фориғ бўлиб оқин-оқин бўлиб Муздалифага келиб, уни ёнида намоз қилиш ва Аллоҳни зикр қилиш ибодатларини, барча ҳожилар бир вақтни ўзида бажарадилар. Буларни қуйидаги оятлар кўрсатиб беради:
لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ اَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَاِذَاۤ اَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدٰيكُمْ وَاِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِه لَمِنَ الضّاَۤلّينَ
“Арафотдан бўшаб оқин-оқин бўлиб тушганингизда, Машъари Ҳаромда[17] Аллоҳни зикр қилинглар. У сизларга қандай ўргаткан бўлса, ана ўшандай зикр қилинглар. Тўғриси, бундан аввал хатолар ичида эдиларинг.” (Бақара 2/198)
Машъари Ҳаромда Аллоҳни зикр қилинг амрининг асл маъноси – Муздалифада намоз ўқинг деганидир. Чунки Қуръондаги “Узкуруллоҳа ” жумласи – намоз ўқинг деганидир. Шу сабабли ҳам, у ерга ўз вақтида етиб келганлар шом ва хуфтон намозларини биргаликда қўшиб ўқишади, агар кеч қолиб келган бўлса, токи қуёш чиққунча кутади ва бомдод намозини ўқиб, кейин у ердан айрилади.
Зулҳижжанинг 9-куни пешиндан кейин Арафотда тўхталиб туриш вазифасини бажарган ҳожилар, қуёш ботиши биланоқ Муздалифага оқин-оқин ҳолда келадилар. У кечаси то қуёш чиққунигача тўхталиб туриш вақтидир.
Қуёш чиқиши биланоқ Қурбон байрамининг биринчи кунини нишонлашни бошлашади. 2, 3 ва 4-кунлар ҳам Қурбон байрам кунларидир. У кунлар ҳам билинган кунлар бўлгани учун, Ҳаж сурасининг 28- оятида уларга ишора қилиб ўтилган.
С. Шайтонни тошлаш
Шу оят шайтонни тошлашга алоқадордир:
وَاذْكُرُوا اللّٰهَ فيۤ اَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ
“Саноқли кунларда Аллоҳни зикр қилинглар.” (Бақара 2/203)
Айём калимаси кўпликни ифода қилгани учун, Арафотдан тушгандан кейин яна энг оз уч кун Аллоҳни зикр қиладиган кунлар бор эканини билдиради. Бу ердаги “айёми маъдудат” калималарига Ҳаж сураси 28- оятдаги “айёми маълумот” билан ойдинлик киритилган. Айёми маълумот Қурбон байрамининг тўрт кунидир. Маъдудот эса энг оз учни билдиради. Шу сабабли Арафотдан кейинги илк кун – наҳр куни ва кейинги уч кун байрам кунлари (Айёми маъдудот) ҳисобланади. Оятнинг тамоми шундай:
وَاذْكُرُوا اللّٰهَ فيۤ اَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ في يَوْمَيْنِ فَلَاۤ اِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَاَخَّرَ فَلَاۤ اِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقٰى وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاعْلَمُوۤا اَنَّكُمْ اِلَيْهِ تُحْشَرُونَ
“Аллоҳни маълим кунларда зикр қилинглар. Кимки шошилиб (Минодан) икки кунда қайтадиган бўлса, унга бир гуноҳ йўқ. Кечиктирган кишига ҳам гуноҳ бўлмайди. Бу иш тақводорлар уҳун шундайдир. Аллоҳдан қўрқиб сақланинглар ва билингларки, сизлар унинг ҳузурига тўпланасизлар.” (Бақара 2/203)
Бу оятга кўра айёми маъдудатнинг биринчи куни – Қурбон байрамининг иккинчи кунидир. Кимки шашилиб, бу сўнги уч куннинг иккинчи куни Минодан айрилса унга гуноҳ йўқдир. Бу оят Росулуллоҳнинг қуйидаги ҳадиси билан кетма-кет келмоқда:
“Кимки рофас ва фусуққа кирмасдан Аллоҳ учун ҳаж қилса, онасидан туғилган кунидек у ердан айрилади.” (Бухорий, Ҳаж 4)
-
Эҳром
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
اَلْحَجُّ اَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ
“Ҳаж – билинган ойлардадир. Кимки у ойларда ҳажни бошласа, ҳаж қилиш жараёнида беадабсизлик, гуноҳга кириш ва уруш-жанжал қилиш йўқдир.” (Бақара 2/197)
Ҳаж ибодатини бошлаш – эҳромга киришдир. Буни ҳудди намозга киришга ўхшатиш мумкин. Намозга кираётиб такбир келтиргандан кейин, алоқасиз сўзларни сўзлаш, намозга боғлиқ бўлмаган ҳолда қадам ташлаб юриш вҳ. кз. лар ҳаром бўлганидек, ҳажни бошлагандан кейин, ҳажга нийят қилган бўлади ва эҳромга кирган ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ҳаж эҳроми билан намоз эҳроми ўртаси унчалик катта фарқ йўқ. Уларнинг ҳар иккиси ҳам, мусулмонларга одатда ҳалол бўлган баъзи нарсаларни вақтинчалик ҳаром қилади.
Эҳром – либос кийиш дегани эмас, балки нийят қилиб ва талбия келтириб ҳаж ибодатини бошлашдир. Эҳром тақиқлари ана ўша вақтдан бошланади.
-
Ҳаж ибодати вақтидаги дуолар
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
فَاِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَذِكْرِكُمْ اٰبَاۤءَكُمْ اَوْ اَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَاۤ اٰتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْاٰخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ
“Ҳаж ибодатларингизни адо этар экансиз – ақлларингизда оталарингиздан қолган зикрлар билан[18] Аллоҳни зикр қилинглар, ҳатто бундан ҳам кучлироқ зикр қилинглар. …” (Бақара 2/200)
Ҳаж масаласида кўпроқ тарихга эътибор берилади. Дуо масаласида ҳам шундай қилинган. Маккаликлар, Иброҳим алайҳиссаломнинг зурриётидан бўлганликлари учун, улар – ўзларига Иброҳим алайҳиссаломдан етиб келган дуолар билан дуо қилишлари, ҳатто унданда кучлироқ дуо қилишлари керак.
-
Қурбон
Қурбонлик қилиш аввалги умматларга ҳам фарз қилинган. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَلِكُلِّ اُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهيمَةِ الْاَنْعَامِ فَاِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَلَهُۤ اَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتينَ
“Ҳар умматга қурбон кесиш вазифасини юкладикки, уларга ризқ билиб берган анъом (қўй, эчки, туя, мол[19]) жинсидан бўлган ҳайвонлар узра Аллоҳнинг номини келтирсинлар. Илоҳингиз ягона бир Илоҳдир, сизлар ёлғиз Унга таслим бўлинглар. Сен кўнгли ўкцикларга ҳуш хабар бер.” (Ҳаж 22/34)
Муҳаммад (с.а.в.) уммати ҳақида шундай буюрилган:
وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَاۤئِرِ اللّٰهِ لَكُمْ فيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلَيْهَا صَوَاۤفَّ فَاِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذٰلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
“Биз сизларга қурбонлик қиладиган бадани етишкан ҳайвонларингизни Аллоҳга нисбатан қуллик нишоналаридан қилиб бердик. Сизлар учун у ҳайвонларда яхшилик бор. Ўша ҳайвонларни қурбонлик учун қатор қилиб терган вақтингизда – “бисмиллаҳ” деб бўғизланглар. Уларни ён тарафлари ерга тегиб жони чиққанида, сизлар ҳам улардан енглар, қаноатчан муҳтожларга ҳам ва эҳтиёжини билдирган муҳтожларга ҳам едиринглар. Мана шундай қилиб у ҳайвонларни сизларга бўйсундириб қўйдикки, шояд вазифаларингизни адо қиласизлар.” (Ҳаж 22/36)
“Бадани келишкан” деб таржима қилинган калима (الْبُدْنَ) “албудн”дир. Будн бадананинг кўплик шакли бўлиб, вужуди келишишлиги тамомланган деган маънони билдиради.[20] Набий алайҳиссалом буни “алмусинн” (المسن) деб очиқлаган ва “Мусинн бўлмаганини кесманглар. Агар сизларга оғир келса қўйдан жазаъани кесинглар.”[21]деган. Мусин – сут тишлари тўкилган ҳайвонга айтилади.[22] Бу ёшга тўлмаганини жазаъа дейилади. Қўй ва эчкини бир ёшга, моллар икки ёшга ва туя беш ёшга тўлган бўслиҳи керак деган шарт, мана шу ҳадисдан олинган. Баъзи тафсир ва таржималарда будн калимасига “қорамол ва чорва ҳайвонлари” деб тафсир ва таржима берилган. Бу эса, ўша таржимонлар Қуръон ва Суннат бутунлигини эътиборга олмаганини кўрсатади. Туя ва молга бадана дейилади, аммо бунинг шарти – гавдаси етук бўлишидир. Набий алайҳиссалом чорва ҳайвонларни ҳам қурбонликка сўйгани сабабли, оятдаги “будн” га бу маънони бериш тўғри бўлмайди.
А. Қурбонлик кесиш жойи
Оятдаги: “қатор қилиб терган вақтингизда” деб таржима қилинган жумланинг ифодаси, қурбон кесадиган жой бўлиши кераклигини кўрсатади. Агар ҳар бир киши ўз қурбонлигини ўзи хоҳлаган ерда кесиб кетаверса, қатор-қатор бўлиб терилиб туриши имконсиздир. Росулуллоҳнинг қурбонлик кесадиган бир жойи бор эди ва қурбонларини ўша ерда кесар эди.[23]
“қатор қилиб терган вақтингизда – “бисмиллаҳ” деб бўғизланглар” амри – ҳайвонларни ерга ёткизмасдан кесишни талаб қилади. Агар сўйиладиган жойини аниқ билиб, у ерга ўткир ва кескин махсус пичоқ тортилса, кесилаётган ҳайвон сезмаган ҳолда томирлари тез узилади ва сезмаган ҳолда ўзи ерга тушади. Бундай кесишга “наҳр” дейилади. Туяларни шундай кесишгани учун, фақатгина туялар шундай кесилади деб ўйланади. Аслида, оятда барча ҳайвонлар қурбонликда шундай кесилиши кўрсатилган.
Б. Қурбонлик гўштини тарқатиш
Оятдаги; “Уларни ён тарафлари ерга тегиб жони чиққанида, сизлар ҳам улардан енглар, қаноатчан муҳтожларга ҳам ва эҳтиёжини билдирган муҳтожларга ҳам едиринглар.” буйруғи сабабли, қурбонлик гўшти учга бўлинади. Бир қисмини қурбон кесувчи ейди, бир қисмини аҳли аёлига ва дўсту биродарига едиради ва бир қисмини эса йўқсилларга едиради.
-
Қурбон кесиш ҳаммага фарзми?
Қурбон кесиш ибодати бошқа ибодатларга ўхшамайди, чунки у шахсий ибодат эмас, балки умматга буюрилган ибодатдир. Баъзида бир киши бутун уммат номидан қурбонлик кесиши ҳам мумкин. Аллоҳнинг Элчиси (с.а.в.) бир қурбон байрамида бир дона қўчқор кесдилар ва шундай дедилар:
“Мен – Иброҳим амал қилиб ўтган динга кўра, юзимни тўппа-тўғри осмонлару ерни яратган зотга бурдим. Мен мушриклардан эмасман. Менинг дуойим, қурбоним, ҳаётим ва ўлимим – борлиқларнинг Эгаси Аллоҳ учундир. Мен мусулмонларданман. Аллоҳим! Бу Сендандир ва Сенгадир; Муҳаммад ва умматидан, бисмиллаҳи валлоҳу акбар.”[24]
Аллоҳнинг Элчиси бир сафар иккита яхши боқилган ва шоҳли қўчқор олди. Улардан бирини: “Аллоҳим, бу умматимдан Сенинг бирлигинга ва мени таблиғимга гувоҳлик келтирган ҳар бир кишининг номидандир”, иккинчисини эса: “Бу Муҳаммад ва унинг оиласи номидандир” деб кестилар.[25] Набий алайҳиссалом Мадинада қолган 10 йил давомида доимо қурбонлик кескан эди.[26]
Бундан бошқа ҳеч қандай ибодатни бошқасининг номидан бажариб бўлмайди.
Д. Туя ва мол қандай тақсимотга кўра кесилади?
Туя ва молни етти киши тарафидан кесилишига фатво берганлар, Жобир б. Абдуллоҳдан келган қуйидаги ривоятга асосланишган:
“Мол етти киши учундир, туя ҳам етти киши учундир.”[27]
Э. Бошқасини номидан қурбон кесиш
Аллоҳнинг Элчиси соллаллоҳу алайҳи ва саллам Вадо Ҳажида битта қора молни барча аёллари учун қурбонлик қилган эди. Унинг гўштидан Оиша онамизга олиб келишганида, “Бу нима?” деб сўради. Шунда гўшт олиб келган киши: “Набий алайҳиссаломнинг қурбон байрамидаги ўз аёллари учун қурбонлик қилган қора молнинг гўштидан” деб айтишди.[28]
Набий алайҳиссалом, ҳар бир оилага ҳар йили битта қурбон кесилиш кераклигини[29] айтган эди.
Ф. Сафардаги инсон қурбонлик қиладими?
Набийимиз аёллари билан Вадо Ҳажида сафарда эканликларида, намозларини икки ракъатдан ўқишар эди. У ерда қурбон байрамида қурбонлик қилишлари – мусофир инсон ҳам қурбонлик кесишга буюрилганини кўрсатади. Набий алайҳиссалом Вадо Ҳажида қилган қурбонликлари, байрам қурбонлиги эди. Зотан Аллоҳ таоло ҳожиларга – қурбон байрамидаги қурбонликларини ўша ерда кесишга буюрган. Алоқадор оят шундай:
لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ فيۤ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهيمَةِ الْاَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْبَاۤئِسَ الْفَقيرَ
“Келиб ўз манфаатларини кўрсинлар , маълум кунларда Аллоҳ уларга ризқ қилиб берган ҳайвонлардан анъом (қўй, эчки, мол, туя) узра Аллоҳнинг исмини келтирсинлар. Улардан ўзларингиз ҳам ейинглар, қийин аҳволда қолган йўқсилга ҳам едиринглар.” (Ҳаж 22/28)
Г. Ҳаж қурбони
Ҳаж қурбони деган нарса йўқ. Кимки ҳаж қилса, қилган ҳажи учун қурбонлик кесади деган гап бирорта ҳам мазҳабда айтилмаган. Маккали бўлмаган бир киши, ҳаж ойларида Маккада истиқомат қилиб ҳаждан аввал умра қилиб олса, ана ўша кишигина қурби етадиган бирорта ҳайвонни сўйиши керак. Бу эса қурбонликка кирмайди. Бу – ҳаж ойларида ҳажга ният қилиб Каъбага бориб, ҳаждан олдин умра қилиб олиши сабабли эҳромдан чиққани учун қилиниши керак бўлган бир вазифа ҳисобланади. Агар қурбонлик қилмаса, Маккада уч кун ва уйига қайтканидан кейин яна етти кун рўза тутиб беради. Алоқадор оятлар:
فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْىِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلٰثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ اِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذٰلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ اَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ
“… Ҳаждан олдинроқ умра имкониятидан фойдаланган инсон, ўзига қулай равишда битта ҳадй (қурбонлик) кесади. Агар топа олмаса ҳажда уч кун, ҳаждан қайтканида эса яна етти кун рўза тутади. Буни ҳаммаси бўлиб ўн кун бўлади. Бу – оиласи Масжиди Ҳаром ҳудудида бўлмаганлар учундир.” (Бақара 2/196)
Агар қурбонлигимни ҳам мана шу ерда кесаман, деганлар бўлса, Ҳаж сурасининг 28-оятига кўра, ҳожилар қурбонликларини ана ўша ерда кесадилар. Ҳанафийларнинг манбаларидаги; “мусофирларга қурбонлик қилиш вожиб эмасдир”, деган фатвоси, Қуръони Карим оятларига ҳам, Росулуллоҳни ҳаётидаги бир умрлик амалиётига ҳам зиддир.
Ҳ. Соч ва тирноқ масаласи
Аллоҳнинг Элчисидан:
“Кимни қўлида кесиладиган қурбонлиги бўлса, Зилҳижжанинг ҳилоли кўринганидан бошлаб то қурбонини кесгунигача на сочи ва на тирноғидан бирон нарса олмасин.”[30]
Қурбонлик ҳайвонини олдиндан олиб қўймаганлар учун, бундай бир вазифа юклатилмаган.
Манба: Абдулазиз Байиндир, “Ҳаж ва Қурбон”, Китоб ва Ҳикмат журнали, Октябр-Декабр 2014-йил, 3, 3-12- сф.
[1] Маккада.
[2] Ҳаж 22/28.
[3] Тижорат қилсинлар.
[4] Кўрсатма деб таржима қилинган калима оятдир. (Роғиб ал-Исфахоний, (вф. 425 ҳж.) أي мд).
[5] Бу ердаги ثُمَّ калимаси –баробарликни ифодалайди, тафсирий маъно эса жуфтни билдиради.
[6] Абу Довуд, Маносик, 69.
[7] Абу Довуд, Сунан, Маносик 7, 1734-ҳадис.
[8] Иброҳим Жанон, Кутуби Ситта таржима ва шарҳи, Оқчоғ нашриёти: 3/288-289.
[9] Ибн Ҳишом, Сийрат ан-Набий, тҳқ: М. Муҳйиддин Абдулҳамид, Байрут, 1401/1998, 1-жл, 216-сф. ан-ти: 3/288-289.. арликни а оятдир.
[10] Улар бу хизматлари билан фахрланганлари учун, Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилди: “Сизлар, ҳожиларга сув беришни ва Масжиди Ҳаромни ибодат учун очиқ тутишни – Аллоҳга ва охират кунига ишонган ва Аллоҳ йўлида бор кучи билан ҳаракат қилганлар билан бир хил/тенг қиляпсизларми? Улар Аллоҳнинг наздида бир хил бўлмайди. Аллоҳ, золимлар қавмини ҳидоят қилмайди.” (тавба 9/19)
[11] Жавод Али, Тарихул Араб қоблал Ислам, 70жл, 377-вр. Бағдот Университетининг ёрдами билан нашр қилинган, тарих ва ер йўқ.
[12] Муҳаммад аҳамидуллоҳ, Ислом Пайғамбари, 2-жл. 946-сф, параграф 1593, Анкара 2003.
[13] Жавод Али, 7-жл, 375-сф.
[14] Жавод Али, 7-жл, 382-сф.
[15] Турсун Ҳаққий Юлдуз бошчилигидаги бир ҳайъат, Буюк Ислом Тарихи, 2-жл, 179-вр. Истанбул 1992.
[16] Мрж. Моида 5/2.
[17] Шиор билан машъар бир ўзакдн тураган шакллардир. Бири масдари мимий, бошқаси эса, шааро феълининг масдаридир. Бу оят, Муздалифани шиор эканини билдиради.
[18] كَذِكْرِكُمْ اٰبَاۤءَكُمْ يذكرون الله
[19] Анъом сурасининг 143 ва 144- оятига кўра, анъом – қўй, эчки, туя ва молнинг ҳам эркаги ва ҳамда хунажинидир.
[20] Халил б. Аҳмад, Китабул Айн, б-д-н моддаси;Жавҳарий, ас-Сиҳоҳ б-д-н моддаси.
[21] Муслим,Азоҳий-2, (13/1963).
[22] Ибн Манзур Лисонул Араб, с-н-н- моддаси.
[23] Бухорий, Азоҳий 6.
[24] Аҳмад б. Ҳанбал, Муснад 3, 356, 362. Абу Довуд, Заҳая 8.
[25] Аҳмад б. Ҳанбал, Муснад 6, 391,392.
[26] Термизий, Азоҳий 11.
[27] Абу Довуд, Заҳоё 7.
[28] Бухорий, Азоҳий 3.
[29] Термизий, Азоҳий 19.
[30] Абу Довуд, Заҳоё 3.
