Савол: Баъзи бир таниқли шахсларни маърузаларини эшитиб қоламан. Улардан бири Мусо билан йўлда хамсафарлик қилган Ҳизр ўлган деса, яна бири тирик дейди. Ҳаммаси бир-бирига зид гап гапиради. Аслида Аллоҳ бу ҳақда нима дейди? Бу ҳақда Қуръонда маълумот келганми?
Жавоб: Қуръонда Мусо билан бирга сафарда бўлиб, унга баъзи нарсалар ҳақида ўргатган ўша илмли зотни номи оятларда айтилмаган. Бироқ, Бухорийда келган бир ривоятда уни номи Ҳизр экани билдирилган. Ўша Ҳизрни ўлган деб айтаётганлар уни инсон деб ўйлашади. Ҳолбуки, у инсон эмас, Аллоҳни махсус топшириқларини бажариб юрадиган, пайғамбарлардан бошқаларга кўринмайдиган бир малак бўлган. Алоқадор оятлар қуйидагича:
“Ўз вақтида Мусо ёш дўстига шундай деди: “Икки денгиз бирлашган жойга етмагунимча, йилларимни олса ҳам юравераман.” Икковлон икки денгиз бирлашган жойга етиб борганида, балиқларини унутдилар. Балиқ денгизни тешиб йўл олди.
У ердан ўтгандан кейин у йигитига: “Тушлигимизни олиб кел. Бу мусофирлик бизни анча чарчатиб қўйди”, деди.
Ёш йигит айтдики: “Буни қаранг! Харсангга суяниб қолганимизда, балиқни унутиб қўйибман. Уни эсимдан чиқариб қўйишимга сабаб бўлган ва менга унуттириб қўйган нарса шайтондан бошқаси эмас. Балиқ ажойиб бир шаклда денгизга йўл олиб кетибди”, деди.
Мусо: “Мана биз истаган нарса”, деди ва дарҳол келган йўлларидан изига қайтишди. Сўнгра, қулларимиздан бир қулни топишди. Биз унга Ўз ҳузуримиздан илм бериб, марҳамат қилган эдик. Мусо айтдики:
– Сенга ўргатилган тўғри маʼлумотдан менга ҳам ўргатишинг учун сени ёнингда қолсам майлими?
– Асл моҳиятини (ич тарафини) билмаган нарсангга қандай чидайсан?
– Инша Аллоҳ, бардошли эканимни кўрасан ва сенга ҳеч бир ишда қарши чиқмайман.
– Агар менга эргашадиган бўлсанг, то ўзим тушунтириб айтиб бермагунимча мендан ҳеч нарса ҳақида сўрама.
Кейин у ердан айрилиб юриб кетиб, бир кемага миндилар. У киши кемани тешди. Мусо айтдики:
– Кемани унинг аҳлини чўктириб юбориш учун тешдингми?! Жуда ғалати нарса содир қилдинг-ку!
– Мен билан бирга қолишга бардош қила олмайсан, деб айтмаганмидим?! Мусо:
– Эсимдан чиққан нарсани юзимга солма, бу ишим учун мени қийнама.
Кейин йўлга тушдилар. То бир ўғлонни учратганида, уни дарҳол ўлдирди. Мусо айтдики:
– Бировни ўлдирмаган бегуноҳ бирини ўлдирдинг-а?! Тўғриси, жуда тушуниб бўлмас бир иш содир қилдинг-ку!
– Мен билан бирга қолишга бардош қила олмайсан, деб айтмаганмидим?!
Мусо айтдики:
– Бундан кейин ҳам агар сендан яна бир нарса сўрасам, мен билан биродарликни тугат; ортиқ сендан узр сўраш ҳақим тугаган бўлади.
Яна йўлга тушдилар. То бир шаҳар аҳолисига келишганида, унинг аҳолисидан емиш сўрашди. Улар бу иккаласини меҳмон қилишдан бош тортдилар. Кейин, у иккаласи йиқилиб кетай деб турган бир деворни кўриб қолишди ва уни дарҳол турғизиб қўйди. Мусо айтдики:
– Агар келишганингда, қилган ишингга ҳақ олар эдинг.
– Мана шу нарса мен билан сени орамиздаги ажрашишдир.
Аммо, мен энди сенга чидай олмаган нарсанинг моҳиятини (ич тарафини) айтиб бераман, деди:
“Ҳалиги кема денгизда ишлайдиган мискинларга тегишли бўлиб, нарироқда ҳамма кемаларни куч билан олиб қўяётган бир қирол бор эди. Шу сабабли, мен кемани яроқсиз ҳолга келтиришни хоҳладим.
Болага келсак, уни ота-онаси мўмин кишилар эди. Бас, биз унинг икковларини туғён ва куфр ила эзишидан қўрқдик. Робби уларга унинг ўрнига ундан кўра яхшироғини ва марҳаматлироғини беришни ирода қилди.
Девор эса, у шаҳардаги иккита етим боланики эди. Девор остида у иккаласининг хазинаси бор эди. Уларнинг оталари яхши инсонлар эди. Роббинг хоҳладики, у икковлари вояга етишсин ва хазиналарини чиқариб олишсин! Бу Роббингнинг марҳаматидир. Мен буларни ўзимча қилмадим! Мана, сен бардош қила олмаган нарсанинг асл моҳияти (ички тарафидир) шудир.” (Каҳф 18/60-82)
Бу оятлардан қуйидаги хулосалар ўртага чиқмоқда ва уларнинг барчаси Ҳизр инсон эмас, балки бир фаришта экани маʼлум бўлади. Оятларнинг барчаси шунга далолат қилади. Оятлардан олинган ифодалар:
- Ҳизрга берилган илм тўғридан-тўғри Аллоҳдан келган. Ҳолбуки пайғамбарларга элчи Жаброил орқали илм ва ваҳий келади. Демак у пайғамбар бўлмаган.
- Ҳизрга берилган илм ҳатто Мусо пайғамбарга ҳам берилмагани. Ҳолбуки, ҳар бир замоннинг энг диний билимдони ва Аллоҳни илмини қолган инсонлардан кўра энг кўп биладиганлар пайғамбарлар бўлади. Бироқ Ҳизр Мусодан ҳам кўп нарса билган.
- Ҳизр Мусо пайғамбарга уммат бўлиш мақсадида Мусони олдига боришни ўрнига, Мусо уни олдига илм ўргангани борган.
- Ҳизр ўзи Мусо билан мингашиб кетаётган, камбағаллар унда иш қилиб тирикчилик қиладиган бир кемани тадбир юзасидан тешиб қўяди. Лекин у кемани тешиб қўйганини Мусо пайғамбардан бошқа кемадаги ҳеч ким кўрмайди. Демак, агар Ҳизр инсон бўлганида, кемадагилар уни кўрган бўларди ва у кемани тешиб қўйишига йўл қўймаган бўлишарди. (Кемага миниб, кейин уни тешиб қўйишига Мусо сабаб бўлган)
- Қирғоқда бир золим подшоҳ борлигини Ҳизр билган, Мусо билмаган. (Мусо у юртнинг одами бўлмаган, шу сабабли қирғоқдаги ҳолатдан хабари бўлмаган, дейишингиз мумкин. Майли, унда ўша кемада ишлаб тирикчилик қиладиган кишилар қаерлик бўлган?)
- Ҳизр бир ёш ўғлонни ўлдириб қўйганини Мусодан бошқа ҳеч ким кўрмади. Агар кўрганида инсонлар унга қаршилик билдирмасмиди, уни жазоламасмиди?
Ўлдирилган болани келажакда ёмон бир инсон бўлиб вояга етишини Мусо билмагани ҳолда Ҳизр билди. - Йиқилай деб турган деворни бузмасдан, унга янги бир асос қўймаган ҳолда тиккалаб қўйди.
- Девор остида хазина борлигини ва у хазина кимга тегишли эканини Мусо эмас, Ҳизр билди.
- Ҳизр болани ўлдириб қўйганида, Мусо ундан таажжубга тушиб қолди ва Ҳизрга қарши фикр билдирди ва эʼтироз қилди. Демак, Мусони шариатида бундай бир иш бўлмаган ва Ҳизр қилган иш инсониятга юклатилган шариат аҳкомида йўқ.
- Ҳизр шунча ишни бажариб: “Мен буларни ўзимча қилмадим!” деб айтди. Агар у: “Мен бу ишларни қилишим учун менга ваҳий қилинди”, деганида эди, у ҳам бир пайғамбар бўлган десак бўларди. лекин у барча илм ва буйруқларни тўғридан-тўғри Аллоҳдан олгани боис, биз уни фаришта дея оламиз, холос. Бундан бошқа чораси ҳам йўқ.
Барча бу оятларни далолат қилишича, Мусо билан бирга бир муддат сафарда юрган, Аллоҳни қулларидан бир қуб деб таърифланган ўша илмли зот фаришта бўлгани аниқ.
Изоҳ қўшиш