Савол: Рассомлик ва ҳайкалтарошлик билан шуғулланиш, айниқса тирик мавжудотнинг ҳайкалини ясаш мумкинми?
Жавоб: Қуръонда тирик мавжудотларнинг расмини чизишни, мултфилмларини яратишни, ёки уларнинг ҳайкалларини ясашни тақиқлаган оят йўқ. Балки бунинг акси ўлароқ, уни ҳалоллигини фойдалари билан биргаликда очиқлаб берган оятлар бор. Оятларда ҳайкал ясашдан эмас, балки ҳайкалларга сиғинишдан ман этилган.
Булардан бири, Исо алайҳиссаломни қуш ҳайкалини ясаганидир. Оят қуйидагича:
“Мени рухсатим билан лойдан қуш шаклидаги нарса (ҳайкал) ясаб уни ичига пуфлар эдинг, у эса Мени рухсатим билан қушга айланар эди.” (Моида 5/110)
Исо алайҳиссалом ясаган нарса қуш ҳайкали эди. Ҳайкалга уфлаганида у ҳақиқий қушга айланган. Исо алайҳиссалом ўша ишни ўзининг ҳақ пайғамбарлигига мўжиза сифатида амалга оширган. Демак, у ясаган ҳайкал тирилиб қушга айланиши унинг мўжизаларидан бири бўлган.
Яна бир оят шундай:
“У (жин)лар унга меҳроблар, ҳайкаллар, ҳовузлар каби лаганлар ва собит қозонлардан хоҳлаганини қилиб беришар эди. Эй Довуд оиласи, шукр қилинглар! Қулларимдан шукр қилувчилари оздир.” (Сабаъ 34/13)
Бу оятда Аллоҳ таоло тарафидан Сулаймон алайҳиссаломни хизматига берилган жинлар тарафидан Сулаймон пайғамбар учун ҳайкаллар ясаб беришгани билдирилмоқда.
Кимлардир, бу оят тирик мавжудотларни расмини чизиш ва ҳайкалини ясаш мумкинлигини тасдиқловчи далил бўлмайди, деб ўйлаши мумкин. Чунки, пайғамбарга хос бўлган бундай ҳолат рассомлик ва ҳайкалтарошлик каби умумий қоидага далил бўла олмайди, дейиши мумкин.
Бу эътироз ўринли эмас. Чунки ҳеч бир пайғамбар ҳаром ишга қўл уриб, уни инсонларга мўжиза қилиб кўрсатмайди. Чунки, юқоридаги оят Сулаймон алайҳиссалом жинларга ҳайкал ясашни буюрганини билдиради. Ҳеч бир пайғамбар ҳаддан ошган ҳолда Аллоҳ ҳаром қилган нарсага буюрмайди. Демак, жинлар Сулаймон алайҳиссаломга ҳайкаллар ясаб беришини Аллоҳ таоло бизга ижобий тарих сифатида эслатиб ўтмоқда. Ҳатто, оят охирида, жинлар қилиб берган ишлари учун шукр келтириш кераклигини ҳам билдирган.
Рассомликни ёмонлаган баъзи бир ҳадис ривоятлар ҳам бор. Бунинг сабаби, ҳадислардан англашилганидек, Аллоҳни яратишига тақлид қилганликлари назарда тутилган ҳолда, Аллоҳдан бошқа кимсаларни ҳам улуғлаш бўлган. “Аллоҳнинг яратишига тақлид қиладиганлар…” ёки “Яратиш ишида Аллоҳга ўхшашга интиладиганлар…” каби ҳадисларда ўша маъно ва мақсад акс эттирилган.
Шубҳасизки, Аллоҳдан бошқасига қуллик қилиш инсонни диндан чиқарадиган куфр амалидир. Бирон бир ҳайкалга, инсонга, ой ва қуёшга, ёхуд табиатда мавжуд бўлган бошқа нарсаларга сиғиниб ибодат қилиш ҳам куфрдир. Лекин, ҳеч ким бирон нарсага баъзи кишилар тарафидан ибодат қилинаётганини сабаб қилиб олиб, ўша нарсани айнан ўзини ёки унинг тимсолини ҳаром эканини айта олмайди. Христианлар Исо алайҳиссаломга ва онасига дуо қилиб, унга ибодат қилишади ва уни Аллоҳни улуғлагандек улуғлашади. Биз мусулмонлар эса, улардан ёрдам сўрашни ўрнига, уларни ҳақига Аллоҳдан саломатлик тилаклари ила дуо қиламиз, уларни тутган йўлларини ва ўзларини қўллаб-қувватлаймиз. Бошқа бир халқлар эса, қуёш ва ойга сиғинишади, биз эса у иккаласи ҳам Аллоҳнинг яратган оятларидан деб биламиз.
Агар кимлардир автомобилга сиғинса, энди автомобил ишлаб чиқаришни ҳаром қила олмаймиз-ку!
Ҳайкал ясаган киши ўзини Аллоҳга ўхшатган бўлиб қолади деган инсоннинг иддаосини қуйидаги битта оят пучга чиқариб юборади:
“… Ёки Аллоҳга – Аллоҳ каби ярата оладиган ва (шунинг учун) уларнинг яратганлари айнан Аллоҳнинг яратганлари каби, улар орасида ўхшашлик (уйғунлик) бўлган – шерик топиб олибдиларми? Айт: “Ҳар нарсанинг яратувчиси Аллоҳдир. У ягонадир ва қаҳҳордир.” (Раъд 13/16)
Инсонлар тараққиётда ҳар нақадар илгариласалар-да, ҳеч нарсани Аллоҳ яратгандек яратишга қодир бўлмайдилар, ҳатто битта чивинни қанотини ҳам Аллоҳ яратганидек ярата олишмайди. Аллоҳ таоло бу ҳақида шундай марҳамат қилади:
“Эй инсонлар! Сизларга бир мисол кетирилмоқда, яхшилаб қулоқ солинглар! Аллоҳ билан орангизга қўйиб олганларингиз, агар барчалари бирлашсалар ҳам, битта пашша ҳам ярата олмайдилар. Агар пашша улардан бирон нарсани тортиб олса, ундан уни қайтариб ололмайдилар. Талаб қилувчи ожиз, талаб қилинган ҳам. Аллоҳга етарлича қадр бера олмадилар. Ҳолбуки, Аллоҳ кучлидир, доимо ғолиб ва устундир.” (Ҳаж 22/73-74)
Ҳайкалтарошликни қоралаб қилинган ривоят шундай:
Ойиша онамиз Расулуллоҳдан ривоят қилади: “Эй Ойиша! Қиёмат куни инсонлар орасида энг оғир жазо билан жазоланадиганлари ҳайкалтарошлардир.”
Бу ҳадис инсонлар унга сиғиниши учун махсус ясалган ҳайкаллар ҳақида. Чунки, айнан мана шу мавзуда бир оят бор. У оятда Иброҳим алайҳиссаломнинг отаси ва халқи бир қанча ҳайкалларга сиғиниб, уларга дуо қилиб ёрдам сўраётганида, уларга қарши чиққани, ҳамда уларга эътироз билдирилгани келтирилган. Оят қуйидагича:
“Ўшанда у отасига ва қавмига: «Манави сиз ибодатига берилаётган ҳайкаллар нима?» деган эди. Улар: «Ота-боболаримизни уларга ибодат қилган ҳолларида топганмиз», дедилар. У: «Батаҳқиқ, сиз ҳам, ота-боболарингиз ҳам очиқ-ойдин залолатдасизлар», деди.“ (Анбиё 21/52-54)
Демак, Сулаймон алайҳиссаломни ҳайкал ясашга буюриши билан, Иброҳим алайҳиссаломни инсонларни ҳайкаллардан узоқлаштириш учун қилган даъвати, ҳамда Расулуллоҳдан келган ҳадисни ўртасидаги фарқ – ясалган ҳайкалларга инсонлар сиғинсин деб ясалгани ёки шунчаки санъат намунаси сифатида ясалганидир. Ҳайкал ясашни ҳаром ёки ҳалоллиги мана шу жойда ҳал бўлади.
Аллоҳдан бошқаси учун ибодат қилиниши мақсадида ҳайкал ясашни ҳаром эканида шубҳа йўқ. Шу билан бир қаторда, Сулаймон алайҳиссалом қилгани каби, мубоҳ йўллар орқали ҳайкаллар ясатишнинг мумкинлигида ҳам шубҳа йўқ.
Инсонлар уларга сиғиниб юрганлиги учун, Пайғамбар алайҳиссалом Маккадаги уч юзга яқин бут-санамларни синдириб ташлаган. Бунинг бошқа сабаби бўлмаган.
Худди шу каби, ҳаром ишларга восита қилиш мақсадида расм чизиш ва маникен ясаш ҳам ҳаром, лекин тўғри ва керакли ишларни кўзлаб ҳайкалтарошлик ёки рассомлик санъати билан шуғулланишлик диний томондан тақиқланмаган.
