Фаросат – Ҳодисаларга қараб натижа чиқара олıш, тахмин ва фикр юритиб тўғри хулосага эга бўла олıш дегани.[1]
Мурид: Юқорида бир ҳадиси қудсий ўтди, нега унга тўхталмадинг? Аллоҳ таоло айтадики:
“… Обид ва зоҳид қулимни севганимда, Мен уни кўрадиган кўзи, эшитадиган қулоғи, гапирадиган тили, юрадиган оёғи бўламан. Мен билан кўради, Мен билан гапиради, Мен билан ушлайди, Мен Билан юради.”
Шундай кишилар борки, ҳеч фарқига бормайдиган нарсаларни фарқига боради; Инсонни ичидан ўтказган нарсаларини тўғрига яқин бир шалда билиб олади. Бунга нима дейсан? Бу нима?
Байиндир: Сиз айтган ҳадис шундай:
Бандамни Мени розилигимга яқинлаштирадиган нарсалар орасида Мен унга фарз қилган нарсаларимдан кўра яхшиси йўқ. Бандам Менга ихтиёрий ибодатлар билан ҳам розилигимга яқинлашишга давом этади. Шу даражага борадики, ортиқ Мен уни яхши кўраман. Мен уни яхши кўрганимдан кейин, Мен уни эшитадиган қулоғи, кўрадиган кўзи, ушлайдиган қўли ва юрадиган оёғи бўламан. Мендан сўраганини бераман, Мендан паноҳ сўраса уни ҳимоя қиламан.”[2]
Бу ҳадис мана бу оятларнинг хулосавий мазмуни бўлиши мумкин:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَتَّقُوا اللَّـهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ۗ وَاللَّـهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ
“Эй мўминлар! Аллоҳга тақво қилсангиз, У сизларга тўғрини хатодан ажратиб оладиган иқтидор кучи беради, гуноҳларингизни беркитади ва сизларни мағфират қилади. Аллоҳ кенг фазилатли зотдир.” (Анфол 8/28)
Бу оятга алоқадор ўлароқ Росулуллоҳдан шундай ҳадис ривоят қилинган: “Мўминни фаросатидан эҳтиёт бўлинглар, чунки, у Аллоҳни нури билан кўради.”[3]
Фаросат мавзусига ортиқча чуқур киришни кераги йўқ. Инсонни бошқалардан фазилатли бўлиши, фақатгина уни бошқалардан кўра тўғри мулоҳазали бўлишигина кифоя қилмайди. Бадр жанги ҳақидаги қуйидаги ҳодисалар занжири, бизга бу мавзуда етарли далил бўлади. Набийимиз Бадр жангида нотўғри қарор билан қарши тарафдагиларни асирга олган эди. Аввало у, кейин эса уни қарорига қарши фикр билдирмай жим турган мусулмонлар мана шу оғир сўзлар билан маломатланган:
(مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (67) لَّوْلاَ كِتَابٌ مِّنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (68
“Жанг майдонида душманни самарасиз ҳолга олиб келмай туриб, ҳеч бир набийнинг асир олишга ҳақи йўқ. Сизлар дунё молини хоҳлаяпсизлар, Аллоҳ эса кейингиликни хоҳлаяпти. Устун келувчи ва тўғри қарор берувчи Аллоҳдир. (Зафар сизларники бўлади, деб) Аллоҳ тарафидан ёзувга ўтказилиб қўйилмаганида эди, олган асирларингиз туфайли бошингизга катта бир талофат келиши аниқ эди.” (Анфол 8/67-68)
Бу оғир оятлар ундан аввал нозил бўлган мана бу оятга амал қилинмаганлиги сабабли эди:[4]
“Кофирлар билан жангда юзма-юз келганингизда уларни қириб ташланглар. Уларни самарасиз ҳолга олиб келганингизда қаттиқ муҳофазали назорат остига олинглар. Сўнгра, асирларни ё бекорга-эвазсиз ёки фидя эвазига озод қилиб юборинглар, токи урушнинг оғир асорати қолмасин.” (Муҳаммад 47/4)
“Аллоҳ тарафидан ёзувга ўтказилиб қўйилмаганида эди”, сўзининг ҳикояси қуйидагича:
Мусулмонлар ҳали ҳануз Мадинага ҳижрат қилмай туриб, Румлилар Форсларга жангда енгилишган эди. Нозил бўлган бу оятлар Румлилар бир неча йилдан (уч билан тўққиз йил ораси) сўнг ғолиб бўлишини, ўша куни мусулмонлар ҳам бир ғалаба билан хурсанд бўлишини қуйидагича башорат берган:
الم (1) غُلِبَتِ الرُّومُ (2) فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ (3) فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ (4) بِنَصْرِ اللَّهِ يَنصُرُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ (5) وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ (6)
“Алиф, Лам, Мим. Румлилар енгилдилар; жуда яқин бир ерда. Улар бу мағлубият ортидан бир неча йил ичида (уч билан тўққиз йил ораси) Румлилардан ғолиб бўлишади. Бундан аввал ҳам, бундан кейин ҳам барча ҳокимият-ваколат Уникидир. Ўша куни мўминлар Аллоҳни изни ила хурсанд бўлишади. У тўғри танлов қилганга ёрдам беради. У кучлидир, неъмати беҳисобдир. Бу Аллоҳни берган сўзидир. Аллоҳ сўзидан қайтмайди, аммо, инсонларни кўпчилиги буни билишмайди.” (Рум 30/1-6)
Ҳамма Румлилардан келадиган хабарни кутаётган эди. Абу Суфён бир карвон билан Шимдан қайтар экан, Румлилар билан Форслар билан жанг қилиши эшитилди. Мусулмонлар балки Аллоҳ каарвонни ўзимизга қайтиб олиб берар деган умид билан, Маккалилар эса карвонни мусулмонлардан ҳимоя қилиш мақсадида карвонни кутиб олгани йўлга чиқишди. Шунда Абу Суфён карвонни ҳимоя қилиш талвавасига тушиб қолди. Шунчаки карвон учун чиққан мусулмонлар йўлда Макка армиясига дуч келишди. Балки сўз берилган ана ўша армия эди. Буни мана шу оятлар баён қилмоқда:
“Аллоҳ сизларга бир вақтлар сўз берган эди; ўша икки жамоадан бири сизларники бўлади. Сизлар қуролсиз бўлган (карвон)ни хоҳлаяпсиз. Аллоҳ эса, берган сўзларига кўра ҳақиқатни ўртага чиқаришни ва ўша кофирларни илдизини қуритиш (учун сизларга Макка аскарини бериш)ни хоҳламоқда.” (Анфол 8/7)
Бу оятда ўртага чиқиши айтиб ўтилган ҳақиқат ифодаси, Аллоҳни бир қонуни эди. Ўша қонунини Расулуллоҳ Маккада мушриклари тарафидан оғир босимлар остида бўлган вақтларда Расулуллоҳга мана шу оятлар билан баён қилиб берган:
“Сени бу тупроқлардан чиқариб юбориш учун безовта қилиш арафасидалар! Агар чиқариб юборишса, сендан кейин ўзлари бу ерда кўп қололмайдилар. Сендан аввал юборган элчиларимизда қўлланган суннат (қонун) мана шудир. Бизни суннатимизда (қонунимизда) ҳеч қандай ўзгариш топа олмайсан.” (Исро 17/76, 77)
Аллоҳни суннати юзага чиқсин дея, мусулмонларга Макка аскарлари мағлуб этилган ҳолда берилди. Уларга қаттиқ бир зарба беришди. Аммо, ортга чекинган аскарларни қувиб бориб, уларни кучсиз ва жангга яроқсиз ҳолга олиб келмай туриб уларни тутган жойларида асир қилиб ушлаб олдилар. Саҳобалара асирлар ҳақидаги оятларни Росулуллоҳга ва бир-бирига эслатиб огоҳлантирмаганлиги сабабли, уларни барчаси дунёсини охиратидан афзал кўрган деган айб билан айбландилар. Бундан аввал уларга зафар келади деган Аллоҳни сўзи бўлмаса эди, асир олганликлари сабабли Бадрда оғир бир мағлубиятга дучор бўлишар эди.
Тўрт йилдан кейин тузилган Ҳудайбия аҳдлашмаси билан биргаликда Маккани фатҳ қилиш йўллари очилиши мана шу оятларда баён қилиб берилди:
(إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُّبِينًا (1) لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا (2) )
“Фатҳни олдидаги тўсиқларни сен учун тўлиб олиб ташладик.[5] Аллоҳ бу ишни сени аввалги ва кейинги гуноҳларингни кечириш, яхшиликларини тамомлаб бериш ва сени тўғри бир йўлга йўналтириш учун қилди.” (Фатҳ 48/1, 2)
Набийимиз Бадрда бир гуноҳга қўл уриб қўйган эди. Гуноҳини кечирилиши учун, Маккани албатта фатҳ қилиши керак эди; фатҳдан олдин мана шу сура нозил бўлди:
(وَالْعَصْرِ (1) إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِي خُسْرٍ (2) إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ (3
“Аллоҳни ёрдами келиб фатҳ юзага чиққанида, инсонларни тўп-тўп бўлиб Аллоҳни динига кираётганини кўрсанг, ҳар нарсани мукаммал қилгани учун Роббинга йўнал ва кечирим сўра. Чунки, Аллоҳ тавбаларини қабул қилади.” (Наср 103/1-3)
Росулуллоҳ аввал қилган хатосини тузатган, кейин Аллоҳдан мағфират талабида бўлган. Бу нарса энг муҳим нарсадир. Бу оятлар мусулмонларни ҳаётини яхши тарафга ўзгартириб юборадиган кучга эга бўлган оятлардан биридир.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, билими ва фазилатидан қатъий назар, ҳар қандай инсон хато қилиши ва мағлуб бўлиши мумкин.
Ҳамма нарса шунчалик очиқ ўртада экан, сиз жуда ҳам ҳаддан ошиб кетмоқдасиз, ҳеч қандай маълумот ва ҳужжатга асосланмасдан қуруқ иддао қилиб турибсиз! Агар бу ботил эътиқод ва тушунчалардан воз кечиб қайтмасангиз, Аллоҳни тўғри йўлига муваффақ бўла олмайсиз..!
[1] Қомус Таржимаси.
[2] Бухорий, Риқоқ.
[3] Термизий, Ҳижр сурасининг тафсири 6.
