Рўза ибодати таърифланган Бақара сурасининг 187- оятида рўзага, яъни рўза тутиладиган Рамазон ойига алоқали бўлган эътикоф ибодати ҳам айтиб ўтилган.
Эътикоф – таржимада банд қилиб қўйиш, қамаб қўйиш, бир жойга жойлашиш, бир жойга боғланиб қолиш деган маъноларни билдирувчи “акф” ўзагидан турланган. Фиқҳий атамада эса, бир кишини ибодат мақсадида маълум бир шарт асосида масжидда бир муддат қолишидир.[1]
Эътикоф ибодати Қур’он ва Суннат билан собит бўлган. Рўзани таърифлаб берган оятида Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“… Масжидларда эътикоф ҳолида эканингизда аёлларингиз билан қўшилманглар. Булар – Аллоҳ белгилаган чегаралардир, уларга яқинлашманглар. Ўзларини ҳимоя қилиб сақласинлар, дея Аллоҳ оятларини мана шундай баён қилиб бермоқда.” (Бақара 2/187)
“Пайг’амбар алайҳиссалом Мадинага ҳижрат қилиб борганидан кейин то вафотигача ҳар йили Рамазон ойининг сўнги ўн кунида эътикофда қолган.[2]
Аллоҳга тўлиқ бир таслимият кўрсатган ҳолда ибодат ва тоат қилиш учун маълум бир вақт ажратиш ва бу орада шаръан рухсат берилган бўлса-да ҳар қандай нафсоний ва шаҳвоний орзулардан узоқ туриш – инсонни маънавий етукликка эришиши учун сабаб бўладиган энг муҳим омиллардан бири ҳисобланади.
Фарз ибодатлардан ташқари нафл/ихтиёрий ибодатлар ҳам бу хусусида катта аҳамиятга эга бўлиб; диний туйғу ва тушунчаларни жадаллик билан кўздан кечириб чиқиш, имкон қадар моддий ва иқтисодий алоқалардан узоқлашган ҳолда буюк яратувчи бўлмиш Аллоҳга йўналтирилган бу ҳолат инсонда чуқур бир маънавий уфқ ва катта имкон пайдо бўлишига сабаб бўлади.
Шу сабабли, эътикоф ибодати фақатгина Уммати Муҳаммадга эмас, балки ваҳийга алоқадор бўлган бошқа барча динларда ҳам фарқли шаклларда амалга ошириб келинаётган бир анъанадир. Исломий-маънавий тарбияга хос ўлароқ эса, Иброҳим ва Исмоил алайҳиссаломлар замонидан бери давом этиб келаётган бир диний суннат/одат экани қуйидаги оятдан маълум бўлмоқда:
“Иброҳим ва Исмоилга “Уйимни уни зиёрат қиладиганлар, ибодат учун у ерда қоладиганлар (эътикофчилар), рукуъ ва сажда қилувчилар учун тоза сақла”, деб буюрдик.” (Бақара 2/125)[3]
Бу далилларни ишорат қилишича, бир мусулмон инсон Рамазон ойининг сўнги ўн кунида эътикофга кириши суннати-муаккада деб қабул қилинган.
Ато ал-Хуросонийни (ў. 135/752) эътикофга кирган киши ҳақидаги айтган мана шу сўзлари таҳсинга лойиқ:
“Эътикофга кирган кишининг ҳолати – бир эҳтиёжи туфайли бир кишининг остонасига бориб “Истаган нарсамга эга бўлмагунимча бу ердан айрилмайман”, деб катта умид билан о’тирган кишининг ҳолатига ўхшайдики, эътикофга кирган инсон ҳам, Аллоҳни уйига кириб олиб: “Мени кечирмагунингча уйингдан чиқмайман, ёлвораман Аллоҳим, мени кечир”, деб масжидга кириб олгандек бўлади.”[4]
Бақара сурасининг 187- оятига кўра, эътикоф масжидларда амалга оширилиши керак.
Пайг’амбар алайҳиссаломнинг аёллари ҳам Масжиди Набавийда эътикоф ўтирганликлари саҳиҳ ҳадислар билан бизгача етиб келган. Бунга кўра, агар бир аёл киши масжидда эътикофда қолмоқчи бўлса, у ва у каби бошқа аёллар учун масжидларда эътикоф учун шароитлар қилиб қўйиш мақсадга мувофиқ бўлади. Агар бунинг зидди ўлароқ; аёлларни масжидда қолишига қарши чиқиш – (фитна бўлади, деб фатво чиқариш) инсонларни Аллоҳни уйидан тўсиш ва масжидларда Аллоҳни зикр қилинишига қарши чиқиб масжидларни харобага айлантиришга қўл уриш бо’лади.
Шу сабабли, ҳар бир қишлоқ ва ҳар бир маҳалла масжидларида Рамазоннинг охирги ўн кунида эркак ва аёллар эътикофда ўтира олиши учун махсус жойлар тайёрлаб қўйилиши керак. Шунда, масжидга доимий қатнайдиган мусулмонлар бўладими ёки фақат эътикоф учун оилалари билан келиб қоладиган мусулмонлар бўладими, уларнинг барчасига шароитлар яратиб қўйилиши керак.
Унутилиб кетишга маҳкум бўлаётган бу қадимий ибодатни янгидан тирилтириш барча мусулмонларнинг вазифасидир. Йўқолиб бораётган бир суннат амални иҳё қилиб тирилтириш қанчалик бир муҳим масала экани зотан ҳар бир мусулмоннинг ақлидан чиқмайдиган муҳим бир мавзудир.
Оят ва ҳадисларда эътикоф учун белгиланган бир муддат йўқ. Эътикофнинг энг оз муддати Ҳанафийлардан Имом Абу Юсуфга кўра бир кун, Имом Абу Муҳаммадга кўра эса бир соат деб келтирилган. Бир соат – Ислом ҳуқуқшуносларининг фикрига кўра, белгиланмаган оз ёки кўп бир муддатни билдиради. Чунки, яқин тарихда кашф этилган вақт ўлчов ускунаси (соат) ҳали ҳануз кашф этилмаган даврларда бир соат – куннинг 24дан бирига далолат қилмаган. Моликий мазҳабига кўра эътикофни энг оз муддати бир кун ёки бир кечадир. Яъни, бир кеча масжидда қолса ҳам ёки саҳардан то кечгача масжидда қолса ҳам суннатни иҳё қилган ҳисобланади. Шофеий мазҳабига кўра эса, масжидга эътикоф ниятида кириб бир марта “Субҳаналлоҳ” деганда сал кўпроқ вақт масжидда қолиш ҳам эътикоф ҳисобланади.[5] Шу боис баъзи масжидларнинг кириш қисмига “эътикофга ният қилдим” маъносидаги “нийятул эътикоф” деган ёзув битиб қўйилиб, масжидга кирган мусулмонлар шу ният билан кириши ва қайтиб чиққанида эътикоф савобига ҳам эга бўлиб чиқишини элатиб қўйилади.
Имкон топиб бу гўзал ибодатни амалга оширганлар катта бир мукофотга эга бўладилар.
Манба: Яҳё Шенўл, Рамазон ва Рўза, 3- нашр, Сулаймония Вақфи нашриёти, Истанбул, 2017, 59-62 с.
[1] Меҳмет Шенер, Эътикоф, 2001, 23- ж, 457- с.
[2] Бухорий, Ҳайз 10, Эътикоф 10.
[3] Меҳмет Шенер, “Эътикоф”, 23- ж, 458- с.
[4] Умар Насуҳий Билмен, Буюк Ислом Илмиҳоли, Истанбул, 1986, 305- с, 260- п. Атонинг гаплари учун алоҳида Бадруддин Айний, Умдатул Қорий Шарҳу Саҳиҳи Бухорий, Мустафо ал-Бобий, Миср 1972, 9- ж, 235- с.га қаранг.
[5] Меҳмет Шенер, “Эътикоф”,23- ж, 458- с.
