а) Дин буюкларини тангрилаштириш (Сохта авторитет пайдо қилиш ва ўша ёлғон йўл орқали инсонларни алдаб маънавий бошқарув остига олиш ва онгини заҳарлаш)
Шайтон ва унинг ёрдамчилари, набийни тангрилаштирганидан сўнг диндорларни ҳам тангрилаштиришга журъат қилишди. Бунинг энг уйғун усули – ўзларини пайғамбарнинг вакили деб даъво қилишларидир. Христианлар буни – Черковни бир шахси-маънавий, яъни комил инсон ҳолатига олиб келиш билан эришдилар, орқасидан баъзи Мусулмонлар ҳам уларга эргашдилар.
Қуйидагилар орқали Христианлик билан Тариқатларнинг баъзисидаги инсонни илоҳлаштиришдаги ўхшашликларини очиқлашга ҳаракат қиламиз. Христианларнинг Исони тангрилаштиришининг илк поғоналари:
Католик Черковига кўра Исо Масиҳ ҳақиқий Тангри ва ҳақиқий инсондир. Айнан шунинг учун ҳам у, Аллоҳ билан инсонлар ўртасида воситачидир.[1] Ҳозирда у Отанинг ёнида Христианларга адвокатлик (оқловчилик мақомида) қилмоқда. Уларнинг фойдасига воситачилик қилиши учун доимо тирикдир. Аллоҳ ёнида доимо ҳозирдир.[2] Ўзининг воситачилиги орқали Аллоҳга яқин бўлмоқчи бўлганларни қутқариб қолишга мутлақо кучи етади.”[3]
Тангрилаштирилган дин одамларига нисбат берилган илоҳий хусусиятларни, қуйидаги тартибда ифодалашимиз мумкин:
1- Коинотнинг бош имоми (Сарвари олам) – Шахси-маънавийнинг боши (Жамоат лидерлари ёки тариқат шайхлари)
Исони тангрилаштиришдан мақсадлари – бир диний ташкилот яъни шахси-маънавий ташкилоти барпо қилиб, аввало энг бошидаги шахсни, орқасидан шахси-маънавийга қўшилган инсонларни тангрилашганини айтиб,- инсонларни Аллоҳнинг номидан гапириб, уларни итоатгўй қул қилиб олишдир. Католикларга кўра Исони Черков тамсил қилади. Черков иерархик органлардан ва Масиҳнинг сирли танасидан пайдо бўлган бир жамиятдир. Черков икки хил тузилишга эга: улардан бири инсоний, иккинчиси эса илоҳийдир.[4] Черков инсоният ва Аллоҳ ўртасидаги иттифоқнинг белгиси ва воситасидир.[5] Папа – бутун черков устидан тўла ва буюк ҳокимиятга эга. Папа енгилмас, беқиёс бир ҳокимиятдир.[6]
Папа – Италиян тилида ота маъносини билдиради. Улар Аллоҳни ҳам ота дейишади. Черков бошлиғини ҳам Папа дейишлари – уни Аллоҳнинг ўрнига қўйиш учундир. Папага шундай таъриф берадилар:
“Папа енгилмасдир;[7] Папа ақл бовар қилмас мақомдадир. Папа руҳлар устидан илоҳий тайинланиш орқали олий, тўлиқ, бевосита ваколат ва ҳокимиятга эгадир.[8] Шу каби тузилмалар баъзи сохта диний жамоаларда ҳам мавжуд. Улар ҳам энг бошидаги инсонни, Аллоҳнинг дўсти ва бутун авлиёларнинг энг каттасидир деб, Аллоҳнинг эгн яқинига жойлаштирадилар. Инсонларни унинг атрофига тўплаш учун, уларнинг маданиятида катта ўрин тутган ва кенг тарқалган атамалардан бири бўлмиш “қутби-замон, валийюллоҳ, ақтоб, шайх, Аллоҳ дўсти, автод, ғовс, инсони-комил ва шу каби атамаларнинг биридан фойдаланишади. Уларнинг тушунчасига кўра, улар Аллоҳнинг изни билан бутун коинотни бошқарадилар.
Ақлини ишлатмаган ёки ўша жамоатда бирон бир ғойри таб2й каромат кўргандек ҳис қилганлар – тузоққа тушишни бошлабди демак. Уларнинг энг каттаси Аллоҳнинг халифаси деб ҳисобланиш бошланади. Халифа дегани эса – бировнинг ўрнини эгаллаган ва уни ишини давом эттирган деган маънони англатади. Агар бу нарсани қабул қилсак, гўёки “Аллоҳ нафақага чиққан-у ўрнига бошқаси ўтирган “деган тушунча пайдо бўлмайдими?!
Агарда юқоридаги босқичга илк қадам ташланган бўлса, ундан кейинги хурофотларгаолиб кириши хамрдан қил суғиргандек осонлашиб боради. Жамоат бошлиғига Қутби-замон дейилиш бошланади. Онг ва чап тарафларида иккита халифаси яъни иккита имом борлиги, улардан бири қутбнинг қарорларини, иккинчиси эса у қарорни асл маъносидан хабардор экани тушунтирилади. Булар учлик пайдо қилишади.[9] Қутб – ғовслик ваколатига ҳам эгалик қилгани учун, бошига ташвиш тушганларга (дунёнинг қайси нуқтасида бўлишидан қатъий назар) ёрдам бера олиши айтилади.[10] У киши энди коинотнинг бош имоми ва бир буюк қутқарувчи дея танила бошлайди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ
“Аллоҳ, ақлини ишлатмаганлар устида, Аллоҳга ишонмаслик кирини пайдо қилади…” (Юнус 10/100)
Барча тариқатларда бундай тузилма бор. Масалан, Фатҳуллоҳ Гуленга кўра Қутб янада илоҳий сифатлар билан уйғунлашиб кетади ва Аллоҳни фазлу маҳрамати ва икромининг булоғи деган даражага олиб чиқилади. Махсус жиҳатлар нуқтаи назаридан у, худди Қутб юлдузи каби ягонадир, еру кўкнинг кўз ўнгидадир. Унинг файзи маърифатга, маърифати Ҳаққнинг илмига, у эса “на айни ва на ғайри” рамкаси (шамоили) билан Аллоҳга тегишлидир.[11] Яъни: Аллоҳ эмас, аммо ундан бошқа нарса ҳам эмасдир.
Жаброил фариштасининг мақоми Коинот Имомининг мақомидан пастда деб билгани учун, бир музокарада Фатҳуллоҳ Гулен: “Агар Жаброил бир партия қурса унга овоз бермайман” деган эди.[12]
б) Бир поғона пастда бўлган шахсни тангрилаштириш
Бир поғона пастда бўлган кадрони, булар хос-хавос кишилар дейишади. Католиклар Исони илоҳлаштиргандан сўнг, Папани ҳам илоҳлаштирдилар. Уларга кўра: “Папазлар – Аллоҳга алоқадор масалаларда инсонларни тамсил қилиш учун тайинланадилр.[13]
Фатҳуллоҳ Гулен ҳам ўзини Аллоҳ билан айни мақомга олиб чиққанидан сўнг, паст табақадаги халифаларини ҳам папазлар каби илоҳлаштирди. Қутб ва икки имомдан кейинги табақадагиларга – оламнинг тўрт томонида вазифаланганига ишонилган бу тўрт авлиёга – тўртта Автод дейилади. Гуленга кўра булар Идрис, Илёс, Исо ва Ҳизр алайҳимуссаломнинг вазифаларини давом эттирадилар.[14] Халққа алоқадор бўлган ишларда эса Жаброил, Микоил, Исрофил ва Азроилнинг назорати остида юргизилади. Буларгача бўлганларга эса еттилар деб таъриф берилади. Қуйи табақадан ўрин олган бу “етти зотдан ҳар бири алоҳида биттадан китоб олиб, у ердаги илоҳий бошқарувни назорат қилиб туради.”[15] Гуленга кўра, булардан ташқари, халқни ислоҳоти билан машғул бўлган, қалблари яхшилик туйғулари ила руҳлантирилган ва фониликка қарши маънавий силсилага асос солган қирқ кишилик Нужабо гуруҳи бор. Улар ўз ҳаётларини бошқаларнинг саодатига фидо қилганликлари учун, гўёки: бошқаларнинг ғам андуҳлари билан бирга доимий қийинчиликларига дуч келадиган муаммовий яшаш тарзига айланишади.[16]
Бунинг орқасидан Аллоҳ таолонинг ботиний исмини тажаллийлари деб ҳисобланган 300 кишилик Нуқабо гуруҳи келтирилади.[17] Гуленга кўра булар – инсонлардан асло айрилмаган ва уларнинг хатоларини тузатадиган ва нозик дид билан инсонларни яхшиликка йўналтирадиган, – инсонларнинг сирларидан хабардор бўлган нафислардур. Моддий ва маънавий олам орасида алоҳида бир таржимонлик вазифасини бажарадилар.”[18]
Кўриб турганингиздек, Ҳошо наъувзу биллаҳи Аллоҳ таоло нафақага чиққандек муносабатда бўлишмоқда ва олам ичра барча нарсани – инсонларнинг ҳидояту залолати, еру осмонларнинг тадбири ва ҳукмларни – энди улар бошқарар эмиш.
Саид Нурси бу хусусларда Фатҳулоҳ Гулендан ҳам олдинроқда. У, қуйи табақадаги шахсларни бундай майда чуйда ишлар билан машғул қилмаган. Чунки у ва уни тамсилчилари бўлган хос шогирдлари, Аллоҳга бўлган бирлик мақомидадирлар. Уни бу ҳақдаги сўзлари шулардан иборат:
“Рисолаи Нурнинг маънавий шахсияти ва уни тамсил қилган хос шогитларининг маънавий шахсиятлари “Фард-ягона, ёлғиз бўлишлик” мақоми билан шарафлантирилгани учун, энди уларнинг тепасида на бир улканинг қутбини ва замоннинг буюк бир қисмини Ҳижозга олиб борган қутби аъзамини ҳокимияти бор. Бу сабабдан, ҳатто қутби аъзамни тасарруфи остига киришга ҳам мажбур эмаслар. Ҳар даврда бўлган икки имомдек – уни танишга мажбур эмаслар. Мен эскидан Рисолаи Нурни маънавий шахсиятини (ўзимни), ўша имомлардан бири деб ўйлардим. Энди тушуниб етдимки – Говси Аъзам, қутб, ва ғовс ҳам фардият-бирлик мақомида экани туфайли, охир замонда шогиртлари боғланган Рисолаи Нурниг ўша фардият-бирлик мақоми билан шарафланган эканлар.”[19]
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ وَرَأَوُاْ الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الأَسْبَابُ. وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّؤُواْ مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُم بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ
“У кунда, етакчи деб эргашилган кишилар, ўзларига эргашганлардан айрилиб узоқлашадилар. Энди у азобни кўрдилар ва ўрталаридаги бутун муносабатлар узилди.
“Уларга эргашганлар шундай дейишади: “Қанийди – бизда яна бир фурсат бўлганда эди, улар биздан узоқлашгани каби бизлар ҳам дунёда улардан шундай узоқлашармидик!” Аллоҳ уларнинг қилмишларини, ўзларини ич-этини ейдиган қилиб кўрсатади. Энди улар у оташдан чиқмайдилар.” (Бақара 2/166-167)
Ғавс, қутб ва имом каби тушунчалар келгуси саҳифаларда такроран очиқланади.
Инсонларни ишонтира олиш учун, бундай кишиларга ғойри инсоний кароматлар эгаси деб таъриф берилади. Рисолаи Нурларга кўра Саид Нурси – “йигирма йил давомида узлуксиз ўқиб ўрганиш мумкин бўлган илмларни барчасини, атига уч ойда эгаллаб олган, қайси фандан савол берилмасин, асло шубҳа қилмасдан дарҳол жавоб берган.”[20] “Тушида Набиййимиздан илм сўраган экан – умматлардан савол сўрамсалик шарти билан, Набиййимиз унга Қуръон илми берилишини башорат берган. Шу сабабли, то ёшлик давридаёқ, замонасининг билимдони деб танилган ва ҳеч кимдан савол сўрамаган, аммо берилган барча саволларга мутлақо жавоб берган.”[21]
Саид Нурси бундан ҳам чуқурлашган ҳолда шундай дейди: “Менинг махсус устозим бўлмиш Имоми Раббоний, Абдулқодир Гийлоний ҳамда Жавшан ал-Кабир муножотини шахсан ўзидан ўрганган Имоми Ғаззолий ва Зайнулобидийн (р. а.) ва ўттиз йилдан бери Ҳазрати Ҳусайн ва Имоми Алидан (Каррамаллоҳу важҳаҳу) олган дарс ва хусусан Жавшан ал-Кабир воситалигида, улар билан ўтган маънавий алоқалар соясида, ўтмишдаги ҳақиқатларни ва кунимиздаги Рисолаи Нурдан бизга келган машрабни олдим.”[22]
Шиъилар ҳам ўз имомлари ҳақида худди шу даъвони олға сурадилар. Уларга кўра… “Имомлардан ҳеч бири ўқитувчига бормаган, ҳеч бири биронта ҳам мактаб ёки мадрасага бормаган. Бунга қарамай, улардан сўралган барча саволларга, дарҳол энг тўғри жавоб билан жавоб берган. Тиллари “билмиман” сўзинини айтмаганидек – жавоб бериш учун ўйланиб олиши ёки жавобни бироз муддатга кечиктириш деган нарса юз бермаган…”[23]
Имом – илоҳий ҳукумларга, илоҳий маърифатга ва бутун илмларга эга бўлиши, пайғамбар ёки ўзидан олдинги имомнинг воситаси орқали бўлади…”[24]
Бу каби даъволарни тўғри бўлишини эҳтимоли ҳам йўқ. Масалан, Саид Нурсини ўзининг ўтмиши ҳақида ёзган қўлёзмаларига кўра; бошланғич мактабдан сўнг, Шайх Муҳаммад Жалолининг дарс ҳалқасига қўшилгани, одатда ҳамма ўқийдиган китобларни ўқигани ва кейинчалик Ванъда 15 йил давомида ўқувчи ва ўқитувчилик билан машғул бўлгани ёзилган.[25]
Тарихча-и Ҳаётда келтирилган маълумотларга кўра ҳам, аввал сарф ва наҳв илми билан машғул бўлган, Изҳар китобигача ўқиган, сўнг Меҳмед Жалолийнинг олдига борган, турли илмларга оид асарларни ўрганиб чиқишга тайинланган ва Исломий илмларга оид бўлган қирққа яқин китобни ёдлаб чиққан. Шуни алоҳида айтиб ўтамизки: Саййид Нур Маҳмед, Шайх Абдурроҳман Тоғий, Шайх Фаҳим, Шайх Маҳмед Куфравий, Шайх Эмин Афанди, Мулла Фатҳуллоҳ ва Шайх Фатҳуллоҳдан дарслар олган.”[26]
Бунга кўра, бутун илм ҳаётини уч ойда тамомлагани, ҳар қандай саволга иккиланмай дарҳол ва тўғри жавоб бергани ва бу хусусиятни тушида Набий алайҳиссалом тарафидан берилганини даъво қилиш – уни ғойри инсоний деб кўрсатиш режасидан бошқа нарса бўлмаганини ўртага чиқармоқда.
Саид Нурси, 70 ёшидан сўнг ҳам шу сўзларни айта олган эди: “Ўн тўрт ёшда эдим. Ўша вақтлар дипломга эга бўлиш белгиси сифатида устоз тарафидан менга салла кийдирилиши ва тўн кийдирилишининг олдига тўсиқлар чиққан эди. Ёшим кичик бўлгани учун, катта устозларга хос бўлган кийимлари менга мос келмас эди. Бошқа бир тарафдан катта олимлар менга устоз эмас, ё рақиб бўларди ёки мени олдимда гапира олмас эди. Мени қаршимга ўзини устоз деб биладиган ҳеч ким чиқмаган. Мен бу ҳақни эллик олти йилдан сўнг қўллана олдим. Бундан юз йил аввал вафот этган Мавлоно Зулжаноҳайн Холид Зиёвиддин менга шахсий тўни билан бирга битта салла юборди, ҳозир ўша тўнни кийиб юрибман. Бу муборак омонатни, Рисолаи Нур талабаларидан ва қиёматли ака-укаларимиздан Осиё номли бир муҳтарама ҳонимнинг қўли билан олдим.”[27]
Саид Нурси 14 ёшидаёқ рақибсиз бир илм одами поғонасига етишганини даъво қилса-да, “Тарихча-и Ҳаятин” китоби, у 15-16 ёшга етгунча бутун ўрганган билимларига сунуҳат йўли орқали эришганини[28] ифода қилмоқда. (Сунуҳат; инсоннинг кўнглига ва хотирасига келган нарсадир. Агар бу нарсага илм дейилса, ер юзида илмли бўлмаган бирон киши қолмас эди)
Аввалги мақолаларимизда айтиб ўтганимиздек, Саид Нурси каби яна бошқа сохта жамоалар ва тариқатлар барпо қилиниб, инсонларни имон-эътиқодини су2стеъмол қилиб келишган. Саид Нурси ўз даврининг Усмонли султонига қарши фитна уюштиргани нурчилар томонидан яшириб келишга уринилган. Лекин, ойни этак билан тўсиб бўлмайди. На Қуръон-ҳадис илмидан ва на дунёвий фанлардан хабари бўлмаган Сади Нурси, ўз даврида ташкиллаштирган фитналари етмаганидек, у қолдирган ёлғон тўла асарлари ҳозиргача Исломга ва Ислом умматига катта зарар етказиб келмоқда. Ушбу мақолада кўрсатиб ўтилганидек, унинг китоблари қуруқ афсонавий нарсалар, ёлғон ҳикоялар ва на Аллоҳнинг Китобига ва на Расулуллоҳдан келган ҳикмат тўла ҳадисларга тўғри келмайдиган ҳукмларг билан тўлдирилган.
[1] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри, пар. 480.
[2] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри, пар. 519.
[3] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри , пар. 2634.
[4] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри, пар. 771.
[5] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри, пар. 775.
[6] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри, пар. 877, 880, 883.
[7] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри, пар. 891.
[8] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри, пар. 937.
[9] Ҳасан Камил ЙИЛМАЗ, Алтинолук Мажмуаси, Аралıк 1995
[10] Фетҳуллаҳ ГУЛЕН, Калбин Зумрут тепалари, Истанбул 2011, ж 2И, с. 57.
[11] Фетҳуллаҳ ГУЛЕН, а.г.э. ж. 2И, с. 59-61.
[12] http://www.youtube.com/watch?v=kXc3pea0a3Q
[13] Инжил, Ибронийларга Мактуб, 5/1.
[14] Фетҳуллаҳ ГУЛЕН, а.г.э. ж. 2И, с. 55-56.
[15] Фетҳуллаҳ ГУЛЕН, а.г.э. c. 2И, с. 51.
[16] Фетҳуллаҳ ГУЛЕН, а.г.э. c. 2И, с. 54.
[17] Сулаймон Улудоғ, Рижалул-ғойб, ТДВ Ислом Энциклопедияси.
[18] Фатҳуллоҳ ГУЛЕН, а.г.э. c. 2И, с. 54-55.
[19] Кастамону Лаҳикасı Мактуб Но: 121, а.г.э, c. 2, с. 1644.
[20] Саид Нурси, Номли-Индексли Рисолаи Нур Куллиёти, Янги Осиё Нашрлари, Истанбул
1995, Тарихчаи Ҳаёт, ж. 2, с. 2124.
[21] 182 Саид Нурси, Тарихчаи Ҳаёт, Илк Ҳаёти, Ҳошия 2, а.г.э, ж. 2, с. 2123.
[22] Эмирдоғ Лаҳикасı, ж. 2, и н хусуси ъдиаС инеЙ” : Асли шундай
[23] 184 Муҳаммад Рıзо ал-Музаффар, Ақоиди Имомийя, Шиа Ишончи (Таржимон: Абдулбоқи
ГУЛПИНОРЛИ) Истанбул 1978, с. 52-53.
[24] Муҳаммад Рıзо ал-Музаффар, Шиа Ишончи, с. 52.
[25] Сўгни Давр, Усмонли Уламоси, Истанбул. 1996, c. ИВ, с. 271.
[26] Тарихча-и Ҳаёт, Илк Ҳаёт, с. 2129.
[27] Кастамону Лаҳикасı, 27-Мактуб, ж. 2, с.1609.
[28] Тариҳча-и Ҳаёт, Илк Ҳаётı, ж. 2, с.2128.
