Савол: Баъзи инсонлар дин ҳақида гапирганларида, бу ақл иши эмас, дин иши дейишади. Бу ҳақда Қуръон нима дейди?
Жавоб: Қуръони Каримнинг 49 та жойида “ақл” калимаси жой олган. Зотан Аллоҳнинг борлиги ва бирлигига гувоҳлик келтириб шаҳодат калимасини онгли ва ихтиёрий равишда қабул қилиши учун энг аввало ақл лозим, ақлсиз инсон на Аллоҳни борлиги ва бирлигини ва на дину диёнатни билмайди. Табиат ва борлиқ Аллоҳ таолонинг яраткан оятларидир, Қуръони Карим эса Унинг нозил қилган оятларидир. Ҳар иккисининг эгаси бир бўлгани учун, бу икки оят орасида қарама-қаршилик асло йўқ.
Диндаги ақлни ўрни, табиаттаги ва ён-атрофиидаги борлиқлардан кўриб ўрганган нарсаларини Қуръони Каримдаги оятлар билан солиштириб, ақл тарозиси орқали тортиб, тафаккур қилган ҳолда асл инсоний ва одамийлик сифатлари ва хилқатини йўқотмаган шаклда яшашга давом этишда катта рўл ўйнайди, Аллоҳнинг Китоби бу хусусда катта ёрдам беради. Бу ҳақдаги баъзи оятларни мисол қилиб келтирамиз:
وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ
“Улар яна: “Агар бизлар (огоҳлантирувчининг сўзларини) тинглаганимизда, ёки ақлимизни ишлатганимизда, дўзах эгалари қаторида бўлмас эдик” дерлар. (Мулк 67/10)
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِّن دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ ۚ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ ۖ إِن كُنتُمْ تَعْقِلُونَ
“Эй мўминлар, ўзларингиздан бўлмаган (мўмин-мусулмон бўлмаган) ларни сирдош дўст тутманглар! Улар сизларга зарар етказишда кучларини аямайди ва ёмон ҳолга тушишингизни орзу қилишади. Улар сизларни ёмон кўришлари оғизларидан ошкор бўлади. Дилларидаги адоватлари эса янада каттароқдир. Ақилларингизни ишлатасизлар деб улар ҳақдаги оятларни (барча хусусиятларини) очиқча ўртага қўйдик.” (Оли Имрон 3/118)
إِنَّا أَنزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ
“Шубҳасиз, Биз уни (бу оятларни) ақлларингизни юргизишингиз учун арабча Қуръон ҳолида нозил қилдик.” (Юсуф 12/2)
وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَن تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّـهِ ۚ وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ
“Аллоҳни (берган ақл ва иродаси орқали мўмин бўлиш) рухсати бўлмаса эди, ҳеч ким имонга эриша олмасди. Аллоҳ ақлини ишлатмаганларга (имонсизлик) кирини пайдо қилиб қўяди. ” (Юнус 10/100)
Аллоҳни таниш, билиш ва унга ишониш учун инсонда ақлу идрок ва ирода бўлиши керак. Ақлсиз киши ҳеч қачон мўмин бўла олмайди.
Аммо, қайси бир инсонга Аллоҳ ақл берган бўлсаю, бироқ у инсон ақлини ишлатмаса, Аллоҳ унга жазо сифатида имонсизлик кирини пайдо қилиб қўяди. Зотан, ношукрлик ва берилган неъматни ўз ўрнида ишлатмаслик – ўша неъматдан ва у неъмат орқали эришиладиган имкониятлардан маҳрум бўлишга олиб келади.
Ҳеч биримизни ақлимиздан имонимиздан айириб қўймаслигини, ақлли ва тақводор мусулмон бўлишни ҳаммамизга насиб қилсишини Аллоҳдан сўраб қоламиз.
