… وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِن رِّجَالِكُمْ ۖ فَإِن لَّمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَن تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَىٰ ۚ وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا ۚ وَلَا تَسْأَمُوا أَن تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَىٰ أَجَلِهِ ۚ ذَٰلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللَّـهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَىٰ أَلَّا تَرْتَابُوا ۖ
“…Орангиздаги эркаклардан икки кишини гувоҳ қилинглар. Агар иккита эркак гувоҳ бўлмаса, ўзингиз рози бўладиган бир эркак ва иккита аёл ҳам бўлаверади. У иккаласидан бири адашиб кетса иккинчиси унга эслатиб қўяди. Гувоҳлар чақирилганда келмай қолмасин. Қарз хоҳ оз бўлсин хоҳ кўп бўлсин, уни белгиланган муддати билан бирга ёзишдан эринманглар. Бу – Аллоҳ ҳузурида тўғрироқ , гувоҳлик учун соғломроқ ва шубҳаланиб қолмаслигингиз учун уйғунроқдир….” (Бақара 2/282)
Гувоҳлик хусусида Қуръони Карим эркак билан аёлни ажратмаган ҳолда, баъзи бир асарларда эркак билан аёл ўртасида катта фарқ ўрнатилган, ҳатто, ҳад ва қасос даъволарида гувоҳлик учун фақатгина эркак киши бўлиши шарт қилинган, бошқа даъволарда эса, иккита эркак ёки, бир эркак ва иккита аёл етарли деб билинган. Қарз ҳосил бўладиган олди-берди алоқаларни қайдга киритиш ҳақидаги оятда шундай буюрилган:
“…Орангиздан иккита эркак гувоҳни гувоҳ қилинглар. Агар иккита эркак гувоҳ бўлмаса, ўзингиз рози бўладиган бир эркак ва иккита аёл ҳам бўлаверади. Бири адашиб кетса иккинчи унга эслатиб қўяди…” (Бақара 2/282)
Оятни боғлиқлик ва алоқадорлик қисмларига эътибор берилмагунча, бу оятга нисбатан, гувоҳлик учун эркак-аёлни айириш деган хулосага келиши мумкин. Хусусан авваллари фиқҳ масалаларида шу хулосага кўра ҳаракат қилишган. Оятнинг давоми қуйидагича:
“…Гувоҳлар чақирилганда келмай қолмасин. Қарз хоҳ оз бўлсин хоҳ кўп бўлсин, уни белгиланган муддати билан бирга ёзишдан эринманглар. Бу – Аллоҳ ҳузурида тўғрироқ , гувоҳлик учун соғломроқ ва шубҳаланиб қолмаслигингиз учун янада уйғунроқдир…” (Бақара 2/282)
Оятнинг “…Бу – Аллоҳ ҳузурида тўғрироқ , гувоҳлик учун соғломроқ ва шубҳаланиб қолмаслигингиз учун янада уйғунроқдир…” ифодаси, қарзни қайд этиш жиҳатидан ҳам ва гувоҳлик сонини етарли деб билиш жиҳатидан ҳам қабул қилиниши мумкин бўлган ҳолатдир. “Гувоҳлик учун соғломроқ” сўзи “соғлом” сўзининг қарама-қарши тарафидир. Соғлом деб ҳисобланган иккита нарса бир орага келтирилганда, улардан бирига соғломроқ дейилади, иккинчиси эса, соғлом бўлиб қолаверади. Иккита тўғри нарсани бири иккинчисидан тўғрироқ бўлса, бу – иккинчиси нотўғри эканини билдирмайди. Модомики “Бир эркак ва иккита аёлни гувоҳлигига” соғломроқ дейилар экан, бу шартга мос бўлмаган ҳолатдаги гувоҳликка соғлом дейилади.
Васият қилиш ҳолатидаги гувоҳлик масаласига алоқадор бўлган оятлар бу мавзуга янада ойдинлик киритиб, юқоридаги ҳукм қарзни ёзиб қўйиш билан бир қаторда, гувоҳлар сонига ҳам алоқадор эканини билдирмоқда:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِّنكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصَابَتْكُم مُّصِيبَةُ الْمَوْتِ ۚ تَحْبِسُونَهُمَا مِن بَعْدِ الصَّلَاةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللَّـهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَىٰ ۙ وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللَّـهِ إِنَّا إِذًا لَّمِنَ الْآثِمِينَ ﴿١٠٦﴾
فَإِنْ عُثِرَ عَلَىٰ أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّا إِثْمًا فَآخَرَانِ يَقُومَانِ مَقَامَهُمَا مِنَ الَّذِينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْأَوْلَيَانِ فَيُقْسِمَانِ بِاللَّـهِ لَشَهَادَتُنَا أَحَقُّ مِن شَهَادَتِهِمَا وَمَا اعْتَدَيْنَا إِنَّا إِذًا لَّمِنَ الظَّالِمِينَ ﴿١٠٧﴾
“Эй мўминлар! Сизлардан бирингизга ўлиб они келиб васият қилмоқчи бўлса, сизлардан адолатли икки киши орангизда гувоҳ бўлсин. Ёки, сизлар сафарда бўлиб, бошингизга ўлим мусибати келиб қолса, сизлардан бўлмаган бошқа икки киши гувоҳ бўлса ҳам бўлаверади. Агар гувоҳлардан шубҳа қилсангиз, уларни намоздан кейин ушлаб қолиб шундай қасам ичтирасизлар: “Аллоҳга қасамки, гарчи бизнинг энг яқин кишимиз бўлса ҳам, бизни бу гувоҳликни ҳеч қандай қадр-қийматга алмаштирмаймиз, Аллоҳ учун қилинган бу гувоҳликни яширмаймиз, Акс ҳолда, гуноҳкорлардан бўлиб қолишимиз аниқ.”
Агар гуноҳга кирганликлари сезилиб қолса, меросга ҳақли бўлган яқин кишиларидан икки киши уларни ўрнига ўтади ва шундай қасам ичишади: “Аллоҳга қасамки, бизни гувоҳлигимиз уларни гувоҳлигидан тўғрироқдир, биз ҳақсизлик қилмаймиз. Акс ҳолда, биз ҳақсиз-золимлардан бўлиб қолишимиз аниқ.” (Моида 5/106-107)
Бу оятларда эркак билан аёлни айирмаган ҳолатда, адолатли/ишонарли икки мусулмон кишини гувоҳ қилинглар дейилмоқда. Бу оятга кўра, мусофирликни махсус шартлари сабабидан, гувоҳларни барчаси аёл, ёки барчаси эркак, ёки бир дона аёл ва бир дона эркак бўлса ҳам бўлаверади.
Гувоҳлар нотўғри ифода бериб гуноҳга кирганлиги сезилиб қолса, ворисни ўзига яқин ҳақ эгалари аввалги икки гувоҳни гувоҳлигини тўхтатадиган ҳолатда янгитдан гувоҳлик қиладилар. Вориснинг ҳақ эгаси бўлган гувоҳлари аёл киши бўлиши ҳам мумкин.
Бу оятда далил олинадиган жумла қуйидагича: “Бундай бўлиши, гувоҳликни керагича ўрнига қўйиш учун энг қуйи табақасидир…” (Моида 5/108) Бу жумлани Бақара 2/282-оятдаги “…Бундай бўлиши, гувоҳлик учун соғломроқдир…” жумласи билан юзлаштирилган ҳолда бирга ўқиб тушунилса, гувоҳликни шарти иккита эркак киши ёки, бир эркак ва иккита аёл киши эмаслиги ўртага чиқади.
Бу мавзуда шу ҳадис ҳам далил қилиб келтирилган: “… иккита аёл кишини гувоҳлигини битта эркакни гувоҳлигига тенг қилиниши, уни ақл жиҳатдан нуқсонли эканини кўрсатади…”| (Муслим, Имон 132)
Ақл сўзи араб тилида билим/илм маъноларида ҳам ишлатилади[1]. Ақл жиҳатидан нуқсонлик билим жиҳатидан бўлган нуқсонлик ҳисобланади. Ҳар қандай инсонни билмаган нарсасига гувоҳлик қилиши қийин бўлади. Чунки, уни тўлиқ тушуниб етмайди ва тўла-тўкис фарқига бормайди. Бу нарса эса шубҳага сабаб бўлади. Аёл кишилар умумий қилиб айтганда қарз муомаласини келтириб чиқарадиган ва қарз олди-берди муомалаларидаги ҳуқуқий принсиплардан аксарият ҳолларда бехабар бўлишади. Бу нарсага керагича эътибор беришмайди. Шу сабабли, қарзга алоқадор бўлган масалаларда уларни билимлари эркакларни билимига ва гувоҳлигига қараганда нуқсонлироқ бўлади. Айниқса юқоридаги ҳадис Бақара сурасининг 282- оятга очиқлик киргизган бўлади. Чунки, ҳар қандай киши ҳам ўзи билмаган нарсасида гувоҳлик қилишда кўрган ва эшитган нарсаларини қайси бирини асосларга ва қайси бири фарқли важҳларга алоқадор эканини тушуниб етмаслиги мумкин ва осонликча гувоҳлик қилишда енгилиб қолиши мумкин.
- Зинога Гувоҳлик
Нисо сурасининг 15-оятида ҳам, зинога қўл урган аёлни айбини исботлаш учун, у ишга гувоҳ/шоҳид бўлиб қолган кишиларни эркак ёки аёл деб ажратмасдан, улардан тўрт кишини гувоҳ қилиб келтиринглар деб буюрмоқда:
وَاللَّاتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِن نِّسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِّنكُمْ ۖ فَإِن شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّىٰ يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّـهُ لَهُنَّ سَبِيلًا ﴿١٥﴾
“Аёлларингиздан зинога қўл урганларига қарши ичингиздан тўртта гувоҳ келтиринглар. Агар гувоҳлик берсалар, уларни то ўлим келгунча ёки, Аллоҳ улар учун бир чиқиш йўл ўчгунча уйларда сақланглар.”
Лион масаласига алоқадор бўлган оятлар, зино ишига гувоҳлик қилиш масаласига янада ойдинлик киритади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَالَّذِينَ يَرْمُونَ أَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ يَكُن لَّهُمْ شُهَدَاءُ إِلَّا أَنفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ أَحَدِهِمْ أَرْبَعُ شَهَادَاتٍ بِاللَّـهِ ۙ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ ﴿٦﴾ وَالْخَامِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّـهِ عَلَيْهِ إِن كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ ﴿٧﴾ وَيَدْرَأُ عَنْهَا الْعَذَابَ أَن تَشْهَدَ أَرْبَعَ شَهَادَاتٍ بِاللَّـهِ ۙ إِنَّهُ لَمِنَ الْكَاذِبِينَ ﴿٨﴾ وَالْخَامِسَةَ أَنَّ غَضَبَ اللَّـهِ عَلَيْهَا إِن كَانَ مِنَ الصَّادِقِينَ ﴿٩﴾
“Аёлларига зино айбини отган ва ўзларидан бошқа гувоҳлари бўлмаганлар… Бундай кишининг гувоҳлиги, “Аллоҳ шоҳидки, албатта мен рост гапиряпман” деб тўрт марта гувоҳлик қилишидир.
Бешинчи мартасида, агар ёлғон гапираётган бўлса Аллоҳни лаънатига учрашни тилайди.
У аёл: “Аллоҳ шоҳидки, эрим аниқ ёлғон гапиряпти” деб гувоҳлик қилиши, ўзидан у азобни даф қилади.
Бешинчи мартасида, агар эри тўғри гапираётган бўлса, Аллоҳни лаънатига учрашни тилайди.” (Нур 24/6-9)
Юқоридаги оятда, эркак кишининг: “Аллоҳ шоҳидки, албатта мен рост гапиряпман” деб айтган ҳар бир гапи битта гувоҳ деб қабул қилинмоқда. Бу сўзни тўрт марта такрорлаши, эркак киши аёлига нисбатан зинода туҳмат қилаётганлик жазосидан ўзини қутқараётганини ифодалайди.
Аёл кишининг: “Аллоҳ шоҳидки, эрим аниқ ёлғон гапиряпти” деб айтиши ҳам битта гувоҳни ўрнини босмоқда ва битта гувоҳ деб қабул қилинмоқда. Бу сўзни тўрт марта такрорлаши, ўзини зино айбига бериладиган жазодан қутқариб қолишига сабаб бўлмоқда. Шундай қилиб, эрининг тўрт марта берган гувоҳлиги аёлининг ҳам тўрт марта берган гувоҳлигига нисбатан тенг кўрилмоқда.
Эр-хотиннинг ҳар бирини ўзларига нисбатан қилган гувоҳликларида айтган сўзларини охирги жумласидан бошқа барча сўзлари бир хил бўлиши инсонни диққатини ўзига жалб қилмоқда. Эрнинг ифодаси ижобий, хотининг ифодаси эса салбий. Айни кучга тенг бўлган салбий жумла, ижобий жумлани ҳукмсиз қилиб, эрнинг берган гувоҳлигига асосланган ҳолда аёлини жазолашни ман қилиб олдини олмоқда. Бу нарса шуни очиқ кўрсатмоқдаки, аёл киши зино масалаларида ҳам гувоҳ қилиши мумкин. Бу хусусида аёл кишининг қилган гувоҳлиги эркак кишининг гувоҳлигига тенгдир.
- Талоққа Гувоҳлик
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِّنكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّـهِ ۚ
“Аёллар кутиш муддатини охирига борганида, уларни ё маъруф[2] ила ушлаб қолинглар ёки маъруф ила ажрашинглар. Сизлардан бўлган иккита ишончли кишини гувоҳликка олиб келинглар, гувоҳликни Аллоҳ учун адо қилинг.” (Талоқ 65/2)
Бу оятда ҳам гувоҳлик учун эркак ва аёл ўртаси ажратилмаган.
- Набийимизнинг Изоҳи
Набийимиз алайҳиссаломнинг қуйидаги изоҳи ҳам юқоридаги шарҳларни тўғри эканини кўрсатмоқда.
“Уқба бин ал-Ҳориса Абу Иҳобнинг қизи Умму Яҳёга уйланди. Уқба айтдики: Қора бир жория келиб, мен сизларни иккингизни ҳам эмизганман деди. Буни Набий алайҳиссаломга айтиб бердим, у киши мендан юзини бурди. Олди тарафига ўтдим ва яна қайта тушунтирдим. Шунда у киши: Қандай қилиб бундай бўлиши мумкин? Жория ҳар иккалангизни ҳам эмизганлиги ҳақида қатъий ишончга эга” деди ва аёл билан бирга оила қуриб яшашимни ман қилди.” (Бухорий, Шаҳодат 13)
Набийимизни бундай дейишига қарамасдан, эмакдош ака-ука, опа-сингил бўлиб қолганликни аниқлаш учун аёлларни берган гувоҳликлари фиқҳда етарсиз деб билинади. Бу нарсани эса, Қуръони Карим ҳам, Оятларни ҳикмат йўли орқали изоҳлаб берган ҳадис ҳам қабул қилмайди.
Проф. Др. Абдулазиз БАЙИНДИР.
[1] Муфрадот عقل моддаси.
[2] Маъруф – билинган ва маълум бўлган нарсадир. Бу билим бошланишдан тўғри деб қабул қилиниб давом этиб келган анъана ва урф-одатлардан ёки, Китоб ва Суннатдан олинади. Анъана ва урф-одатдан олинган бўлса, Китоб ва Суннатга зид бўлмаслиги керак. Бундай бир маълумотни дин ҳам ақл ҳам тўғри ва чиройли деб қабул қилади.
