Аёлларни эрларидан ўз ихтиёрлари билан ажрашиш ҳақи (Ифтидо)
Ифтидо – Аёлларни ўз ихтиёрлари билан эрларидан ажрашиш ваколатидир.
“(Эй эрлар!) Аёлларингизга тўй муносабати билан берган мол-мулкларингиздан ажрашиб кетиш асносида улардан бирон нарса қайтариб олишингиз сизларга ҳалол бўлмайди. Лекин, эр ва хотин Аллоҳни чегараларига риоя қилолмасликдан қўрқишса, сизлар ҳам у эр-хотинлар Аллоҳни кўрсатмаларига риоя қилолмаслигидан қўрқсангизлар, бу ҳолда аёл эрига мол-мулк бериб ўзини ундан қутқаришида ҳар иккаласига ҳам гуноҳ бўлмайди. Ана ўша нарсалар Аллоҳни белгилаб қўйган чегараларидир, улардан ўтманглар. Кимки Аллоҳни чегараларини бузса, ана ўшалар ҳақсизлик қилувчи-золимлардир.” (Бақара 2/229)
Эри билан бахтли ва шаръий ҳаёт кечириб кетишидан умиди узилган аёл ҳолатни никоҳдан масъул кишиларга хабар бериб тушунтиради. Агар улар ҳам айнан бу аёл эри билан бахтли ва тинч ҳаёт кечириб кета олмаслигидан хавотир қилсалар, аёл кишига никоҳни бузиш ҳуқуқидан фойдаланишга рухсат беришади. Агар аёл киши ажрашишга қарор берса, эридан олган нарсаларини қайтариб беради. Оятдаги “Уларга берган нарсаларингиздан…” ифодаси – аёл кишини эридан олган маҳр ва ҳадияларни барчасини ўз ичига олиши мумкин бўлганидек, улардан бир қисми бўлиши ҳам мумкин. Бу ҳолатда эридан олган нарсаларини қанчасини қайтариб беришга никоҳдан масъул бўлганлар қарор беришади. Агар никоҳ эрни айбисиз бузилаётган бўлсаm эридан олган нарсаларини барчасини қайтариб бериши керак бўлади.
Ҳозирги кунимизда жамиятдаги оила ва никоҳ ишларини фуқаролик суди кўрмоқда. Қуйидаги мисолларда ажрашмоқчи бўлган бир саҳоба аёл Пайғамбар алайҳиссаломга ва халифа Умарга мурожаат қилган.
“Ансорлардан бўлган Саҳлнинг қизи Ҳабиба Собит б. Қайсга уйланган эди. Бир куни Пайғамбаримиз бомдод намозига чиққанида, Ҳабибани тонгдаги хира-шира вақтда уйининг олдида кўриб қолиб: “Сен кимсан?” – деганида, у: “Мен Саҳлни қизиман” – деб жавоб берди. Пайғамбар алайҳиссалом унга: “Нима бўлди” – деган эди, у :Собит билан бирга яшай олмайман” – деб жавоб берди. Ҳабибани эри Собит келганида Пайғамбар алайҳиссалом унга: “Мана Ҳабиба! Аллоҳ унга нима берган бўлса ҳаммасини айтиб берди”, деди. Шунда Ҳабиба: “Эй Аллоҳнинг Элчиси, уни менга берган нарсаларини ҳаммаси турибди”, деди. Шунда Расулуллоҳ Собитга қараб: “У мол-мулкни ундан қайтариб ол”, деди. Собит берган нарсаларини қайтариб олди ва Ҳабиба оиласини ёнида қолди.”[1]
Мавзуга алоқадор бошқа бир ривоят қуйидагича:
“Собит б. Қайсни аёли шундай деган: “Мен уни ахлоқ ва дин томонлама айбламаяпман. Лекин мени ўзим ҳам мусулмон бўлганимдан кейин нонкўр бўлиб қолишни хоҳламайман. Ўзимни босолмаяпман.[2] Ундан нафрат қилишдан ўзимни тийиб туролмаяпман.[3] Агар Аллоҳдан қўрқмаганимда, ёнимга келганида юзига тупуриб юборар эдим.[4]”
“Ҳабиба Пайғамбаримизga қўшни эди. Собит уни урган эди.[5] У -ҳарактери қаттиқ бир инсон эди.[6] Ҳабиба эридан нафрат қила олганича нафрат қилар, эри эса уни севарди.”[7]
“Расулуллоҳ: “Сенга берган боғни қайтариб берасанми?” – деганида, Ҳабиба ортиғи билан қайтариб бера олишини айтган. Шунда Расулуллоҳ: “Ортиғига керак йўқ. Фақат боғини қайтариб берасан”, деган.”[8]
Саҳобаларни даврида ҳам нама шундай воқеа юз берган. Умар б. Ҳаттобга бир аёл эридан шикоят қилиб келди. Шунда ҳ. Умар аёлни сомон (хашак-ҳушак) бор уйга қамаб қўйди ва у аёл кечаси ўша уйда тунади. Тонг отганида ҳ. Умар ундан тунни қандай ўтказдинг? – деб сўраганида, у: “Шу вақтгача бундай бир порлоқ кеча кўрмадим” – деб жавоб берди. Бундан кейин ҳ. Умар уни эри ҳақидаги фикрини ўрганмоқчи бўлди. Аёл аввал эрини мақтади, кейин орқасидан: “Ҳалиги йўқми, ҳалиги бор-у? Қўлимдан бошқа ҳеч нарса келмаяпти!”, деди. Шунда ҳ. Умар аёлларга берилган ажрашиш ҳуқуқи бўлмиш ифтидодан фойдаланишга рухсат берди.”[9]
Ҳ. Умар аёл эри билан бирга яшаш-яшамаши ҳақида билмоқчи бўлган.
Эътибор берадиган бўлсак, Пайғамбар алайҳиссалом ҳам ҳ. Умар ҳам аёлдан эридан нима сабабли нафрат қилишини сўраб суриштирмаган.
Қуйидаги оят ифтидо масаласига ойдинлик киритмоқда:
“Эй Мўминлар! Мўмина аёллар ҳижрат қилиб сизларга келсалар, уларни имтиҳон қилиб кўринглар. Уларни имонларини энг яхши билувчи Аллоҳдир. Агар чин мўмин эканликларини билсангиз, уларни кофирларга қайтариб юборманглар. Булар уларга ҳалол бўлмайди. Улар ҳам буларга ҳалол бўлмайди. Эрлари аёлларига сарфлaган нарсаларини эрларига қайтариб беринглар. Бу аёлларни маҳрларини ўзларига берганингизда, уларга уйланишингизга ҳеч қандай тўсиқ йўқ. Кофир аёлларни исматларига ёпишманглар; уларга сарфлaган нарсангизни талаб қилинглар. Улар ҳам сарфлaган нарсаларини талаб қилсинлар. Бу нарсалар Аллоҳни сизларга қилга ҳукмидир; ораларингизда у ҳукм қилади. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.” (Мумтаҳина 60/10)
Пайғамбар алайҳиссалом Маккали мушриклар билан тузган Ҳудайбия келишувидаги моддалардан бири қуйидагича эди: “Сени динингга мансуб бўлишидан қатъий назар биздан қайси бир одам сенга борса уни бизга қайтариб берасан.” Кейинчалик Ҳудайбияда бир гуруҳ Маккали мусулмон аёллар чиқиб келди. Мана шунда юқоридаги оят нозил бўлди.”[10]
Келишув шартида “одам” дея таржима қилинган (эркак = رجل) калимаси бор. аёллар у атама остига кирмагани сабабли, Пайғамбар алайҳиссалом оятдаги шартларга амал қилган ўша аёлларга байъат берди ва уларни орқага қайтариб юбормади.[11]
У оят оилали бўлгани ҳолда имонлари сабабли кочиб Мусулмонлардан паноҳ сўраб келган аёллар мавзусини ёритмоқда. У аёлларни бу хатти-ҳаракатлари эрларидан ажрашишга қарор берганлигини билдиради. Акас ҳолда бундай қарорга келмагани сабабли Маккада қолган мусулмон аёллар ҳам бор эди. Ҳудайбия ҳақида Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Агар сизлар билмаган мўмин эрлар ва мўмина аёллар бўлмаса эди, уларни билмасдан ҳалок қилиб қўйиб айбланиб қолишингизни эҳтимоли бўлмаса эди, Аллоҳ қўлларингизни бир-бирингиздан тўсмас эди. Аллоҳ Ўзи муносиб кўрган кишини Ўз раҳматига олиш учун шундай қилди. Агар улар айрилиб чиққанларида эди, Биз уларнинг орасидаги кофирларни аламли азоб билан азоблаган бўлардик.” (Фатир 48/25)
Мумтаҳина сурасининг 10- оятидаги мавзуларга алоҳида тўхталиб ўтайлик:
1- “Эй Мўминлар! Мўмина аёллар ҳижрат қилиб сизларга келсалар, уларни имтиҳон қилиб кўринглар. Уларни имонларини энг яхши билувчи Аллоҳдир. Агар чин мўмин эканликларини билсангиз, уларни кофирларга қайтариб юборманглар. Булар уларга ҳалол бўлмайди. Улар ҳам буларга ҳалол бўлмайди.”
Аёлларни ҳижрат қилиши – эрини, оиласини ва юртини тарк этиши деганини билдиради. Нима мақсадда Мадинага кўчиб борганини аниқлаш учун уларни имтиҳондан ўтказилиши буюрилган. Бу билан у аёллар ҳақиқатда имонлари сабабли кўчиб борганми ёки бошқа мақсадда борганлигини аниқлаш учун бўлган. Бунга аниқлик киритиш билан Мусулмонларга катта моддий юк юклатилади. Чунки у аёлни эридан ажрашига қарор бериши ифтидо бўлди деганидир. Бундан кейин у энди эрига ҳалол бўлмайди. Аммо аёлни берган қарори билан биргаликда эридан олган нарсаларини қайтариб бериши ҳам керак бўлади.
2- “Эрлари аёлларига сарфлaган нарсаларини эрларига қайтариб беринглар.”
Бу нарса Ҳабибани эри Собит б. Қайсга қайтариб бергани кабидир. Мадинага кўчиб борган аёлларни ёнлари мил-мулки бўлмагани сабабли, уларни эрларига тўланадиган тўловни Мадинадаги Мусулмонлар тўлаши буюрилган. Ана шундан кейин аёл хоҳлаган эркак киши билан оила қуриши мумкин. Оятни учинчи бўлими шу нарсага далолат қилмоқда.
3– “Бу аёлларни маҳрларини ўзларига қайтариб берганингизда, уларга уйланишингизга ҳеч қандай тўсиқ йўқ.”
Оятдан шу нарса маълум бўлмоқдаки, аёлларни аввалги эрларига берилган тўлов Мусулмонларни бу аёлларга қилган ҳадясидир. Энди Мусулмон бир эркак киши билан турмуш қурганда ундан оладиган маҳри билан аввалги эрига тўланган қарзини адо этиши керак эмас.
Бу ерда яна бир муҳим масала бор: Бу оятда ҳам, Бақара 229- оятда ҳам, Ҳабиба ҳақидаги ҳадисда ҳам ифтидо бўлган аёлларга идда сақлаш вазифаси юклатилмаган. Ажрашганда идда сақлаб эрини уйида ўтириш биринчи ва иккинчи марта ажрашгандан кейин бўлади. Идда сақлашдан мақсад оилани яна қайтадан тиклаш учун кўрилган бир чора-тадбирдир. Ҳомилани аниқлаш учун эмас. Чунки ҳомилани аниқлаш учун бир одат муддатича кутиш кифоя қилади. Буни “истибро” дейилади. Агар аёл ҳомила бўлиб қолган бўлса энди унда одат қони келмайди. Бу нарса бир ойни ичида аниқланади. Буни билиш учун 3 одат кутишга эҳтиёж йўқ. Ифтидо керак бўлган нарса мана шудир, яъни агар аёл ҳомила бўлмаса ифтидодан кейин эрини уйида қолиб идда сақлаши талаб қилинмайди.
Бу оятда Муслима аёлларга берилган ҳақ-ҳуқуқ Мусулмон эркакларни никоҳи остидаги мушрика аёлларга ҳам берилган. Бу нарсани оятнинг кейинги бўлимидан билиб оламиз:
4- “Кофир аёлларни исматларига ёпишманглар” ( و لا تمسكوا بعصم الكوافر )
Оятдаги исом = عصم исмат = عصمة калимасининг кўплик шаклидир. Исмат – қарши чиқиш ва қўриқлаш ва сақлаш маъноларини билдиради.[12] Аёллар эрларининг ҳимояси остидадир. Мана шу сабабли эрлар аёлларининг баъзи бир хатти-ҳаракатларига қарши чиқиши мумкин. Бу ерда Мусулмон эридан ажрашиб Маккага кетмоқчи бўлган кофир аёллар ҳақида баён қилинмоқда. “Кофир аёлларни исматларига ёпишманглар” амри – бу аёлларга муаммо туғдирманглар, деган маънони ифодалайди. Агар бу оятни давлатлар аро ҳуқуқий принцип томонлама жонлантирадиган бўлсак, “У аёлларни юртларини ташлаб чиқиб кетишига қаршилик билдирманглар”, деган ҳукм ҳам ўртага чиқиши мумкин. Мана шу оят нозил бўлган куни ҳ. Умар иккита мушрика аёлидан ажрашиб кетган. Улар Маккага кетишган ва бири Абу Суфён билан яна бири эса Сафвон б. Умайя билан оила қуришган.[13] Абу Суфён Маккани фатҳ қилиниш жараёнида, Сафвон б. Умайя эса Ҳунайн жангидан кейин мусулмон бўлди.[14]
Бир кофир аёл Мусулмон эр билан яшашни хоҳлаши бу ифтидо талабидир. Бу талабини амалга ошиши эса, эридан олган нарсасини қайтиб беришига боғлиқ. Оятни бунга алоқадор ҳукми қуйидагича:
5- “Уларга сарфлaган нарсангизни талаб қилинглар.”
Бу аёллар Мусулмон эрлари уларга берган маҳр ва совға-саломларини қайтариб бериши биланоқ Ҳабиба каби эрларидан озод бўладилар.
6- “Улар ҳам сарфлaган нарсаларини талаб қилсинлар.”
Мусулмон эрлар кофир аёлларидан қандай қилиб берган нарсаларини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлса, мушрик эрлар ҳам Муслима аёлларидан мана шу шаклда берган нарсаларини талаб қилиш ҳуқуқига эгдир.
Мусулмонларни мушрика аёллари эрларидан қочиб ўз диндошларини ёнига бориб олсалар ва уларга берган нарсаларини эрлари қайтариб ололмасалар, уларга қуйидаги оятнинг ҳукми юргизилади:
“Аёлларингиздан бири кофирларга қочса, кейин сизлар улардан ўч олсангиз, ғаниматдан – аёллари қочиб кетган эрларга сарфлаган нарсалари миқдор тўлов беринглар…” (Мумтаҳина 60/11)
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак; оятлар аёлларга ўз эрларидан ажрашиш ҳуқуқини бермоқда. Пайғамбар алайҳиссалом ҳам бу ишни ҳаётга тадбиқ қилиши натижасида мавзуга ойдинлик киритмоқда.
Проф. Др. Абдулазиз Байиндир
[1] Муватто, Талоқ 11.
[2] Бухорий, Талоқ 13.
[3] Ибн Можа, Талоқ 22.
[4] Ибн Можа, Талоқ 22.
[5] Дорамий, Талоқ 7.
[6] Ибн Саъд 326. (Арим б. Фазл Ҳаммод б. Зайддан таҳдийсан, у эса Яҳё б. Саид б. Қайс б. Саҳлдан ривоят қилган).
[7] Қуртубий, Тафсир 3/95.
[8] Шавконий, 6/277.
[9] Молик б. Анас, Мудаввана 2/341.
[10] Бухорий, Шурут 15.
[11] Сафийюрроҳман ал-Муборакфурий, ар-Рахийқул-махтум, Байрут – Лубнан, 1408/1988, 314- с.
[12] Басоир, عصم моддаси.
[13] Бухорий, Шурут 15. Бухорий Умар р.а. аёлини “талоқ қилган” деб ёзган. Биз у калимани “озод қилди” деб таржима қилдик. Чунки ҳадис ривоят қилган кишилар эшитган калималарини эмас, балки калималарни ўз зеҳнларида сақлаб қолган маънолари билан айтиб беришади. Бухорий ҳадис ўрганишни ҳижрий 205- йили бошлаган. 256- йили вафот этган. Яъни воқеа содир бўлган вақт билан Бухорий ўртасида камида 220 йил бор. Аввал ҳам кўрилгани каби саҳобаларни давридан кейин аёлларни ҳақи бўлган ифтидо умматдан унутилиб кетиб, уни ўрнини мухолаа эгаллаган. Бундай бир даврда бошқалардан эшитган ривоятларни яна бошқаларга айтиб берадиган кишилар эр-хотин орасидаги ҳар бир ажрашишга талоқ/ажрашиш деб мурожаат қилишлари одатий оддий бир ҳолатдир.
[14] Муватто, Никоҳ 20.
