Қуръонга кўра тўғри таваккал
Таваккал – бир ишда ожиз қолганини тан олиб уни бошқасига топширишдир. Аллоҳга таваккал эса – бир нарсага эга бўлиш учун керакли бўлган барча чораларни кўриб, қолганини Аллоҳга топширишдир. Таассуф-ки, таваккал вақти-вақти билан инсонлар ўзларини умуман қийнамасдан, «бутун ишларни Аллоҳга топшириш» деган тушунчага ўзгартириб олишган ва шундай эътиқотта давом этмоқдалар. Баъзи оятлар ҳам бу нотўғри тушунчага мослаштирилиб таржима ва тафсир қилиниши натижасида, танбаллик ва ялқовликка йўл очилиб, тараққиёт ва ривожланиш учун бутун йўллар ёпиб ташланган ва бутун жавобгарликни Аллоҳга юклаб (тўнгаб) қўйиш системаси диний бир қоида деб таърифланиб ўртага қўйилган. Ҳолбуки, Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى
«Инсоннинг ўз қилган ишидан бошқаси уники эмас.»(Нажм 53/39) Яъни, инсон хоҳ бу дунёда хой у дунёда бўлсин, қўлга киритиши мумкин бўлган ягона нарсаси – унинг ўз қўллари ва ўз кучи билан ҳаракат қилиб эришган нарсаси ва ўз ишининг маҳсулидир. На бировнинг савобига эга бўлиши ва на қилмаган ишига савоб умит қилиши мумкин. Бундай эътиқод Ислом динида йўқдир.
فَإِذَا قَضَيْتُم مَّنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُواْ اللّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ وِمِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ أُولَئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّمَّا كَسَبُواْ وَاللّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ
“… Зотан одамлар орасида шундай кимсалар борки: «Роббимиз! бизга мана шу дунёда бер» дейди. Энди унга Охиратта ҳеч қандай насиба йўқ. Ва уларнинг орасида шундайлар ҳам борки: «Роббимиз! бизга бу дунёда ҳам яхшилик бер, охиратта ҳам яхшилик бер ва бизни оташ азобидан асрагин» дейдилар. Ўшаларнинг ҳаммаси учун ўз қилган (касб) ишларидан насиба бор. Аллоҳнинг ҳисоб-китоби тездур. (Бақар 2/200-202)
Демак, дунёлигини истаган инсон албатта ишлашга ва меҳнат қилишга мажбур. Ҳам дунё ва ҳам охиратни истаган киши ҳам меҳнат қилиши керак. Меҳнат қилмаганга ҳеч нарса йўқ. Муваффақиятнинг икки шарти бор: Биринчиси тўғри танловда бўлиши, иккинчиси эса, керакли кучга эга бўлиб меҳнат қилишдир. Аллоҳ таоло шундай маҳрамат қилади:
إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء وَيَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا
“Роббингиз, ризқни – тўғри танловга эга бўлган ва керакли кучга соҳиб бўлган[1] кишига кенг қилиб беради. У, қулларининг ичини ҳам билади ва ҳар нарсани кўради.” (Исро 17/30)
Ер юзида пишлоқ, нон, ош ва шу каби тайёр егулик маҳсулотлар асло йўқ. Аммо, Аллоҳ ундай ризқларни қандай қилиб тайёрлашни ўргатти ва бунга имкон бедри. Бу имконлардан фойдаланмаганлар, у неъматларга эга бўлолмайди. У шундай марҳамат қилди:
وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِينَ
«…Озиқ-овқатларни ўлчовини тўрт кунда барпо қилиб, истаганлар учун мувозанатли бир шаклда ёйиб берган Удир.» (Фуссилат41/10)
Кимки керакли ишни қилса, неъматларни қўлга кирита олади. Аллоҳ таоло шундай маҳрамат қилади:
وَتَرْزُقُ مَن تَشَاء بِغَيْرِ حِسَابٍ
«…Танлаганинга беҳисоб ризқ берарсан.» (Оли Имрон 3/27)
Имконларимиз бўла туриб, керакли кучга эга бўлмасак ёки, кучумиз бўла туриб ҳатти ҳаракат қилмасак, ҳеч нарсага эриша олмаймиз. Шу сабабли, керакли кучга эга бўлиш ва унга кўра ҳаракат қилишимиз керак. Қурғоқчилик, ўта кўп ёғингарчилик ёки зилзила каби талофатларга қарши кучумиз етмагани туфайли, барча эҳтиёткорлик чора тадбирларимизни олганимиздан кейингина Аллоҳга таваккал қилишимиз керак.
Тафсир ва таржималарда баъзи оятларга нотўғри маъно берилиши оқибатида, Аллоҳга бўлган таваккал нўтўғри тушуниладиган ҳолга келиб қолган. Масалан, юқоридаги Исро 17/30 оятига шундай маъно берилган:
إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء وَيَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا
«Албатта, Роббинг ризқини кимга хоҳласа кенг қилур ёки тор қилур. Албатта, У бандаларидан хабардор ва (уларни) кўрувчи зотдир.»
Фарқли маънонинг сабаби, ояттаги «شَاء шаъа-истак-хоҳиш» ва «яқдиру-кучи етган» феълларнинг фоили бўлган «у» замирини Робга қайтарилишидан келиб чиққан. Араб тилида, замир энг яқинни кўрсатади, узоқдагига ишора қилиши ва қайтарилиши учун эса, бир «қорийна» керак бўлади. Бундай бир қорийна бўлмагани туфайли, бу ояттаги замир «ман» калимасини кўрсатади.
Аслида қилиниши керак бўлган тўғри маъно шундай:
قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ
“Айтингки: «Роббим, йўлни тўғри танлаган ва етарли кучга эга бўлган қуллари учун ризқни кенг қилиб беради…» (Сабаʼ 34/39)
[1] Қадар- ўлчовдир, оятга шунга кўра маъно берилган.
