АЛЛОҲ БЕЛГИЛАБ ҚЎЙГАН ЧЕГАРАЛАРНИ БУЗИЛИШИ ВА БУНИ РЎЗАДАГИ МИСОЛИ
Қуръоннинг асосий ва катта қисми ўзидан аввалги илоҳий китоблардаги ҳукмларнинг айнан бир хили ёки ундан ҳам яхшироқ бир ҳукм билан насх қилиниши – Қуръон Аллоҳнинг сўнги китоби эканининг асосий шарти ҳисобланади.
Ушбу мақоламизда Қуръони Каримнинг асосий мавзуларидан бўлган тасдиқ, насх ва таҳриф мавзуларида чегараларни қандай бузилгани ҳақида тўхталиб ўтамиз, бунга мисол тариқасида эса рўзага алоқадор бўлган масалаларда ҳаддан, яъни Аллоҳ белгилаб қўйган чегаралари баъзи кимсалар тарафидан бузилгани тушунтириб ўтамиз. Мавзу қуйидаги икки оятда айтиб ўтилган ҳикмат услуби асносида кўриб чиқилади:
الر ۚ كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ ﴿١﴾ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّـهَ ۚ إِنَّنِي لَكُم مِّنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ ﴿٢﴾
“Алиф Лам Ро! Бу – тўғри ҳукмлар берувчи ва ҳар нарсани ич тарафини ҳам билувчи Аллоҳ тарафидан оятлари ҳам муҳкам қилинган ҳамда[1] тафсилотли ҳолатда очиқлаб берилган бир китобдир. Бу – Аллоҳдан бошқасига қул бўлмаслигингиз учундир. (Айтгинки:) Мен эса сизларни у билан (у китоб билан) огоҳлантирувчи ва хушхабар берувчиман.” (Ҳуд 11/1-2)
Чегара – Араб тилида ҳад = الحد калимаси билан ифода этилади. Ҳад – иккита нарсани орасидан ўрин олган ва бирини бошқасига қўшилиб кетишини олдини олиб турган нарсадир.[2] Аллоҳ таоло рўзани ичидаги ҳукмларини, вақтини, кимларга вақтидан кейин тутиб беришга рухсат берилганини ва Рамазон кечаларида бу умматга нималар ҳалол қилиниб берилганини бирин-кетин тўртта оятда очиқлаб берган ва оятларни сўнгида шундай буюрган:
تِلْكَ حُدُودُ اللَّـهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّـهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ
“Булар – Аллоҳ белгилаб қўйган чегаралардир, буларга асло яқинлашманглар. Аллоҳ оятларини инсонларга мана шу шаклда очиқлаб берадики, ўзларини нотўғри нарсалардан ҳимоя қилиб сақланиб қолсинлар.” (Бақара 2/187)
Аллоҳ таоло белгилаб қўйган чегаларга яқинлашманглар дегани билан, мусулмонларни дин хусусида ошмаган чегараси қолмаган. Бу мақолада айна ўша Аллоҳни чегараларидан ошилган мавзулардан бир қанчаси ҳақида қалам юргизамиз.
A- Тасдиқ, Насх ва Таҳриф Масаласида Чегараларни Бузилиши
Тасдиқ, насх ва таҳриф атамалари Қуръонни тушуниш, тушунтириш ва аввалги умматлар билан тўғри муносабат қура олиш жиҳатидан жуда ҳам катта аҳамиятга эга. Лекин, бу масалаларда ҳаддан ошилиши Қуръонни тўғри тушуна олиш йўлларини тўсиб қўйганлиги билан бир қаторда бошқа умматлар билан тўғри муносабат қура олишга ҳам катта тўсқинлик қилиб келган.
1. Тасдиқ
Тасдиқ – сидқ/صدق ўзагидан турланган бўлиб, бировни гапини тасдиқлаш, бировни айтган сўзини тўғри эканига қарор бериш дегани.[3] Аллоҳ таоло ҳар бир Пайғамбарга китоб ва ҳикмат берган ва улардан шундай сўз олган:
وَإِذْ أَخَذَ اللَّـهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُم مِّن كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ ۚ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَىٰ ذَٰلِكُمْ إِصْرِي ۖ قَالُوا أَقْرَرْنَا ۚ قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُم مِّنَ الشَّاهِدِينَ
“Аллоҳ пайғамбарларнинг ҳар биридан қатъий сўз олганда шундай деган: “Сизларга китоб ва ҳикмат бераман-да, кейин қўлингиздагини тасдиқловчи бир элчи/бир китоб[4] келса, унга албатта ишонасизлар ва унга ёрдам берасизлар. Буни қабул қилдингизми? Бу оғир юкни (исрни[5]) олдингизми?”[6] Улар: “Қабул қилдик!” дейишган. Аллоҳ: “Сизлар бунга гувоҳ бўлинглар, сизлар билан бирга Мен ҳам гувоҳман”, деди.” (Оли Имрон 3/81)
Ҳикмат – бир оятни бошқа оят билан қандай очиқлангани, қандай тафсир қилинганини ва кўрсатиб берувчи ва барча тафсилотлари Аллоҳни китобларидан ўриб олган усул ва услуб илмидир. Буни бизга билдирган оят шундай:
وَلَقَدْ جِئْنَاهُم بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَىٰ عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ
“Уларга бир илмга кўра, уни Ўзимиз тафсилотли қилиб очиқлаб берган бир китоб бердик. У – ишониб-суянган бир халқ учун раҳбар ва эзгуликдир.” (Аъроф 7/52)
Ҳикмат – Аллоҳни китобидан тўғри ечим чиқара олишнинг ягона йўлидир. Аллоҳ кўплаб оятларда пайғамбарларнинг барчасига китоб ҳам ҳикмат ҳам берганини билдирган ва ҳар бир янги илоҳий китоб аввалги китоблардаги ҳукмларни тасдиқ қилишини ўша китобга ишонишнинг шарти қилиб қўйган. Аллоҳ тарафидан нозил бўлган сўнги илоҳий китоб бўлмиш Қуръоннинг хусусиятини ва мақсадини шундай очиқлаб берган:
وَهَـٰذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُّصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَىٰ وَمَنْ حَوْلَهَا ۚ وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ ۖ وَهُمْ عَلَىٰ صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ
“Биз нозил қилган бу китоб баракатлидир, олдидаги нарсани тасдиқ қилади. Буни нозил қилишимизни сабаби – барча жойлашадиган жойларнинг марказини (Маккани) ва уни атрофидаги барчани огоҳлантиришингдир.” (Анъом 6/92)
Оятдаги “олдидаги нарсани тасдиқ қилади”, ифодаси – “олдидаги илоҳий китоблар” деган маънони билдиради. Булар – Қуръондан аввал нозил бўлган ва инсонларни қўлидаги илоҳий китоблардир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَإِن مِّنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيهَا نَذِيرٌ
“Ўтмишда огоҳлантирувчиси бўлмаган ҳеч қандай жамият ўтмаган.” (Фатир 35/24)
Дунёда илоҳий китоб деб билинган китоблар Таврот ва Инжилдангина иборат эмас. Қуръон Зардуштларни ҳам Собиинларни ҳам уларга китоб берилганлар ҳисоблаган. Бу ҳақда бир оят шундай:
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّـهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۚ إِنَّ اللَّـهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ
“Бу мўминлар, Яҳудий, Собиий, Христиан ва Мажусий бўлиб олганлар ҳамда мушрик бўлиб олганлар бор-у; Аллоҳ (қабрдан) қайта туриш куни уларни орасини айиради. Аллоҳ ҳар нарсага гувоҳдир.” (Ҳаж 22/17)
Мана шу оят сабабли Собиинларни илоҳий китоби Гинза билан Мажусийларни илоҳий китоби Гатҳалар ҳам тасдиқ нуқтаи назаридан тадқиқ қилиниши керак. Ҳиндуларнинг “муқаддас” китоблари Ведалар билан Будпарастларни “муқаддас” матнлари ва биз билмаган умматларнинг қўлларидаги муқаддас матнлари ҳам тасдиқ нуқтаи назаридан тадқиқ ва тафтиш қилиниши керак. Агар мана шу ишга қўл урадиган бўлсак, Қуръони Каримни барча халқ ва жамиятларга етказишга тўсқинлик қилаётган барча тўсиқ олиб ташланади. Чунки Аллоҳ таоло уларга китоб берилган барча халқдан мана шу шаклда сўз олган:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَكُم مِّن قَبْلِ أَن نَّطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَىٰ أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ ۚ وَكَانَ أَمْرُ اللَّـهِ مَفْعُولًا
“Эй ўзларига китоб берилганлар! Ёнингиздагина тасдиқ қиладиган қилиб нозил қилганимизга (бу китобга) ишонинглар, акс ҳолда эътиборингизни йўқ қилиб, сизларни юзингизга қаралмайдиган аҳволга солиб қўяман ёки шанба кунги тақиқни суиистеъмол қилган аҳолини[7] лаънатлаганимиз каби сизларни ҳам лаънатлаб қўямиз. Аллоҳни амри доимо ўз ўрнини топади.” (Нисо 4/47)
Аллоҳ таоло Маккада нозил қилган Анъом сурасини 83-оятидан бошлаб Нуҳ алайҳиссаломдан Ис алайҳиссаломгача бўлган Пайғамбарларни номини айтиб ўтиб, охирида шундай деган:
وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ ۖ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ
“Уларни ота-боболаридан, зурриётларидан ва ака-укаларидан ҳам (пайғамбарлар) танлаб олдик ва тўғри йўлни кўрсатдик.” (Анъом 6/87)
Одам алайҳиссалом буларнинг барчасини отаси, Муҳаммад алайҳиссалом эса уларни наслидан келган энг сўнги пайғамбар. Бу оятда ишора қилиб ўтилмаган ҳеч бир пайғамбар қолмаган ва орқасидан шундай буюрган:
“Биз уларга китоб, ҳикмат ва пайғамбарлик берган кишилардир… …Аллоҳ уларга раҳбар (китоб) берган кишилар ана шулардир; сен ҳам уларни раҳбарига эргаш!” (Анъом 89-90)
Бу буйруқ Пайғамбар алайҳиссаломга Маккада берилган. Ўша вақтда у киши ҳузурида Таврот билан Инжилдан бошқа илоҳий китоб бўлмаган. Ҳали ҳануз у ҳақда оят нозил бўлмаган мавзу ва масалаларда ана ўша китобдаги ҳукмларга эргашиб амал қилган ва шу сабабли намозларини Қуддусдаги Байтул Мақдисга қараб ўқиган. Қибла мавзуси насх мавзусида очиқлаб ўтилади.
Кўриб турганингиздек, Аллоҳ барча пайғамбарларга китоб ҳам ҳикмат ҳам берган.[8] Бизни пайғамбаримиз ҳам бошқа пайғамбарлар каби умматига китоб ва ҳикматни ўргатиб кетган.[9] Минг афсуски, мусулмонлар кўп ўтмай ҳикматни унутиб қўйишган, илоҳий китоблар сонини ҳам қисқартириб тўрттага озайтиришган. Ҳатто Қуръондаги асосий хусусиятлардан бири бўлган таҳриф тушунчасини ўзини ҳам ўзгартириб уни ўзини таҳриф қилинган ҳолда, мусулмонларни Қуръондан ташқари бошқа машҳур учта илоҳий китобларни ҳам таҳриф қилиб юборилганига ишонтириб юборилган ва натижада китоб берилган халқларни Қуръонга ишониш йўлларини беркитиб юборишган.
2. Насх
Насх = نسخ – бир матндаги нарсани ҳарфини ҳарфига мос қилиб ёзиб янги бир мат ташкил қилишдир. Улардан биринчиси асл нусха, бошқасига эса ундан кўчирилган ва уни ўрнига ўтадиган нусха, дейилади.[10] Агар иккинчи нусхани ёзган киши айнан биринчи нусхани ёзган кишининг ўзи бўлса, аввалги нусхадаги нарсаларни аксариятини айнан бир хил қилиб ёзади. Бунга баъзи иловалар қўшган ҳолда, аввалги нусхага эътибор бермаслик ҳақида изоҳ бериб ўтади. Аллоҳ таоло Қуръони Каримда ҳам мана шу услубни қўллаган ва шундай деган:
مَا نَنسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّـهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
“Бир оятни насх қилиб ёки уни унуттирсак, уни ўрнига ё ундан ҳам яхшисини ёки айнан у билан бир хилини келтирамиз. Аллоҳ ростдан ҳам ҳар нарсага ўлчи қўйганини билмаганмидинг?” (Бақара 2/106)
Аллоҳ таоло Ўзининг аввалги китобларини ўрнига энг сўнги китоби ўлароқ Қуръони Каримни нозил қилганини мана шу шаклда баён қилади:
وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ ۖ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّـهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ ۚ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّـهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَـٰكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ إِلَى اللَّـهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ
“Эй Муҳаммад! Биз сенга ўзидан илгариги китобларни тасдиқловчи ва уларни назорат қилиб турувчи-гувоҳ сифатида бир ҳақ китобни юбордик. Шу сабабли, улар орасида Аллоҳ нозил қилган китоб билан ҳукм қил, сенга келган бу ҳақиқатдан юз буриб уларни хоҳишларига эргашмагин. …” (Моида 5/48)
Қуръонни ўзидан аввалги китоблар билан бир хил ҳукмларни ўз ичига олган бўлиб келиши, ҳам уларни тасдиқ қилишини ва ҳада уларни муҳофаза қилиб қолишини билдиради. Аввалги китоблардаги ҳукмлардан ҳам яхшироқ бир ҳукм билан насх қилиниши – фақатгина Қуръонда бор ва бошқаларда йўқ бўлган енгиллаштириб берувчи ҳукмлар сирасига киради. Шу сабабли, Қуръонда аввалги китобларни насх қилмаган ҳеч қандай мавзу ва масала йўқ. Қуръондаги ҳар бир оят аввалги китоблардаги ҳукмларга алоқадордир. Аввалгилардан кўра яхшироғи билан насх қилинишини сабаби қуйидагича:
…
وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ ۖ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّـهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ ۚ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّـهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَـٰكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ إِلَى اللَّـهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ
“…Сиз (пайғамбарлар)дан ҳар бирингиз учун бир шариат (китоб) ва бир йўналиш (ҳикмат) бердик. Агар Аллоҳ хоҳласа, сизларни битта набийнинг уммати қилиб қўярди. Лекин, сизларга берган нарсасида сизларни қаттиқ имтиҳондан ўтказиш учун бундай қилмади. Шундай экан, яхши ишларда илдамлик кўрсатинглар. Ҳаммангиз бир бўлиб Аллоҳни ҳузурига қайтасиз, шунда Аллоҳ сизлар ихтилоф қилаётган нарсани моҳиятини айтиб беради.” (Моида 5/48)
Буни бир мисоли, қибла аввал Байтул Мақдисга сўнгра яна такроран Маккага йўналтирилишидир. Бу нарса Яҳудий ва Христианлар учун қаттиқ имтиҳон бўлган эди. Аллоҳ таоло шундай буюради:
وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَيْهِ ۚ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ
“Сен юзланиб турган тарафни қибла қилиб белгилашимизни сабаби – Аллоҳни элчисига эргашадиганлар билан ундан айрилиб юз ўгириб кетадиганларни белгилаб олишимиз учундир.[11] Қиблани ўзгартирилиши Аллоҳ ҳидоят қилганлардан бошқаларга жуда оғир келади. Аллоҳ имонингизни йўққа чиқариб беҳуда қилмайди. Чунки Аллоҳ инсонларга шафқатли ва марҳаматлидир.” (Бақара 2/143)
Оятни илк жумласи Қуддусдаги Байтул Мақдис фақатгина аҳли китобларни синаш учун қисқа бир муддатга қибла қилиб белгиланганини кўрсатади. Бу ишни бундай бўлишини Яҳудий ва Христианлар жуда яхши билишарди. Буни қуйидаги оятлардан билиб оламиз:
“قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ ۖ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا ۚ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ۗ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ
وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ ۚ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ ۚ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ ۚ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ۙ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ
“Юзингни қайта-қайта самога буришингни кўриб турибмиз. Сени – сен жуда ҳам мамнун бўладиган қиблага юзлантирамиз. Бундан кейин юзингни Масжиди Ҳаром тарафига бур! Эй мўминлар! Сизлар ҳам қаерда бўлсангиз, юзларингизни намозда ўша тарафга буринглар. Китоб берилганлар яхши билишадики, қиблани ўзгартирилиши Робби тарафидан келган тўғри ҳукмдир. Аллоҳ, уларнинг қилмишларидан бехабар эмасдир. Китоб берилганларга барча оят-далилларни берсанг ҳам, улар сени қиблангга юзланмайдилар. Сен ҳам уларни қибласига юзланувчи эмассан. Ҳолбуки, уларни баъзилари бошқаларини қибласига ҳам юзланмайди.[12] Агар сен ўзингга келган бу илмдан кейин ҳам уларни орзуларига эргашадиган бўлсанг, унда ҳақсиз-золимлардан бўлиб қолишинг аниқ.” (Бақара 2/144-145)
Қуръонни катта қисми ёки аввалги китоблардаги ҳукмларни худди бир хили ёки ундан ҳам яхшиси билан насх қилиши, у Аллоҳнинг сўнги китоби эканининг асосий сартидир. Лекин, бошқа Қуръоний атама ва тушунчалар каби Қуръондаги насх тушунчаси ҳам (билмаган ҳолатда мусулмонлар тарафидан, атайин дин душманлари тарафидан) таҳриф қилинган ҳолда бузиб-ўзгартириб юборилган ва инсонлар Қуръондан жуда ҳам узоқлаштириб юборилган.
3. Таҳриф
Таҳриф (التحريف) ҳарф (حرف) ўзагидан турланган бўлиб, Араб тилида ҳарф, чекка, қирғоқ ва чегара деган маъноларни билдиради. Бир сўзни таҳриф қилиш – иккита тарафга буриш мумкин бўлган маъноларни бир тарафга буриб қўйиш[13] ва кинояли гаплашишдир. Бу нарса агар жумлани оқишига тўғри келса, бунга таҳриф дейилмайди. Аллоҳ таоло таҳрифни қуйидагича очиқлаб берган:
مِّنَ الَّذِينَ هَادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَيَقُولُونَ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَرَاعِنَا لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَطَعْنًا فِي الدِّينِ ۚ وَلَوْ أَنَّهُمْ قَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاسْمَعْ وَانظُرْنَا لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَأَقْوَمَ وَلَـٰكِن لَّعَنَهُمُ اللَّـهُ بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا
“Яҳудий бўлганлар орасида калималарни таҳриф қилиб: ““ /سَمِعْناَ وَعَصَيْناَ/самиънаа ва асойна” = эшитдик ва маҳкам ушладик/эшитдик ва исён қилдик, وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ – исмаъ ғойро мусмаин” = Сенга “эшит!” дейиш бизни ҳадимиз эмас, лекин илтимос эшит!/Эшитмайсан-а эшитмайсан, эшит! Ҳамда “رَاعِنَا/Роина” = бизни кузатиб тур/бир-биримизни кузатиб турайлик/бизни кут!” дейишади. Буни – динга тажовуз қилиш учун тилларини буриб шундай қиладилар. Агар буни ўрнига “اسْمَعْ/исмаъ = бизни тингла!”, سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا/самиъна ва атўна = эшитдик ва бойин эгдик”, ҳамда “انظُرْنَا/унзурнаа = бизни кузатиб тур”, десалар эди, албатта, ўзлари учун яхши ва тўғри бўларди. Аммо оятларни кўрмасликка-билмасликка олишда оёқ тираб олганликлари сабабли Аллоҳ уларни лаънатлади. Энди уларни озгина ишониб-суянадилар.” (Нисо 4/46)
Биринчи жумла: “سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا = самиъна ва асойна”дир. Бу жумлани битта маъноси “эшитдик ва маҳкам суҳладик”, яна бири эса “эшитдик ва исён қилдик” шаклидадир. Чунки асо = عصي – бир-бирига зид икки хил маънода – исён ва топширилган сўз ва буюрилган буйруқни маҳкам ушлаш, деган маъноларни билдиради.[14]
Қуйидаги оятда эса عصي = асо калимаси ҳассага ва таёққа маҳкам осилиб олиш, деган маънога ўхшаш маънода келтирилган.
وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا ۖ قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَأُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ ۚ قُلْ بِئْسَمَا يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ
“Ўз вақтида, Тур тоғини тепангизга кўтариб туриб,[15] сизлардан: “Сизларга берган китобни маҳкам ушланглар ва унга қулоқ солинглар!” деб қатъий сўз олган эдик. Сизлар эса: “سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا = самиъна ва асойна/Эшитдик ва маҳкам ушладик” деган эдиларинг. Ҳолбуки, (китобни) кўрмасликда тираниб олишингиз сабабли кўнгилларингиз бузоққа боғланиб қолган эди.[16] Эй Муҳаммад, уларга шундай деб айт: “Агар сизлар шундай имон келтирган бўлсангиз, сизни имонингиз қандай ҳам ёмон нарсага буюрар экан-а!” (Бақара 2/93)
Бу оятда Аллоҳ таоло “سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا = самиъна ва асойна” сўзини “Сизларга берган нарсамизни маҳкам ушланглар ва унга қулоқ солинглар!”, сўзига тўғри жавоб деб қабул қилгани сабабли, асойна калимасига “маҳкам ушладик” деган маънодан бошқа маъно берилганида эди, оятдаги мана шу ифодани асло бир маъно-моҳияти қолмаган бўларди: “Ўзингизни мўмин деб ҳисобласангиз, имонингиз сизлардан қандай ҳам ёмон нарса талаб қилар экан-а!” Ҳам имон келтирдик ва китобни маҳкам ушладик деяпсизлар ҳамда бузоққа бўлган алоқангиздан воз кечолмаяпсилар.
Бу мавзу Тавротда шундай келтирилган: “(Мусо) Аҳдлашма китобини олиб халқга ўқиди. Халқ: “Шамаъну ва Аасину = Раббнинг ҳар айтганига қулоқ соламиз ва Унинг ҳар айтганини бажо келтирамиз” деди.” (Таврот, Чиқиш 24/3-7)
Иккинчи жумла “васмаъ ғойро мусмаъин = وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ” жумласидир. Бу жумлани ҳам икки хил маъноси бўлиб, биринчи маъноси; “илтимос эшит, сизга гап гапириш бизни ҳадимиз эмас-у лекин…” маъносини билдирса, иккинчи маъноси; “эшит, гапга қулоқ солмайдиган одам” маъноларни билдиради. Агар, фақатгина “эшитъ маъносида келган “исма” калимаси қўлланилганда эди, бошқа маънога буришни имкони бўлмас эди.
Оятдаги учинчи “роина” жумласига; “Бизни назорат қилиб тур” деган маъно бериш мумкин. Лекин, калима бир ишни бирдан ортиқ иш бажарувчилар томонидан бажарилишига далолат қилувчи муфоала = مفاعلة қолипида бўлгани сабабли, “бир-биримизни назорат қилиб турайлик” деган маънони ҳам чиқариб олиш мумкин. Муҳаммад алайҳиссалом элчилик сифати билан айтган гаплари Аллоҳнинг оятларидир. Оятларни таблиғ қилган кишига – оятларни ҳукмига асосан: “бир-биримизни назорат қилиб турайлик: деёлмагани учун, яҳудийлар бу сўзлари билан кинояли бир шаклда ўзларини Аллоҳни элчисига тенг кўрсатганига имо-ишора қилган бўлиши ҳам мумкин.[17] Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
لَّا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاءِ بَعْضِكُم بَعْضًا ۚ
“Элчининг чақирувини орангизда бир-бирингизни чақирувингиз каби қилиб олманглар.” (Нур 24/63)
إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّـهِ أُولَـٰئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّـهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَىٰ ۚ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ
“Расулуллоҳни/Аллоҳни сўзларини ташиган оятлар ёнида овозларини пасайтирган кишилар – хатолардан сақланишлари хусусида Аллоҳ уларни синовдан ўтказган кишилардир. Улар учун мағфират ва буюк бир мукофот бор.” (Ҳужурот 49/3)
Муфоала қолипи бир ишни бир киши тарафидан бажарилганига ишорат қилувчи маъно ҳам ифодалай олгани учун, “ رَاعِنَا = роина” калимасига “Бизни кут!” деб маъно бериш ҳам мумкин. Бу ҳолатда “бизни ҳайвон боққан каби боқ!” деб кинояли бир ҳолатда Аллоҳни элчисини пастга урган ва таҳқирлаган бўладилар. Агар улар роина калимасини ўрнига “انظُرْنَا = унзурна” десалар эди, “бизни назорат қилиб тур” деган маънодан бошқа маънога буриб олиш мумкин бўлмас эди.
Оятда келтирилган “…Буни тилларини эгиб-букиб ва динга тажовуз қилиш мақсадида амалга оширадилар” жумласи таҳриф учун ёмон ният бўлиши шарт эканини билдиради.
Таҳриф атамасига Қуръондаги тўғри маъно берилганида, Қуръон ўзидан аввалги китобларни таҳриф қилинган деб ҳисоблаши мумкин эмаслигини билдиради. Аммо, минг афсуски уламо деб танилган кишилар ҳеч қандай далилга асосланмаган ҳолда таҳрифга “табдил” деб, яъни аввалги китобларни матни ўзгарганини англатувчи маънони берганликлари учун ҳам, Қуръон аввалги китобларни тасдиқловчи бўлган сифати унуттириб юборилган ҳамда Қуръон оятларини таржима ва тафсир қилишдаги таҳрифларни, яъни маъноларини бошқа томонга буриб юбориш ҳаракатларини усти ёпиб беркитиб келинган. Қуръон оятларидаги таҳрирларни кўрмоқчи бўлганлар юқорида тушунтириб ўтилган Бақара сурасининг 93 ва Нисо сурасининг 46-оятларига ва ўша оятларга берилган таржима ва тафсирларга мурожаат қилишлари мумкин.
Б. Чегараларни Бузилишига Рўза Ўрнаги
Рўзани арабчаси “совм/الصوم”дир. Совм – еб-ичиш, гаплашиш ва юриб сайр қилиш каби хатти-ҳаракатлардан узоқ туриш дегани. Юролмайдиган ёки емини еёлмайдиган отларга “صائم/рўзали” дейилади.[18] Рўзага алоқадор оятларда рўза – емоқ, ичмоқ ва жинсий муносабатлардан узоқ турмоқ деган маънода келтирилган. Аллоҳ таоло тўртта оятда рўзага алоқадор барча ҳукмларни ва қонун-қоидаларни белгилаб берган ва охирида шундай буюрган:
تِلْكَ حُدُودُ اللَّـهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّـهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ
“Булар Аллоҳ белгилаб қўйган чегаралардир, буларга яқинлашманглар. Аллоҳ оятларини инсонларга мана шу шаклда очиқлаб берадики, инсонлар хатолардан ўзларини сақлаб қолсинлар.” (Бақара 2/187)
Аллоҳни белгилаб қўйган чегараларини бузганларга қандай жазо берилиши қуйидаги оятда баён қилинган:
وَمَن يَعْصِ اللَّـهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُّهِينٌ
“Кимки белгилаб қўйилган чегараларни бузган ҳолда Аллоҳга ва Расулига/Элчи олиб келган оятларга бош қолдирса, Аллоҳ уни ўлмасдан қоладиган бир оташга[19] дохил қилади. У учун хорловчи бир азоб бордир.” (Нисо 4/14)
Қуйида келтириладиган асослардан маълум бўладики, баъзи бир Ислом ҳууқшунослар рўза масаласида ҳаддан ошишни ўзи билан қаноатланибгина қолмай, рўза ибодатига бир нечта қўшимчалар қўшиб юборишга ҳам улгуришган ва рўзадан баъзи масалаларни чиқариб ҳам ташлашган.
1- Тасдиқ Нуқтаи Назаридан Рўза
Тасдиқ – юқорида айтиб ўтилганидек, Қуръон ўзидан аввалги илоҳий китобларни тўғри қабул қилишидир. Рўза аввалги илоҳий китобларда ҳам келтирилганини билдирган оят қуйидагича:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ
“Эй Мўминлар! Рўза – сизлардан аввалгиларга (вазифа қилиниб) ёзилган шаклда – сизларга ҳам (вазифа қилиниб) ёзилдики, ўзингизни хатолардан ҳимоя қилиб сақлаб қоласизлар.” (Бақара 2/183)
Рўза кунлари ҳақида шундай дейилган:
أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ
“(Рўзани) кетма-кет келадиган саноқли кунларда (тутинглар).” (Бақара 2/184)
Кетма-кет дея таржима қилинган калима “معدودات = маъдудаат معدودة = маъдудаҳ” калимасининг кўплик шакли бўлиб, “бир-бирига қўшилган, бир-бирини орқасидан келган” деган маъноларни билдиради.[20] Бу ҳақдаги яна бир оят қуйидагича:[21]
شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ
“(Ўша кунлар)[22] Рамазон ойи бўлиб, у – Инсониятга раҳбар бўлган ва раҳбарнинг очиқлаб берувчи оятларидан ташкил топган Қуръон[23], ўша Фурқон[24] нозил қилинган ойдир.” (Бақара 2/185)
Мана шу шаклда ҳам бизга ҳамда биздан аввалги умматларга ҳам тутилиши фарз қилиб ёзилган рўза Рамазон ойининг рўзаси экани маълум бўлди. Зотан Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصَّىٰ بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَىٰ وَعِيسَىٰ ۖ أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ ۚ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ ۚ اللَّـهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَن يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ
“Аллоҳга Нуҳга нимани буюрган бўлса, уни сизлар учун бу диннинг шариати қилиб тайинлади. Сенга вайиҳ қилганимиз, Иброҳимга, Мусога ва Исога буюрган нарсамиз мана шудир: “Бу динни оёқда тик ушлаб қолинглар, бу хусусда бўлиниб парчаланманглар. Сен чақирган нарса мушрикларга оғир келади. Тўғри танловда бўлган кишини Аллоҳ Ўз тарафига олади, тўғриликка йўналган кишини ҳам Ўзига йўналтиради.” (Шўро 42/13)
Оятда келган “Бу динни оёқда тик ушлаб қолинглар” ифодасини мана бу оят очиқлаб бермоқда:
قُلْ آمَنَّا بِاللَّـهِ وَمَا أُنزِلَ عَلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ عَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَىٰ وَعِيسَىٰ وَالنَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿٨٤﴾ وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ ﴿٨٥﴾
“Шундай денг: “Биз Аллоҳга ишониб-суяндик, бизга юборилган китобга; Иброҳимга, Исмоилга, Исҳоққа, Яқуб ва набираларига юборилган китобларга; Мусога, Исога ва яна бошқа набийларга Робби тарафидан берилган китобларга ишондик. Биз уларни ҳеч бирини бошқасидан фарқли деб билмаймиз. Биз Аллоҳга таслим бўлувчи кишиларимиз.” Ким Исломдан бошқа дин излар экан, билиб қўйсин – у дин ундан асло қабул қилинмайди ва у киши охиратда зиёнкорлардан бўлади.” (Оли Имрон 3/84-85)
Оятдаги “Биз Унга таслим бўлган кишиларимиз” ифодаси Аллоҳга таслим бўлишимизни, У билан китоблари орасини ажратмаслигимиз кераклигини кўрсатади. Бу маънони эса мана бу оятдан билиб оламиз:
إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاللَّـهِ وَرُسُلِهِ وَيُرِيدُونَ أَن يُفَرِّقُوا بَيْنَ اللَّـهِ وَرُسُلِهِ وَيَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَيُرِيدُونَ أَن يَتَّخِذُوا بَيْنَ ذَٰلِكَ سَبِيلًا ﴿١٥٠﴾ أُولَـٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ حَقًّا ۚ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا ﴿١٥١﴾
“Аллоҳни ва У тарафидан юборилган китобларни биргаликда[25] кўрмасликка олишга тиранган[26] ва Аллоҳ билан Расулларини/китобларини орасини айирган, бирига (Аллоҳга) ишониб бошқасини тан олмаймиз деган ва иккаласини ўртасида бир йўл тутишни хоҳлаганлар… Ана ўшалар ҳақиқий кофирлардир. Ўша кофирларга хорловчи бир азоб тайёрлаб қўйилган.” (Нисо 4/150-151)
Юқоридаги оятдаги расул калимасига китоб деб маъно берилган. Чунки Араб тилидаги расул калимасининг асл маъноси келтирилган сўздир.[27] “Ўша сўзни олиб келган киши” деган маънода ҳам ишлатиш мумкин.[28]
Рамазон қамарий йилнинг 9- ойидир. Тавротда ҳам бу ойда рўза тутилиши кераклиги ҳақида шундай дейилган:
“Яҳуда Қироли Йўшия ўғли Еҳўяким қироллигини бешинчи йилининг тўққизинчи ойида, Ерусалимда яшаган барча халқ ва Яҳуда кентларидан Ерусалимга келган ҳамма учун Рабнинг ҳузурида рўза эълон қилинди.” (Ереме 36/9)
Бугунги кунимизда Тавротда ҳам Инжилда ҳам рўзага алоқадор бўлган маълумот топишни имкони йўқ. Қуйидаги оятлар Аҳли китоблар Таврот ва Инжилдаги баъзи бир маълумотларни биздан сир сақлаб яшириб келаётганини билдиради:
قُلْ مَنْ أَنزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ مُوسَىٰ نُورًا وَهُدًى لِّلنَّاسِ ۖ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيرًا ۖ
“Айтгинки: “Инсонларни ойдинлатиш ва уларга раҳбар бўлиши учун Мусо олиб келган ўша китобни нозил қилган ким? Сизлар уни бўлак-бўлак ёзилган қилиб ўртага чиқаряпсизлар, бир қисмини эса яширяпсизлар.” (Анъом 6/91)
يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِّمَّا كُنتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ ۚ قَدْ جَاءَكُم مِّنَ اللَّـهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُّبِينٌ
“Эй Аҳли Китоб! Китобларингиздан яшириб юрган нарсаларни кўпгина нарсаларингизни баён қилиб ўртага қўядиган, яна бошқа кўпгина нарсага эса тегмай ўтиб кетадиган Элчимиз келди. Сизларга Аллоҳдан бир нур ва бир китоб келди.” (Моида 5/15)
2- Рўза Ибодатидаги Насх
Насх масаласи юқорида айтиб ўтилди. Насхга алоқадор оятни яна бир бор такрорлаймиз:
“Бир оятни насх қилсак ёки унуттирсак, уни ўрнига ундан ҳам яхшисини ёхуд айнан у билан бир хилини келтирамиз. Аллоҳ ҳар нарсага бир ўлчи қўйгани аниқ эканини билмаган эдинг.” (Бақара 2/216)
Рўза масаласида насхни ҳар икки турини ҳам кўриб турибмиз. Айнан бир хили билан насх қилинганига мисол қуйидагича:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ
“Эй Мўминлар! Рўза сизлардан аввалгиларга (вазифа ўлароқ) ёзилгани каби сизларга ҳам (вазифали ўлароқ) ёзилдики, ўзингизни ҳимоя қилиб сақлаб қоласизлар.” (Бақара 2/183)
Рўза масаласи ҳақида иккинчи турдаги насх, яъни аввалгисидан ҳам яхшироғи билан насх қилувчи оят қуйидагича:
أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِكُمْ ۚ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ ۗ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ ۖ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ ۚ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ۖ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ ۚ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ ۗ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ
Рамазон кечаларида аёлларингизга жинсий муносабатда бўлишингиз сизларга ҳалол қилинди. Улар сизларга бир либос, сизлар ҳам уларга бир либоссизлар. Аллоҳ сизларни насфларингизни енга олмаяотганингизни билиб, тавбаларингизни қабул қилди ва сизларни кечирди. Ана энди улар билан бирга бўлиб Аллоҳни сизларга тақдир қиладиган нарсасини талаб қилаверинглар.[29] Фажр тарафида[30] пайдо бўладиган оқ чизиқ қора чизиқдан сизларга равшан аён бўлиб билингунигача еб-ичиб, сўнг рўзани кечгача[31] тамомланглар. Масжидларда эътикоф ҳолида эканингизда аёлларингиз билан бирга бўлманглар. Булар – Аллоҳ қўйган чегараларидир, уларга яқинлашманглар! Инсонлар ўзларини ҳимоя қилсинлар деб, Аллоҳ оятларини мана шундай очиқлаб беради.” (Бақара 2/187)
Бу оятда иккита ҳукм аввалгисидан ҳам яхшироғи била насх қилинган ва аввалги иккита тақиқ олиб ташланган.
Улардан биринчисида Рамазон ўйи кечаларида эр-аёллик муомаласи ҳалол қилинган. Бошланишда Рамазон ойи кечаларида эр-хотинлик муомаласи тақиқланган эди. Баъзи кишилар бу тақиққа риоя қилолмай, Аллоҳга осий бўлган ҳолатга тушиб қолишган эди. Оятнинг мана шу ҳукми билан у тақиқ олиб ташланди:
“Аллоҳ сизларни нафсларингизни енга олмаяотганингизни билиб, тавбаларингизни қабул қилди ва сизларни кечирди. Ана энди улар билан бирга бўлиб Аллоҳни сизларга тақдир қиладиган нарсасини талаб қилаверинглар.”
Иккинчи турдаги насхда эса хуфтон намоз вақти чиққанидан кейин то иккинчи субҳ, яъни бомдод намозининг вақти кирадиган вақтгача еб-ичиш тақиқи олиб ташланган. Аввал хуфтон намозидан кейин ебичиш тақиқланган эди. Оятнинг бунга алоқадор бўлими қуйидагича:
“Фажр тарафида пайдо бўладиган оқ чизиқ қора чизиқдан сизларга равшан аён бўлиб билингунигача еб-ичиб, сўнг рўзани кечгача тамомланглар.”
Барро б. Азиб шундай дейди: “Бир киши кечки овқатни емай ухлаб қолган бўлса, кечаси ҳам эртаси куни ҳам то қуёш ботгунча еб-ичиши ҳалол бўлмаган.”[32] Рамазон кечаларида аёлларингиз билан қўшилишингиз сизларга ҳалол қилинди”, ояти барчаси хурсанд қилиб юборган. Бу оят ҳам нозил бўлди: “Фажр тарафида пайдо бўладиган оқ чизиқ қора чизиқдан сизларга равшан аён бўлиб билингунча еб-ичиб, сўнг рўзани кечгача тамомланглар.”[33]
Бу ривоятда “кечки овқат” деб таржима қилинган التَعَشِّى калимаси хуфтон намози вақтида овқатланишга айтилади.[34] Хуфтон вақти эса кеча мутлақо қоронғилашиб бўлганидан, қуёшдан асорат бўлиб уфқда қолган қизил ва оқ шафақлар йўқолиб бўлганидан кейин тугайди.[35]
3- Рўза Ибодатидаги Таҳриф
Сўзни таҳриф қилиш – юқорида айтиб ўтилганидек икки хил маъно чиқадиган маънони ёмон ниятда бир тарафга буриб юборишдир. Таҳриф иши рўза масаласида ортиғи билан бажариб бўлинган, битта оятни бўлиб-парчалаб орасидан битта парчасини ажратиб олинган ва ундаги битта калимани маъноси бузилган ҳолда нотўғри талқинларга қўл урилган. Оят шундай:
أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ ۚ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۚ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ ۖ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ ۚ وَأَن تَصُومُوا خَيْرٌ لَّكُمْ ۖ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
“(Рўзани) Кетма-кет келадиган кунларда (тутинглар). Сизлардан кимки бемор ёки сафарда бўлса, тутмаган кунлари миқдорида бошқа кунларда тутсин. Рўза тута оладиганларни бир чорасизни тўйдирадиган миқдорда фидя (фитр) бериш вазифаси ҳам бор. Кимки ўз ичидан чиқариб бир яхшилик ортиғи билан қилса, у ўзига яна-да яхши бўлади. Агар билсангиз – (бемор ёки сафарда бўлсангиз ҳам) рўза тутишингиз ўзингиз учун яхшидир.” (Бақара 2/184)
Баъзи кимсалар тарафидан бу оят мана шу шаклда уч бўлакка бўлиб ташланган:
- (Рўзани) Кетма-кет келадиган кунларда (тутинглар). Сизлардан кимки бемор ёки сафарда бўлса, тутмаган кунлари миқдорида бошқа кунларда тутсин.
- Рўза тута оладиганларни бир чорасизни тўйдирадиган миқдорда фидя (фитр) бериш вазифаси ҳам бор. Кимки ўз ичидан чиқариб бир яхшилик ортиғи билан қилса, у ўзига яна-да яхши бўлади.
- Агар билсангиз – (бемор ёки сафарда бўлсангиз ҳам) рўза тутишингиз ўзингиз учун яхшидир.”
Боши ва охиридан ажратиб олиниб маъно берилган оят мана шу:
“Рўза тута оладиганларни бир чорасизни тўйдирадиган миқдорда фидя (фитр) бериш вазифаси ҳам бор.”
Тафсир олими Замахшарий бу оятга қуйидагича изоҳ берган:
“Рўза тутишга кучи етадиган кишилар узрсиз ҳолда рўзасини очиб юборишса, битта чорасиз инсонни тўйдирадиган миқдорда фидя бериши керак.” Энг бошдан мана шундай эди. Рўза фарз қилинган эди, лекин инсонлар бунга кўника олишмагани сабабли, рўза оғир келган. Оятни мана шу бўлими билан уларга рўза тутишни ўрнига фидя бериб қўйса ҳам бўлиши ҳақида рухсат берилди.”[36]
Замахшарий ва у каби бир қанча тафсирчилар оятга ”Рўза тутишга кучи етадиган кишилар узрсиз ҳолда рўзасини очиб юборишса” сўзини қўшиб қўйишга мажбур бўлиб қолишган. Акас ҳолда оятга юқоридаги маънони беришлари мумкин бўлмасди. Уларни бу ҳолатга олиб келишга қуйидаги ва у каби ривоятлардир:
“Рамазон келди ва инсонлар қийналдилар. Кучи етгани ҳолда рўза тутишни ўрнига бир чорасизни тўйдирадиган миқдорда фидя бериб юрганлар рўза тутишмади. Кейин “وَأنَ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ = рўза тутишингиз ўзингиз учун яхшидир” сўзи буни насх қилди ва рўза тутишга буюрилдилар.”[37]
Оятни бўлиб-парчаламасдан ва қўшимча киргизмасдан ўқиган ҳар ким рўза вақтинча рўза тутмаслик рухсати фақатгина бемор ва сафардаги кишиларга-гина берилганини, улар ҳам кейинчалик уни адо этиб бериши кераклигини, фидя рўза тута олмайдиганларга алоқаси йўқлигини кўриб олади. Фидя масаласи қуйида алоҳида баён қилиб ўтилади.
Оятни биринчи бўлимидан иккинчи бўлими ажратиб олиниб ўртадаги боғлиқликни узиб ташлаган ҳолда ҳам, рўза тутишга кучи етадиган кишилар рўза тутишни ўрига фидя бериб қўйса бўлади, деган маъно чиқариб бўлмайди.
Оят сўнгидаги “Агар билсангиз – (бемор ёки сафарда бўлсангиз ҳам) рўза тутишингиз ўзингиз учун яхшидир” ифодаси билан ҳеч қандай ҳукм насх бўлмайди, буни иложиси ҳам йўқ. Чунки рўза тутишни ўрнига фидя бериб юриш умуман олганда қулай ва енгил. Насх қоидасига кўра эса, насх қилувчи ҳукм аввалги ҳукмдан кўра яхшироқ ва енгиллор бўлиши ёки аввалги ҳукм билан бир хил бўлиши керак. Аввалгисидан ҳам қийинроқ ҳукм билан насх қилинмайди.
Оятга кўра – “бемор ёки сарафда бўлиб ҳам рўза тутишлик, бемор ёки сарафда бўлиб рўза тутмасликдан яхшироқдир” деган маъно ифодалайди. Бу нарса насх ҳукми ва қоидасига умуман тўғри келмайди.
Йўл қўйилган бу хато осонликча қабул қилинмаганлиги боис, ишониб бўлмас яна янги бир хатога йўл қўйилган ҳолда оятни таҳриф қилишга ўтилган. Змахшарийни бу ҳақдаги иддаоларини мана шу шаклда келтиришимиз мумкин:
“Оятни иккинчи маъноси “бирон бир муаммо ва қийинчиликда бўлишига қарамасдан рўза тутганлар” шаклидадир. Булар ёши кекса ёшли ва ожиз кишилардир. Булар рўза тутмайди, балки фидя беришади. Мана шу ҳолатда шу ҳукм собитдир, насх ҳам қилинмаган.”[38]
Оятга бу маънони бера олиш учун тафсирчилар “рўзани тутадиган кучга эга бўлганлар” деб маъно берган “وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَه” бўлимидаги ютийқунаҳу = يُطِيقُونَ феълининг маъносини “Машаққат чекадиган ва қийналадиган бир иш остига кириш[39]” қилиб ўзгартиришган. Айнан шундай маъно берадиган кишилар الطاقة = тоқат калимасига “бир инсон машаққат ва қийинчилик билан бажара оладиган бир иш” деб таржима қилишган ва бунга қуйидаги оятни далил қилган:
“Раббимиз! Тоқатимиз етмайдиган бир ишни бизларга юклама!”
Агар тоқат калимасининг маъноси “машаққат” экани тўғри бўлса, оятни маъноси мана шу шаклда бўлиши керак эди:
“Раббимиз! Машаққат чекмасдан бажара оладиган ишимизни бизларга юклама!”
Бундай маъно бериш мумкин бўлмагани сабабли, Исфаҳоний оятдаги нафий ломи бўлган لاَ = ла ҳарфини йўқ деб ҳисоблайди ва машаққат калимасидан ҳам фойдаланмаган ҳолда шундай дейди:
رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا ما يصعب علينا مزاولته[40]
“Раббимиз! Бажариш қийин бўлган ишни бизларга юклама!”
Агар Исфаҳоний иддаосида ҳақли бўлганида, нафий ломи бўлган ла = لاَ ҳарфини йўқ деб ҳисобламасдан балки оятни шундай тафсир қилган бўларди:
رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مالا يصعب علينا مزاولته
“Раббимиз! Бажариш қийин бўлмаган ишни бизларга юклама!”
Буларнинг барчаси طاقة = тоқат калимасини таҳриф қилиш учун қанчалик қийналганлигини кўрсатиб беради.
Бу маъно оятдаги мана шу ифодаларга ҳам зид келиб қолади: “Агар билсангиз – (бемор ёки сафарда бўлсангиз ҳам) рўза тутишингиз ўзингиз учун яхшидир”
Бир эътибор беринг, кучи етмаган бир инсонни рўза тутиши яхшироқ болиши мумкинми? Бу оятга Аллоҳ шундай марҳамат қилмоқда-ку: “Аллоҳ ҳеч кимга кучи етмайдиган нарсага таклиф қилмайди.” (Бақара 2/286)
Рўзага алоқадор бўлган юқоридаги оятни тўғри тушуниш учун олим бўлиш шарт эмас. Лекин, оятни юқорида кўрсатиб берганимиздек таҳриф қилиб маъносини ўзгартириш учун анча илм ўқиган бўлиш керак ва бунга катта куч сарфланади.
-
Фидя – фитр
Фидя – инсон ўзини муаммодан сақлаб қолиши учун тўлайдиган бадалдир.[41] Бақара 2/184 оятда келган мана шу ифода билан Рамазон рўзасини тутган ҳар кимга фидя бериш вазифаси юклатилган:
“Рўза тута оладиганларни бир чорасизни тўйдирадиган миқдорда фидя (фитр) бериш вазифалари ҳам бор.”
Бу вазифа Рамазон тугаши билан бошланади. Ундан олдин вафот қилган кишилар Рўзани тута олмаганлиги сабабли уларни бундай бир вазифаси бўлмайди. Икримани Ибн Аббосдан қилган ривоятига кўра, Аллоҳни Элчиси:
“Фитр – рўзадор кишини оғзидан чиқиб кетиши мумкин бўлган бекорчи ва маъносиз сўзлари учун бир поклик ва чорасиз қолган кишилар (мискинлар) учун озиқ-овқат бўлсин деб фарз қилинган. Ким фитрни байрам кунги намоздан олдин берса, қабул қилинган бир закот бўлади. Кимки намоздан кейин берса садақалардан бир садақа бўлади.”[42]
Абдуллоҳ б. Умар айтдики: “Пайғамбар алайҳиссалом фитр ёки Рамазон садақасини эркакга, аёлга, ҳурга ва асирга хурмодан бир сў[43] ёки арпадан бир сў фарз қилди. Инсонлар буни ярим сў буғдойга тенглаштирди.”[44]
Аслида фитрни фарз қилган ҳукм оятдир. Чунки “Рўзани тута оладиганларни бир чорасизни тўйдирадиган миқдорда фидя (фитр) бериш вазифаси ҳам бор.” жумласи – исм жумласидир. Исм жумласи сабот ва давом ифода қилади. Яъни, Рамазон тутиши керак бўлган ҳар ким фитр бериши керак. Расулуллоҳ ҳаётда тадбиқ қилган нарса оятнинг ҳукмидир. Буни Расулуллоҳ қулай ва содда қилиб тушунтириб берганлар. Аммо оятга нотўғри маъно беришда иттифоқ қилган Ислом ҳуқуқшунослари уни фитр билан боғлиқлигини кўришмаган.
5- Рўзага қилнган қўшимча ва камомат
Рўзани ҳар бир бўлими шахсан Аллоҳ таолонинг Ўзи тарафидан очиқлаб баён қилиб бериб, охирида: “Булар – Аллоҳ белгилаб қўйган чегаралардир, буларга яқинлашманглар” (Бақара 2/187) деб огоҳлантириб ҳам қўйишига қарамасдан, Аллоҳ белгилаб қўйган чегараларни фақатгина таҳриф қилиш билангина кифояланиб қолинмаган, балки рўзага бир-қанча қўшимчалар юкланган ва ундан бир-қанча ҳукмлар чиқариб ташланглар. Рўзани қазоси билан каффорати ва ой кўрган аёлларга ой кўриш мобайнида рўзани тақиқлаб қўйиш ҳукмлари мана шулар жумласидан.
а. Рўзани қазоси ва каффорати
Аллоҳ таоло рўза тутмаслик рухсатини фақатгина беморлар ва асафардаги кишиларга берган ва шундай деган:
شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
“Рамазон ойи – инсонлар учун раҳбар бўлган ва раҳбарни очиқлаб берувчи оятлардан ташкил топган Қуръон-Фурқон[45] нозил қилинган ойдир[46]. Сизлардан кимки бу ойда яшаса, уни рўзали ўтказсин. Кимки бемор ёки йўловчи бўлса, у кунларнинг саноғи қадар бошқа кунларда тутсин. Аллоҳ сизларга енгиллик бўлишини хоҳлайди, сизларга қийинчиликни раво кўрмайди. Булар – сизлар рўзани саноғини тамомлашингиз ва Аллоҳ сизларни бунга йўналтиргани учун Аллоҳни буюклигини овоза қилишингиз[47] ва шукр – ўз вазифаларингизни адо қилишингиз учундир.” (Бақара 2/185)
“Булар – сизлар рўзани саноғини тамомлашингиз” ифодаси фақатгина бемор ва сафардаги кишилардан истисно қилинишини билдиради. Аллоҳ таоло рўзага алоқадор имкон ва икромини бу икки тоифа инсонлардан бошқасига бермаган.
Абу Ҳурайра Аллоҳни Элчиси шундай деганини ривоят қилади: “Аллоҳни берган рухсатисиз Рамазондан бир кунни еб қўйган киши бир йил рўза тутса ҳам қарзини тўлай олмайди.”[48]
Китоб-у Суннатда шунчалик очиқ-ойдин оят ва ҳадислар бўла туриб, ҳуқуқшунослар ҳеч қандай исбот-далилга асосланмасдан Рамазонда узрсиз ҳолда рўза тутмаган киши уни қазо қилиб бериши фарз деб иттифоқ қилишган.[49] Бу билан ҳам кифояланиб қолмай, Абу Ҳурайрадан келган қуйидаги ривоятга суянган ҳолда Рамазон куни аёлининг жинсий аъзосига алоқага кирган эркак кишига каффорат тутиб бериш кераклигида ҳам иттифоқ қилишган.[50] Ривоят қуйидагича:
“Бир киши Пайғамбар алайҳиссаломни ёнига келди ва: “Мен адо-и тамом бўлдим!”, деди. Нима бўлди, дейилганида: “Рамазонда аёлим билан эр-хотинлик муомаласига қўл урдим” деди. Шунда унга: “Битта асир топа оласанми?” дейилганида, у: “Йўқ!”, деди. Икки ой кетма-кет рўза тута оласанми”, дейилганида, у: “Йўқ”, деди. Чорасиз ҳолдаги 60 та мискинни тўйдира оласанми?, деб сўралганида, у яна: “Йўқ” деди. Шу орада Ансорлардан бир киши ичида хурмоси билан бир идиш олиб кирди. Шунда у кишига: “Мана буни олгин-да, бориб садақа сифатида тарқатиб юбор!”, деди. У: “Мендан ҳам муҳтожроқ кишигами эй Аллоҳнинг Элчиси?Сени ҳақиқатлар билан юборган зотга қасамки, бу ернинг икки тоши орасида биздан ҳам муҳтожроқ би оила йўқ”, деди. Шунда унга: “Бориб буни оилангга едир”, деди.”[51]
Бу ривоятга кўра Пайғамбар алайҳиссалом у кишига ҳеч қандай вазифа ҳам каффорат ҳам юкламаган. Аксинча, унга ҳадя/совға берган.
Агар ҳуқуқшунослар Пайғамбар алайҳиссаломдан келган деб айтилган ривоятларни оятлар соясида кўриб чиқсалар эди, бу воқеа рўзасини бузиш ҳақида эмас, балки зиҳор каффотаи ҳақида эканини кўришарди. Зиҳор – бир кишини ўз аёлига: “сен менга ўз онам кабисан” деб, уни жинсий томонлама онасига тенглаштириши-онасини ўрнига қўйишидир. Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай дейди:
الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنكُم مِّن نِّسَائِهِم مَّا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ ۖ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ ۚ وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنكَرًا مِّنَ الْقَوْلِ وَزُورًا ۚ وَإِنَّ اللَّـهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ ﴿٢﴾ وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِن نِّسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِّن قَبْلِ أَن يَتَمَاسَّا ۚ ذَٰلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ ۚ وَاللَّـهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿٣﴾ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِن قَبْلِ أَن يَتَمَاسَّا ۖ فَمَن لَّمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا ۚ ذَٰلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّـهِ وَرَسُولِهِ ۚ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّـهِ ۗ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿٤﴾
“Сизлардан ўз хотинларидан зиҳор қиладиганларнинг хотинлари оналари эмас. Туққан оналаридан ўзга ҳеч ким уларга она эмаслар. Албатта, улар инкор қилинган ва ёлғон сўзларни айтишади. Аммо, Аллоҳ кечирувчи ва мағфират қилувчидир. Хотинларидан зиҳор қилганлар ўз айтганларидан қайтсалар, қайта қўшилмасларидан аввал бир бўйни букукни/битта асирни озод қилиши керак. Бу ҳукм ваъзланишингиз учундир. Аллоҳ қилаётган ишларингиздан хабардордир. Асир топа олмаган киши, қайта)қўшилмасдан аввал икки ой кетма-кет рўза тутиши керак. Бунга кучи етмаган киши, олтмиш мискин/чорасизни тўйғазсин. Булар Аллоҳга ва Унинг Расулига иймон келтиришингиз учундир. Бу ҳукмлар Аллоҳнинг чегараларидир; буларни кўрмасликка олганларга (кофирларга) алам-оғриқли қийноқ бор.” (Мужодала 58/2-4)
Агар ҳуқуқшунослар рўза каффоратига далил қилиб олган ривоятни ушбу воқеани шахсан бошидан ўтқазган кишининг ўзидан эшитсалар эди, у воқеа зиҳор каффоратига алоқадор бўлганини очиқ-ойдин бир шаклда кўришарди. Ривоят қуйидагича:
Сулаймон б. Ясар Салама б. Саҳрни[52] ушбу сўзини ривоят қилган: “Аёллар бошқаларга таъсир ўтказмаган миқдорга менга қаттиқ таъсир ўтказадилар. Рамазон келди, аёлим билан бирон бир гуноҳкор бўлиб қолишимдан қўрқдим ва Рамазон тугагунча унга зиҳор қилдим. Бир куни кечаси мени хизматимни қилаётганида уни баъзи аъзолари очилиб қолган эди, ўзимни тута олмай унга талпиндим. Тонг отганида халқимни ёнига чиқиб, бўлиб ўтга воқеани уларга айтиб бердим ва “Аллоҳни Элчисини ёнига бирга борайлик” дедим. Улар: “Йўқ, Аллоҳга қасам”, дедилар. Шунда Пайғамбар алайҳиссаломни ёнига ўзим борин ҳолатни тушунтирдим. Шунда у киши: “Шуни ишни қилган сенми эй Салама?” – деди. Мен икки марта: “Ҳа, у мен эй Аллоҳнинг Элчиси, сен Аллоҳ сенга қандай кўрсатган бўлса шундай ҳукм бер, мен сабр қиламан”, дедим.
- Бир бўйни эгикни (асирни) озодликка қовуштир.”, деди.
- Бўйнимни устига уриб: “Сени ҳақиқатлар билан юборган – Аллоҳга қасамки, бундан бошқа мен эга чиқа оладиган бир бўйин йўқ”.
- Икки ой кетма-кет рўза тут.
Бошимга тушган бу нарса рўзани туфайли тушмадими?
- Унда бир васқ[53] хурмони мискин/чорасиз ҳолга тушиб қолган кишиларга тарқат.
- Сени ҳақиқатлар билан юборган Аллоҳга қасамки, оч ҳолатимизда тонг оттирдик, егани ҳеч нарсамиз ёқъ, дедим.
- Зурайқ ўғилларини садақалари/закотларидан масъул кишини ёнига бор, сенга закотини берсин, бир васқ хурмони 60 та мискин/чорасизга тарқат, ортганини эса сен ва оиланг есин! деди.
Қавмимга қайтиб бордим ва айтдимки: “Сизларни ёнингизда муаммога учраган ва масаламни ҳал қилолмаган эдим, лекин Пайғамбар алайҳиссаломни ёнига бориб жуда маъқул ва чиройли бир ечим топдим. У киши сизларга садақа беришимга буюрди.”[54]
Бу ривоят зиҳор оятларига ҳам рўзага алоқадор оятларга ҳам жуда мос келмоқда. Рамазон ойи кечаларида эр-хотинлик муносабатлари ҳаром бўлган вақтларда Салама б. Саҳр аёли билан алоқага кириб қўйишдан қўрққани сабабли, аёлини зиҳор қилиш орқали ўзини бу ишдан сақлаб қоламан деб ҳаракат қилган, аммо буни бажара олмаган. Бўлиб ўтган ҳодисани Пайғамбар алайҳиссаломга айтиб берганида, Расулуллоҳ унга қараб: “У сенмисан эй Салама?” – дейиши, Салама ҳам: ”Ҳа, менман!”, деб жавоб бериши Бақара сурасининг 187-оятдаги мана шу ҳукмни нозил болишига сабаб бўлган кишилардан бири Салама эканини кўрсатади:
“Рамазон кечаларида аёлларингизга жинсий муносабатда бўлишингиз сизларга ҳалол қилинди. Улар сизларга бир либос, сизлар ҳам уларга бир либоссизлар. Аллоҳ сизларни насфларингизни енга олмаяотганингизни билиб, тавбаларингизни қабул қилди ва сизларни кечирди. Ана энди улар билан бирга бўлиб Аллоҳни сизларга тақдир қиладиган нарсасини талаб қилаверинглар.”
Зиҳорни эркак киши қилгани сабабли, Пайғамбар алайҳиссалом тарафидан Саламанинг аёлига ҳеч қандай жавобгарлик юклатилмаган. Агар Саламага юклатилган вазифалар рўзани бузишга алоқадор бўлганида эди, Саламани аёлига ҳам вазифа ва каффорат тўлаш иши тайинланган бўларди. Бўлиб ўтган воқеани айнан бошидан ўтган кишининг айнан ўзи айтиб берган бир ривоят билан алоқадор оятлар ўртасида жуда ҳам мослик ва оятлар билан ҳадис ўртасида мувофиқлик бўлишига қарамасдан, баъзи бир ҳуқуқшуносликка оид асарларда рўзанинг қазоси ва каффорати ҳақида чегараларни бузилишига йўл қўйилиши асло қабул қилиниши мумкин бўлмаган бир йўлдир. Энди сизлар билан биргаликда баъзи бир ҳуқуқшунослар тарафидан рўзага алоқадор масалаларда ҳаддан ошилган ҳолатларни кўриб чиқамиз:
б. Одатли аёлга Рўза Тутиш Тақиқи
Алоқадор оятларга кўра рўза – емоқ, ичмоқ ва жинсий муносабатдан узоқ туришдан иборат. Одат ва нифос қонлари бу ишларга алоқаси бўлмагани ҳолда, ҳуқуқшунослар бу икки тоифа аёлларни рўза тутмаслиги кераклиги ҳақида шундай дейишган: “Рамазонда ҳайз ва нифос бўлган аёллар рўзаларини очиб юборишади ва кейин уни қазосини тутиб беришади. Агар рўзасини очмасдан тутсалар, рўзалари барибир ҳисобга ўтмайди.”[55]
Ҳолбуки Аллоҳ таоло рўза хусусида ҳеч кимга тақиқ қўймаган, тутмаслик рухсатини берган бемор ва сафардаги кишилар ҳақида эса шундай деган:
“Агар билсангиз – (бемор ёки сафарда бўлсангиз ҳам) рўза тутишингиз ўзингиз учун яхшидир.” (Бақара 2/184)
Ҳайз ва нифосли аёллар ҳақидаги оятлар қуйидагича:
“Улар сендан ой кўриш-одат[56] ҳақида сўрашади. Айтгин: “Одат қони бир азият-машаққатдир. Шунинг учун, одатли вақтларда аёлларингизни тинч қўйинглар,[57] пок бўлмагунча уларга яқинлашманглар. Яхшилаб покланганида, уларга Аллоҳ буюрган ердан[58] келинглар. Шубҳасизки, Аллоҳ тавба қилувчиларни яхши кўради, яхшилаб покланувчиларни ҳам яхши кўради. Аёлларингиз сизлар учун бир экинзордир. Экинзорингизга хоҳлаган шаклда келаверинглар,[59] ўзларингизга олдиндан тайёргарлик ишларини қилиб олинглар.[60] Аллоҳдан қўрқинглар ва Аллоҳ билан аниқ мулоқот қилишингизни билиб қўйинглар. Эй Муҳаммад! Мўминларга хушхабар бер.” (Бақара 2/222)
Пайғамбар алайҳиссалом бу оятларни ҳукмларини қуйидагича изоҳлаб очиқлаб берган: “Жинсий алоқадан бошқа ҳар нарса мумкин.”[61]
Ҳуқуқшунослар оятларни ва у оятларга мос ва уйғун бўлган ҳадисларни тарк қилишиб, умуман амал қилинмайдиган қуйидаги ривоятни асос қилиб олишган: “Муоза шундай деган:
Ҳз. Оишадан бир савол сўрадим, айтдимки: “Одатли аёл нега рўзани қазо қилади-ю, намозни қазо қилмайди?” Шунда у: “Сен Ҳаруралимисан?”[62] – деди. У аёл: “Йўқ! Ҳарурали эмасман, лекин савол сўраяпман”, деганида, Оиша онамиз шундай деди: “Бизни бошимизга бу унлар келганда рўзани қазо қилардик, аммо намозни қазо қилмаслигимиз буюриларди.”[63]
Инсонларни чалғитиб қўйган нарса қазо = ( قضى ) калимасидир. Бу калима Қуръон ва Суннатда ибодатлар учун қўлланилганида адо этиш, яъни ибодатларни вақтида бажариш маъносини билдириб келган. Бунга мисол, мана қуйидаги оятларда қазо калимаси (فإذا قضيتم مناسككم) “Ҳаж ибодатини адо этганингизда” (Бақара 2/200) فإذا قضيتم الصلاة) ) “Намозни адо этганингизда” (Нисо 4/103) адо этиш, бажариш, вақтида адо этиш деган маъноларда келган.[64]
Ибн Таймия шундай қазо калимаси ҳақида шундай деган:
“Қазо ( القضاء ) Аллоҳ ва Расулини сўзларида ибодатларни айнан ўз вақтида адо этишни ифодалайди. Фақиҳлардан баъзилари кейинчалик бу қазо калимасига вақти ўтганидан кейин адо этилган ибодатларга хос бир атама ҳолига олиб келиб қўйишган. Расулуллоҳни бирорта ҳам сўзида бундай маъно асло йўқ.”[65]
Оиша онамизни замонида қазо калимасига “ибодатни вақтини клечиктириб адо қилиш” деган маъно берилмагани сабабли, Оиша онамизни “рўзани қазо қилишига буюрилардик” деган гапидан фақатгина мана шу маъно чиқади: “Бизни бошимизга мана шу ҳолатлар келганида бизга рўзани тутишимиз, намозни эса тутмаслигимиз буюриларди.”
Файюмий (вф. 770/1368-69) шундай деган: “Олимлар ибодатларда қазо калимасини вақтидан ўтқазилиб адо қилинган, адо калимасини эса ўз вақтида адо қтилган ибодатлар учун ишлатишади. Бу маъно қазо калимасининг асл маъносига асло тўғри келмайди, асл ва тўғри маъносига мутлақо зиддир. Шундай бўлса-да, икки вақтини бир-бирдан айириш учун кейинчалик пайдо қилинган бир атама бўлиб қолди.”[66]
Аллоҳ таоло рўзани бузадиган амаллар емоқ, ичмоқ ва жинсий алоқа қилмоқ эканини билдириб ўрганидан кейин шундай буюрди: “Булар Аллоҳ белгилаб қўйга чегаралардир, уларга яқинлашманглар.” (Бақара 2/187) демак, одат қони келиб қолиши рўзани бузади деб ҳукм қилиш Аллоҳни рўза ҳақида белгилаб қўйган чегарасини ва қонунини бузиш ҳисобланади.
Ҳам Сунний ҳамда Шиий мазҳабларига мансуб ҳуқуқшуносларнинг барчаси одати келиб қолган аёлни рўзаси бузилиши ҳақидаги масалада иттифоқ қилишган. Улар бу учун Оиша онамиздан ривоят қилингани айтилган бир ривоятни асос қилиб олишган. Ҳолбуки рўза тутиш учун таҳоратли бўлиш ёки жунубликдан пок бўлиш керак деган шарти йўқ. Зотан ўша барча ҳуқуқшуносларнинг фикрига кўра саҳарлик қилиб ухлаб қолган киши уйқусида эҳтилом бўлиб қолса, турганидан кейин жунубликдан пок бўлиш учун ғусл қилиб олади ва рўзасини бузмасдан давом этаверади дейишади. Шундай экан, нега энди аёллардан келган ҳайз ва нифосни рўзага монеъ нарсалар қаторига қўшиб олишган?!
ХУЛОСА
Таҳриф калимасига нотўғри таъриф берилгани боис, Мусулмонлар Қуръон таҳрифдан узоқдир деб ўйлашади. Ҳолбуки, Қуръонни таҳриф қилиш фаолияти Пайғамбар алайҳиссалом тириклигидаёқ бошланиб бўлинган. Бу ишга асосан мунофиқ-яҳудийлар қўл урган. Қуйидаги оятлар уларни қилмишларидан хабар беради:
أَفَتَطْمَعُونَ أَن يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللَّـهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِن بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ﴿٧٥﴾ وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُم بِمَا فَتَحَ اللَّـهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُم بِهِ عِندَ رَبِّكُمْ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴿٧٦﴾ أَوَلَا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّـهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ ﴿٧٧﴾
“Эй Мўминлар! У яҳудийлар бизга ишонади, деб умид қиляпсизлар, шундайми? Уларнинг орасидан бир қисми борки, Улар Аллоҳнинг оятларини тинглашади, ақлларига ҳам сингади, кейин уни билиб туриб бошқа тарафга буриб-ўзгартириб юборадилар.
Улар Мўминлар билан кўришган вақтда: “Биз ҳам ишондик!” дейишади. Бир-бирлари билан ёлғиз қолишганида эса: “Аллоҳ сизларга билдирган ҳақиқатни (Қуръонни ҳақ эканини) нима учун уларга айтяпсизлар? Улар буни Раббингизнинг ҳузурида сизларга қарши далил қилиб кўрсатсин, шундайми? Ақлларинг ишламайдими?”[67] дейишади.
Ахир, Аллоҳ уларнинг яширин-у ошкора қилаётган ишларини аниқ билиб туришини билмайдиларми?” (Бақара 2/75-77)
Баъзи яҳудийлар таҳриф масаласида анча уста бўлишади, мусулмонларни бу йўл билан осонгина алдаб олишга уринишади. Уларни асл душманчилик мақсадлари Қуръонга ва Пайғамбаримиз алайҳиссаломга қаратилган. Уларнинг мақсадлари – нима қилиб бўлса ҳам мусулмонларни Қуръон ва Суннатдан узоқлаштиришдир. Уларни найранглари ҳақида қуйидаги оят жуда ҳам очиқ баён қилиб бермоқда:
وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقًا يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُم بِالْكِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِندِ اللَّـهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِندِ اللَّـهِ وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّـهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ
“Яна улар орасида шундай тоифалари ҳам борлиги аниқки, ўзлари тўқиб чиқарган нарсаларни сизлар китобда бор деб ўйлашингиз учун, тилларини эгиб китобдан ўқиб бераётгандек айтиб беришади. лекин у нарса китобдан эмаслиги аниқ. “У Аллоҳдан юборилган” дейишади, аммо Аллоҳдан юборилмагани аниқ. Улар билиб туриб Аллоҳга қарши ёлғон гапиришади.” (Оли Имрон 3/78)
Мунофиқ-яҳудийларни асл мақсадлари Муҳаммад алайҳиссаломни ҳам худди Исо алайҳиссалом каби илоҳлаштиришдир. Уларни бу ҳақдаги олиб бораётган нотўғри хатти-ҳаракатларини қуйидаги оятдан билиб оламиз:
قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّـهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَأَنتُمْ شُهَدَاءُ ۗ وَمَا اللَّـهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
“Айтинг: “ Эй Аҳли Китоб! Нима учун мўминларни Аллоҳни йўлидан узоқлаштиришга уриняпсиз? У йўлни тўғри эканини кўриб билиб туриб, нега уни нотўғри қилиб кўрсатишга уриняпсиз?[68] Аллоҳ қилмишингиздан хабарсиз эмас.” (Оли Имрон 3/99)
مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُؤْتِيَهُ اللَّـهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِّي مِن دُونِ اللَّـهِ وَلَـٰكِن كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنتُمْ تَدْرُسُونَ
“Аллоҳ китоб-у ҳикмат ва пайғамбарлик берган бир киши, инсонларга: “Аллоҳни қўйиб менга қуллик қилинглар” дейишга ҳақи йўқ. Лекин у: “Китобни ўқиб ўрганишингиз орқали Роббингизга қуллик қилинглар” дейди.” (Оли Имрон 3/79)
Яҳудийларни Мусулмонларга қарши тузган бу яширинча ва айёрона ўйинлари ни кўрсатиб берувчи оятлар Пайғамбар алайҳиссаломни мана шу сўзларни айтишига сабаб бўлган: “Мендан ҳеч нарса ёзманглар. Ким мендан Қуръондан бошқа нарса ёзган бўлса, уни ўчириб ташласин. Айтган гапларимни оғзаки тушунтириб беришингиз мумкин, бунда ҳеч қандай муаммо йўқ.”[69]
Абу Бакр ва Умар (Аллоҳ у иккаласидан рози бўлишини сўраймиз) даврларида Пайғамбар алайҳиссаломни Қуръондан бошқа айтган сўзларини ёзиб қўйиш тақиқи давом этиб келган. Лекин кейинчалик дин душманлари ва фасодчиларни олди очилиб қолишига йўл қўйиб қўйилган. Ана ўша фасодчиларни меросхўрлари аждодларини яширин қилмишларини ҳозирги кунимизда ҳам давом эттириб келмоқда. Кунимиздаги энг хатарли ва хавфли бўлган кишилар – диндор қиёфасида кўринадиган ва илмли деб билинадиган мунофиқлардир. Бу ва бу каби мунофиқлар ўзлари тўқиб чиқарган хурофот ва ёлғонларини халқ орасида машхур бўлган диндор кишиларга нисбат бериб халққа ёйиб юборишга жуда уста бўлишади. Бу ишни аввало Пайғамбар алайҳиссалом тириклигидаёқ бошлаб юборишган, аввало Пайғамбар алайҳиссаломга нисбат берилган ҳадис ва ривоятлар пайдо бўла бошлаган, кейинчалик саҳобалар ва тобеинларга нисбат берила бошлаган, кейин эса мужтаҳид деб танилган олимларга нисбат бериб ёлғон ва хурофотлар мусулмонлар орасида ёйиб юборилган. Буларнинг асл мақсади пайғамбарлик ишини ўлдириб юборишдир. Пайғамбарликнинг асл ғоя ва мақсади эса бутун дунёга Қуръонни ва Қуръонда келтирилган Аллоҳнинг соф динини ёйиб тарқатишдир. Мунофиқлар Қуръон ва Қуръон ҳукмини оёқ ости қилиш ва ундаги ҳукмларни обрўсизлантириш мақсадида шундай гапларни тўқиб чиқаришгача боришган:
“Китоб (Қуръон) ҳақидаги сўнги сўзни Суннат сўзлайди, аммо Суннат ҳақидаги сўнги сўзни китоб (Қуръон) сўзлай олмайди.”
Юқоридаги сўзни тобеинлардан бўлган Яҳё б. Абу Касирга нисбат беришади.
Мўминларнинг энг асосий вазифалари мана шу оятнинг ҳукмига қатъий риоя қилишларидир:
“Сизларга Аллоҳни оятлари тиловат қилинаётган ҳолда қандай қилиб уни кўрмасликка оласиз? Ҳолбуки, орангизда Аллоҳни элчиси/китоби бор! Ким Аллоҳни (Аллоҳни китобини) маҳкам ушласа, ҳидоят топган бўлади.
Эй мўминлар! Аллоҳдан қўрқиб тўғри /керакли равишда ўзингизни ҳимоя қилинглар, охирги нафасингизгача мусулмон бўлиб қолинглар.” (Оли Имрон 3/101-102)
Проф. Др. Абдулазиз БАЙИНДИР.
[1] Оятдаги ثم = сумма калимасига очиқловчи хусусиятга эга бўлган иккинчи жумлани биринчи жумлага боғлаган “ҳамда” маъноси берилган. Чунки бу калимасининг асл маъноси – нозиклик билан бир орага келишдир. (Мақойис)
[2] Муфрадот.
[3] Лисанул Араб, СДҚ моддаси.
[4] Расул = رسول – бирига етказиш учун юборилган сўз маъносида келгани каби, бировни сўзини бошқасига етказиб бериш вазифаси юклатилган кишига ҳам айтилади. (Муфрадот) Аллоҳни Элчиси олиб келган сўзлар Аллоҳни сўзлари ҳисобланади. Бу ердаги расулдан мурод Аллоҳни итобидир.
[5] Иср – келгуси пайғамбарга ишониш вазифасидир. Сўнги пайғамбар бўлмиш Муҳаммад алайҳиссалом келиши билан, бу иср вазифаси якун топган. Чунки Муҳаммад алайҳиссаломдан кейин бошқа пайғамбар келмайди. Иср ҳақида қўшимча маълумот учун қаранг: (Аъроф 7/157)
[6] Тавротдаги ифодалар айнан шундай: “Уларга акалари (Исмоил ўғиллари) орасидан сен каби бир пайғамбар чиқараман. Мени созларимни уни оғзидан эшитасизлар. Унга етказган сўзларимни барчасини уларга билдиради. Мени номимдан гапирган бу пайғамбарни олиб келган сўзларни эшитмаган кишини Мен Ўзим жазолайман.” Таврот, Тасния 18: 18, 19.
[7] Қаранг: Аъроф 7/163-166.
[8] Оли Имрон 3/48-79; Нисо 4/54; Моида 5/110; Анъом 6/89; Жосия 45/16.
[9] Бақара 2/129, 151, 231; Оли Имрон 3/164; Нисо 4/113; Жума 62/2.
[10] Таҳзибул Луға. 7-ж, 181-182- с.
[11] Илк қибла Каъбадир. Байтул Мақдисга ҳз. Довуд алайҳиссалом даврида алмаштирилган. (2 Самуел, 24/16-25)
[12] Яҳудийлар Қуддусдаги Сулаймон Ибодат хонасига, яъни Байтул Мақдисга, Христианлар эса Шарқ тарафқа юзланади.
[13] Тожул Арус, ҲРФ моддаси.
[14] Лисанул Араб, عصو моддаси.
[15] Тафсирий маъно берилгани ҳақида қўшимча маълумот учун Аъроф 7171 оятига қаранг.
[16] Араб адабиётида илтифот санъати деган бир қоида бор. бу қоидага кўра, тушунтирилмоқчи бўлган мавзуни жонли сақлаб қолиш ва мавзуни қанчалик муҳим эканига урғу бериш учун баъзан биринчи шахсдан учинчи шахсга, ёки иккинчи шахсдан биринчи шахсга кутилмаган бир ҳолатда ўтиб кетилади. Агар буни Ўзбек ва бошқа Туркий тилли миллатлар тилига шу ҳолатича таржима қилиб қўйилса, тушуниш ва маъно оқишини осон англаш бир оз қийин бўлиб қолади.
[17] Таҳзибул Луға, 1-ж, 363- с; Қуртубий Тафсири, 2-ж, 57-с; Муҳаммад Рашид Ризо, Минор Тафсири, 5-ж, 115-с.
[18] Муфрадот صوم моддаси.
[19] Оташ дея таржима қилинган калима араб тилида нор дейилади. Бу калима накра ҳолатида келтитилгани сабабли унга жаҳаннам дея маъни беролмадик. Аллоҳни чегараларини бузган кишилар бу дунёда ҳам ўзларини ёқиб куйдирадилар. Бу ҳолат жисмоний ёқиш бўлиши ҳам мумкин, маънавий бўлиши ҳам мумкин.
[20] Муфрадот, عدد моддаси.
[21] Яна бошқа оятлар Бақара 2/80; Ҳуд 11/8- оятлардир.
[22] Бу оятда هي شهر رمضان шаклида тақдирий мубтадо бор.
[23] Қуръон – оятлар бирлашмаси, оятлар жамланмаси дегани. Амазон ойи бу ном билан номланишини сабаби, Қуръон оятларининг илк нозил бўлиши Рамазон ойида бошлангани сабаблидир.
[24] Бу оятдаги Фурқон Фурқон сурасининг 1- ояти сабабли “вал-фурқону” дея ноиби маъно берилган.
[25] Атф ҳарфи бўлган вов = و ҳарфига “биргаликда” деб маъно беришимизни сабабли, иккита нарсани бирлаштириш = مُطلق الجمع бўлганлиги сабаблидир.
[26] Куфр – ёпиш, кофир- билиб туриб ёпган деган маъноларни билдиради. Бу жумлани энг тўғри бир шаклда ифода қилиб берган сўз “кўрмасликда тиранган” сўзидир.
[27] Ал-Айн.
[28] Муфрадот, رسل моддаси.
[29] Агар Аллоҳ фарзанд бўлишни олдиндан белгилаб қўйган бўлганда эди, бу ерда “талаб қилаверинглар” дермиди? Мана шу сабабли ва илтифот санъати сабабли “ёзадигани” дея таржима қилдик.
[30] Фажр – кечани охирида қуёшдан уфққа таралган енгил бир қизилликдир. (Лисан)
[31] Агар Аллоҳ “кечгача” демасдан қуёш ботгунча деганида эди, ойлаб қуёш ботмайдиган тарафларда намоз ва рўза вақтлари ҳақида инсонлар муаммога дуч келиб қолишган бўларди.
[32] Насоий, Сиём 29.
[33] Бухорий, Совм 15.
[34] Лисанул Араб, عشا моддаси.
[35] Қуръонга кўра намоз вақтлари ҳақида қўшимча маълумот олиш учун қаранг: ҳттп://www.мусулмонлар.cом/?п=3147
[36] Абул Қосим Маҳмуд б. Умар аз-Замахшарий (вф. 538/1144)
[37] Бухорий, Совм 39.
[38] Аз-Замахшарий, Кашшоф 1-ж, 252-с.
[39] Кашшоф 1-ж, 252-с.
[40] Муфрадот طوق моддаси.
[41] Муфрадот, فدي моддааси.
[42] Абу Довуд, Закот 18.
[43] Сў 3920 гр. Оғирлигидаги бир ўлчи бирлигидир.
[44] Бухорий, Закот 77.
[45]Бақара сураси 59 ва Фурқон сураси 1-оятларга кўра, бу оятдаги фурқон калимасига ноиби фоил шаклида маъно берилган.
[46]Қуръон оятлари икки қисмга бўлинади; муҳкам ва муташобиҳ. Муҳкам оятлар она оятлар дейилади. Қуръонни нозил этилишини Рамазонга нисбат берилишини сабаби шуки, Қуръон – бир нечта оятни бир орага келтирилиши ва тўланишидие. Демак Қуръондаги илк оятлар Рамазон ойида нозил бўлганини билдиради.
[47]Бу такбирлар байрам такбирларидир. Набийимиз алайҳиссалом Рамазон ва қурбон байрамларида аёлларини ва қизларини намоз ўқиладиган майдонга олиб чиқар эди ва барча аёлларни чиқишини буюрар эди. (Бухорий, лйдайн 15, 20, Ҳайз 23, Солат 2, Ҳажж 81; Муслим, Ийдайн 10-890) Байрам намозларı, шу такбирлар учин ўқилади. (Қаранг: Ҳаж 22/37)
[48] Бухорий, Совм 29.
[49] Ибн Қудома, ал-Мақдисий, ал-Муғни 3-Ж, 51-С.
[50] ал-Муғни, 3-ж, 58-с.
[51] Бухорий, Совм 30.
[52] Ровий бу ишини Ибн ал-Аъло ал-Баёдий эканини айтади.
[53] Васқ – 60 сў, яъни 62400 дирҳам оғирлигидадир. (Қомус 4-ж, 126.)Шаръий дирҳам 2.975 гр бўлгани учун бир васқ 185 кг. 640 гр. бўлади. бу 60 га бўлинса ҳар бир кишига 3 кг. 10 гр. дан тўғри келади. Бу миқдор эса кунлик емоқ-ичмоғи бўлмаган кишини бир кунли эҳтиёжини қондиради.
[54] Аҳмад б. Ҳанбал 4/37.
[55] Ал-Муғни 3-ж, 83-с.
[56] Оятдаги المحيض калимаси ҳам ой кўриш ва ҳамда нифос қонини билдиради. Чунки Араб тилида янги фарзанд кўрган аёлга ҳам ҳайзли аёл дейилади. (Мақойис)
[57] Одатли вақтида аёллар билан жинсий муносабатда бўлишдан қайтарган жумла бундан кейинги жумладир. Бу оят эса, аёлларни маънан тазиқ ва руҳий босим ўтказмасликка буюради.
[58] Аёлларга фақатгина олд аврат еридангина яқинлашиш мумкин. (Мр. Бақара 2/187)
[59] Экинзор – ундан ҳосил олинадиган жойдир. Демак, фарзанд кутиладиган ерга алоқа қилиш шарти билан хоҳлаган шакда яқинлик қилиш мумкин.
[60] Деҳқонлар ҳосилдорлик яхши бўлиши учун яхши ва унумли ер танлашади, уни парваришлаб, экин экишга ва меҳнатини самараси бўлган ҳосилни олишга тайёргарлик кўришади, сизлар ҳам фарзандларингизни онаси бўладиган аёлларни олдиндан танлаб, уларни яхшилаб тарбиялаб ва парваришлаб олинглар. Бахтли ва ўрталарида меҳр-муҳаббат бўлган оиланинг асосий мақсадларидан бири бу фарзанд кўриш бўлиши керак.
[61] Муслим, Ҳайз 16 (302); Абу Довуд, Таҳорат 258.
[62] Ҳарура – Сиффин жангида Алидан айирилган Хаворижлар тўпланган ердир. (Хорижийлар, ДИА 16-ж, 169-175- с.)
[63] Муслим, Ҳайз 67.
[64] Китобул Айн, Тожул Арус, Лисанул Араб, ас-Сиҳоҳ, ал-Мисбаҳул Мунир, قضي моддаси.
[65] Ибн Таймия, Мажмаул Фатово Таймия, 1-нашр, 12-ж, 106-с.
[66] Аҳмад б. Муҳаммад ал-Файюмий, ал-Мисбаҳул Мунир, Лубнон 2001, 519-с.
[67]Булар Муҳаммад алайҳиссалом Аллоҳнинг Набийси эканини билишар эди, аммо бу ҳақда бошқалар билишини хоҳламасди.
[68] عوج = аваж ва иваж эгилиб-букилиш деган маъноларни билдиради. Мусулмонларга қурилган турли-туман тузоқлардан қутулиш ва янгидан-янги макр-хийлаларга енгилиб қолмаслигимиз учун Аллоҳнинг китобини маҳкам ушлашимиз ва огоҳ бўлишимиз керак.
[69] Муслим, Одоб 32.
