Ғайб – сезги ўрганларидан узоқ бўлган ва инсонни у ҳақда ҳеч қандай маълумоти бўлмаган нарсага айтилади.[1]
Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмайдиган нарсаларга ғайби-мутлақ дейилади. Инсонлар орасида кимгадир билинган ва бошқаларда билинмаган нарсага эса ғайби-мутлақ дейилмайди. Масалан, сизни ичингиздагина мен билмайман, лекин ўзингиз билиб турибсиз. Ўша нарса мен учун ғайб, сиз учун ғайб эмас.
Тариқат пирлари ғайбни билишларини иддао қилишади. Ҳатто, қиёмат қачон бўлишини, эртага нима воқеа юз бериши ва қаерда юз беришини билиши ҳақида гапирадиганлар ҳам бор. Энди, бу ҳақда гапириб юрувчилар наздида Қуръон оятлари қанчалик эътиборсизлашиб қолганига бир мисол берайлик. Аллоҳ таоло шундай буюради:
وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَن نُّؤْمِنَ بِهَـٰذَا الْقُرْآنِ وَلَا بِالَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ ۗ وَلَوْ تَرَىٰ إِذِ الظَّالِمُونَ مَوْقُوفُونَ عِندَ رَبِّهِمْ يَرْجِعُ بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ الْقَوْلَ يَقُولُ الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِينَ
“Қиёмат вақтига алоқадор бўлган илм Аллоҳга оиддир. Ёмғирни У ёғдиради ва У бачадондаги нарсани нима эканини билади. Эртага нимани қўлга киритишини ҳеч ким билмайди. Қаерда ўлишини ҳеч ким билмайди. Шубҳасизки, Аллоҳ билувчи, ҳар нарсадан хабардор зотдир.” (Луқмон 34/31)
Мавзу ҳақида Аҳмад б. Ал-Муборак ўзининг шайхи бўлмиш Абдулазиз ад-Даббоғга шундай савол беради:
- Эй Пирим, зоҳирий илм эгалари деб билинадиган ҳадис олимлари ва бошқалари Қуръондаги луқмон сурасида келган ғайбга алоқадор бўлган бешта нарсани Пайғамбаримиз алайҳиссалом билган ёки билмаганлиги ҳақида фарқли фикрлар айтишган.
Пири шундай жавоб беради:
- Ғайб ҳақида бу беш нарса қандай қилиб Расулуллоҳ учун билинмаган нарса бўлиши мумкин? Расулуллоҳ ўз умати ҳақидаги тасарруфидан[2] тўлиқ фойдалана олиши учун, у киши бу бешта нарсани албатта билиши керак бўлади.[3]
Уларга кўра юқоридаги оятни ҳеч қандай қадр-қиймати йўқ. Энди мана шу оятларга бир назар солайлик:
يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا ۖ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ رَبِّي ۖ لَا يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ ۚ ثَقُلَتْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ لَا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً ۗ يَسْأَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْهَا ۖ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّـهِ وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ
“Сендан қиёматни вақтини сўрашмоқда, қачон содир бўлади дея! Айтгинки: Унинг илми ёлғиз Раббимнинг ҳузуридадир. Вақти келганда уни ўртага чиқарадиган Удир. Қиёмат содир бўлиши осмонлар ва ерга оғир келади. У сизларга кутилмаганда-тўсатдан келади. Худди сени хабаринг бордек, уни сендан сўрашмоқда. Уни илми фақатгина Аллоҳ ҳузуридадир. Лекин, инсонларни кўпчилиги буни билмайдилар.” (Аъроф 7/187)
يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا فِيمَ أَنتَ مِن ذِكْرَاهَا إِلَىٰ رَبِّكَ مُنتَهَاهَا إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرُ مَن يَخْشَاهَا
“Сендан қиёматни вақтини сўрашмоқда, қачон содир бўлади дея! Сен қаерда-ю, уни билиш қаерда! Унинг илмини интиҳоси Раббингга хос. Сен фақатгина у кундан қўрққанларни огоҳлантирасан, холос.” (Назиат 79/42-45)
Абдулазиз Даббоғ каби ўзини Қуръондан ҳам устун тутиб адашган кишиларни сўзларини бу ерда гапиришни хоҳламас эдим. Лекин, миг афсуски, мусулмонларни имон-эътиқодларига бу ва бу каби инсонларни сўзлари доғ туширмоқда.
Пир: Авлиёлар инсонларни ичидаги нарсаларни билиши ҳақдир ва бу нарса бўлиб келган, бу нарсага кашфи замоир, кашфи ма фил қулуб дейилади. Кўплаб тасаввуф китобларида авлиё калимасининг таъриф ва атамасини ошиқлаб берган бўлимларда бу ҳақда кўплаб мисоллар бор. Ҳатто Ғарб олимлари ҳам бунга ўхшаган ғайри оддий йўллар билан инсонни ичини билиб олиш ва ғайб илмидан хабардор бўлиш деган нарсани фан томонлама тасдиқлаб бўлишган.
Ичини билиш, телепатия, маълум бўлиш каби номлар билан ҳам халқимиз бундан хабардор. Мен ўз устозимда бу нарсага кўплаб мисолларни учратдим, бунга шоҳид бўлдим.
Бизга Анъом сурасини 50- оятини далил қилиб келтиришга уриняпсан! Сени ўзинг фатво бўлимида масъул шахс бўлиб ишлайсан.[4] Ҳайрон қолдим! Тўғриси сенга ичим оғриди, ҳамда сени айбладим! Исломий илмлар шу қадар орқада қолиб кетдими деб афсусландим!
Бу нарса шариатга зид эмас. Машҳур ўша Қурби Навофил ҳадисида Пайғамбаримиз Аллоҳ таолони: “Ўша ибодатгўй ва зоҳид қулимни севган вақтимда, уни кўрадиган кўзи, эшитадиган қулоғи, гапирадиган тили, юрадиган оёғи бўламан; мен билан кўради, мен билан эшитади, мен билан гапиради, мен билан ушлайди, мен билан юради”, деганини билдирмоқда-ку ахир! Ана ўша нарса ғайбдан хабардор бўлишдир![5]
Байиндир: Исломий илмлар шунчалик ҳам орқада қолиб кетадими деб афсусланишингиз тўғри. Исломий илмлар йўқ бўлиб, ўрнини хурофотлар эгаллаб олганини менга сиз ўзингиз менга мисол қилиб кўрсатиб бердингиз.
Шайхингиз Меҳмед Зоҳид Қўтқу, Аҳли Суннат Ақоиди номли китобида, инсонни кофир бўлишига сабаб бўладиган сўз ва ҳаракатларни санаб ўтаркан қуйидагиларни ҳам қўшиб ўтган:
“Ғайбни биламан деган” кишини тасдиқлаган, мен ўғирланган ,молларни биламан” деган кишини тасдиқлаган, “менга жинлар хабар беради” деган ва бу сўзни тасдиқ қилган кишилар (кофир бўладилар). Зеро, ғайбни инсон ҳам жин ҳам билмайди. Ғайбни Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмайди.”[6]
Демак, шайхингизга кўра, “Авлиёлар инсонларни ичидаги нарсаларни билиши ҳақдир ва бу нарса содир бўлиб туради” деган киши кофир бўлар экан.
(Кашф масаласи қуйида алоҳида бир бўлимда келтирилади)
Пир: Сен ғайб калимасининг маъносини ва ғайбни турларини билмасдан гапиряпсан! Ғайби-Мутлақни фақатгина Аллоҳ билади, агар У билдирмаса пайғамбарлар ҳам авлиёлар ҳам билмайди. Лекин, Аллоҳ таоло билдириб қўйса, ҳамма нарса билинади, ҳамма нарса гапирилади. Бир инсоннинг қалбидаги, зеҳнидаги, нияти, ичинда сақлаган сири ғайби-мутлақ эмас, у нарса билинади, уни ўқиб олса бўлади.[7]
Байиндир: Аллоҳдан бошқа ҳеч билмайдиган нарсалар ғайби-мутлақдир. Аллоҳдан бошқаси ҳам биладиган нарсаларга ғайби-мутлақ дейилмайди. Масалан, сизни хаёлингизга келаётган нарсаларни сиз биласиз, лекин мен билмайман.
Мунофиқлар ўзларини қалбидаги нарсаларни ўзлари билиб турганликлари сабабли, у ҳам ғайби-мутлақ дейилмайди. Аммо, Қуръон бизга Муҳаммад алайҳиссалом мунофиқларни қалбидаги нарсаларни билмаслиги ҳақида шу хабарни бермоқда:
وَمِمَّنْ حَوْلَكُم مِّنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ ۖ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ۖ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ ۖ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ ۚ سَنُعَذِّبُهُم مَّرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَىٰ عَذَابٍ عَظِيمٍ
“Атрофингиздаги чўл арабларидан ва Мадина халқидан мунофиқликда устаси фаранг кишилар бор. сен уларни билмайсан, Биз биламиз. Биз уларни икки маротаба азобга учратамиз. Кейинги марта буюк бир азобга қайтариладилар.” (Тавба 9/101)
Пир: Бир масалада изланиш олиб борилаётганда, мавзуга алоқадор барча маълумотлар кўриб чиқилмаса тўғри натижага улашиб бўлмайди. Бита оятни далил қилиб олиб, бошқа оятларга мурожаат қилмаслик камчиликдир, хатодир, маънавий жиҳатдан ҳам таҳликадир. Анъом сурасининг 50- оятида шундай дейилган:
قُل لَّا أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللَّـهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ ۖ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَىٰ إِلَيَّ ۚ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَىٰ وَالْبَصِيرُ ۚ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ
“(Эй Муҳаммад) Айтгинки: Сизларга “Аллоҳнинг хазиналари ёнимдадир демаяпман. Ғайбни ҳам билмайман. Сизларга “мен бир малакман” ҳам демаяпман. Менга нима ваҳий қилинса, мен ўшанга эргашаман. Айтгинки, кўрадиган билан кўр тенг бўладими? Ҳеч ҳам тушунмайсизларми?” (Анъом 6/50)
Бу оят шундай, аммо, Юсуф сурасининг 96- оятида Яқуб алайҳиссаломни шундай дегани билдирилади:
“Сизлар билмаган нарсаларни мен – Аллоҳ тарафидан (билдирилгани учун) – биламан…”[8]
Байиндир: Сиз озингизни гапингизни ўзингиз инкор қиляпсиз.
“Бир инсоннинг қалбидаги, зеҳнидаги, нияти, ичинда сақлаган сири ғайби-мутлақ эмас, у нарса билинади, уни ўқиб олса бўлади”, деган гапингиз рост бўлса, Яқуб алайҳиссалом севимли фарзанди бўлмиш Юсуф алайҳиссаломни қудуққа ташламоқчи бўлган ўғилларини ичидаги нарсани нега билиб олмаган, нега ўқиб олмаган?
Бунга ҳам майли дейлик, Юсуф алайҳиссаломни қудуққа ташлаганидан кейин ёғлаган ҳолларида келган ўғилларини қалбларини ўқиб олиб яқин жойдаги қудуқни ичида ётган Юсуфни нега қутқармади?
Агар бир оз бўлса-да самимий бўлсангиз, Юсуф сурасининг 96- ояти сизни гапингизга далил бўлмаганини билиб оласиз!
Юсуф пайғамбар ёшлигида кўрган бир тушини отаси Яқуб алайҳиссаломга айтиб берганида, Яқуб уни келажакда пайғамбар бўлишини тушиниб етган эди. Шу сабабли ҳам бу нарса бир кун ўртага чиқишига ишонар эди. Оятлар шундай:
إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ قَالَ يَا بُنَيَّ لَا تَقْصُصْ رُؤْيَاكَ عَلَىٰ إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْدًا ۖ إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْإِنسَانِ عَدُوٌّ مُّبِينٌ وَكَذَٰلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِن تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَىٰ آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَىٰ أَبَوَيْكَ مِن قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ ۚ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
“Бир кун Юсуф отасига шундай деди: “Отажон, тушимда ўн битта сайёра, қуёш ва ойни кўрдим. Улар менга сажда қилаётганини кўрдим.”
Айтдики: “Болажоним! Тушингизни акаларингизга айтиб берманг; сизга бирон-бир хийла қилишлари мумкин. Чунки, шайтон инсоннинг очиқ-ойдин душманидир.”
Демак, шундай бўлади; Раббингиз сизни танлаб олади ва ҳодисаларнинг таъвили-ечимини сизга ўргатади, сизга ва Яқуб оиласига қилган яхшиликларини тўлиқ қилиб берар экан. Мана шу шаклда, оталарингиз Иброҳимга ва Исҳоққа нисбатан бўлган яхшилигини ҳам тўлиқ қилиб берган эди. Аниқки, Раббингиз билувчидир, тўғри қарор берувчидир.” (Юсуф 12/4-6)
Аксарият тафсир китобларда 11 сайёра Юсуфнинг акалари; қуёш ва ой эса ота-онаси деб таъвил қилинган.[9] Бир куни улар Юсуфни Қаршисида ҳурмат билан бош эгар эди; Яқуб алайҳиссалом ўша кунни кутар эди:
فَلَمَّا أَن جَاءَ الْبَشِيرُ أَلْقَاهُ عَلَىٰ وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيرًا ۖ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ اللَّـهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ
“Хушхабарчи келиб кўйлакни Яқубни юзига ташлаганида, у яна кўра бошлагач: “Сизларга, мен сизлар билмаган нарсани Аллоҳ тарафидан (билдирилишим сабабли) биламан, деб айтмаганмидим, деди.” (Юнус 12/96)
Ғайбни билиш мумкин деб келтирган оятингиз, айна мана шу ҳолатни ўртага чиқармоқда.
Сизни гапларингиз муридларни анча саросимага солиб қўймоқда.[10] Мадина-и Мунавварада ҳожилар билан суҳбат қилиб, ғайбни Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмаслиги ҳақида суҳбат қилдим. Муридларингиздан бир аёл хоним менга шундай дедики: “Сиз шундай деяпсиз, аммо мен аниқ биламанки, мени шайхим мен кечаси ётоғимда чап ва ўнга неча марта бурилганимни ҳам билиб туради.”
Пир: (Олдинга отилиб) Аллоҳ билдирса билмайдими? Аллоҳни бунга кучи етмайдими?
Байиндир: Аллоҳни кучи етмайдиган нима ҳам бўлиши мумкин? Аммо, Аллоҳни кучи билан далил келтирилмайди. Агар Аллоҳ хоҳласа Муҳаммад алайҳисасломни жаҳаннамга, шайтонни эса жаннатга киргизиши мумкин эмасми? Аллоҳни бунга кучи етмайдими?
Пир: Албатта етади.
Байиндир: Аллоҳни кучи етади деб-ла ким энди айтиши мумкин шайтон ҳам жаннатга кириши мумкин деб?
Барча ғайбни билган Раббимиз шундай буюради:
“… Аллоҳ сизларга ғайбни билдирмайди…” (Оли Имрон 3/179)
Аллоҳ шундай дегандан кейин, бизни вазифамиз энди Аллоҳни бу сўзларига қатъий ишонишдан бошқа нарса бўлмаслиги керак.
Пир: Аммо, Аллоҳ таоло шундай буюрмоқда-ку:
“У барча ғайбни билади, ғайбини ҳеч кимга зоҳир қилмайди. Фақатгина, Ўзи рози бўлган элчи бундан мустасно.” (Жин 72/26,27)
Байиндир: У оятлар элчиларга ваҳийни келиш шаклига алоқадор оятлардир. Буни тўғри тушуниш учун оятларни биргаликда ва тўлиқ ўқиш керак.
عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَىٰ غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَىٰ مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا لِّيَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ وَأَحْصَىٰ كُلَّ شَيْءٍ عَدَدًا
“Аллоҳ барча ғайбни билади, ғайбини Ўзи хоҳлаган элчидан бошқа ҳеч кимга зоҳир қилмайди. Уни ҳам олдига ва ҳамда орқасига қўриқчи қўйиб қўядики, у элчи фаришталар Раббининг сўзларини тўлиқ етказиб берганини билиб олсин; улардаги барча нарсани олсин ва ҳар нарсани бир-ма бир қамраб олсин.” (Жин 72/26-28)
Аллоҳни элчиларига шайтон ҳам келиши ва васваса қилиши ва баъзи нарсаларни бузишга уриниши ҳам мумкин. Аллоҳ таоло шундай буюради:
“(Эй Муҳаммад!) Биз сендан илгари юборган қайсики расул ва қайсики набий бирон бир орзуда бўлса, шайтон уни орзусига бир васваса солиб келди. Лекин, Аллоҳ шайтон солган васвасани йўқ қилиб, Ўзининг оятларини мустаҳкамлади. Аллоҳ билувчи, ҳикмат билан иш қилувчи зотдир.” (Ҳаж 22/52)
Анъом сурасини нозил бўлиши ҳақида Анас б. Молик орқали келтирилган ҳадис бор. Расулуллоҳ шундай деган экан:
Анъом сурасидан бошқа ҳеч қайси сура бир-бутун бўлиб нозил бўлмади. Шайтонлар бу сура учун тўпланганчалик бошқа суралар учун тўпланишмаган эди. Бу сура менга Жаброил билан биргаликда яна эллик мингта фаришта ила нозил қилинди. Улар уни қамраб олишган эди, бир тўй дабдабаси каби олиб келишди.[11]
Элчи унга келганни фаришта эканига ва айтган сўзига шайтон аралашмаганига ишонч ҳосил қилиши керак. Ваҳий келиши асносида элчини атрофини фаришталар ўраб олишини сабаби ҳам айнан шудир.
Ваҳийни келиши ҳақида баён қилиб берадиган оятларни ғайбни билиш мумкин деган гапга далил қилиб олиш мумкин эмас.
[1] Муфрадот ҒЙБ моддаси, 616- саҳифа.
[2] Тасарруфга эга деб иддао қилиш ширкнинг бир туридир. Бу ҳақда Кўринмас Эранлар мавзусига мурожаат қилинг.
[3] Абдулазиз а-Даббоғ, ал-Ибриз, (Жалол Йилдирим Таржимаси) Истанбул 1979, 1- ж, 521-522- саҳифа.
[4] Бу тортишув бўлиб ўтган вақтларда мен Истанбул Муфтилиги Фатво бўлим бошлиғи эдим. Муфтиликда 1976- йилдан бошлаб 1997- йилгача ишладим. менга бу неъматни насиб этган Раббим Аллоҳга ҳамд бўлсин.
[5] Асат Жўшан, (Халил Нажотўғли), Авлиё Каромати Ҳақдир мақоласи, 1992, Август, 108.
[6] Меҳмет Зоҳид Қўтқу, Аҳли Суннат Ақоиди, Куфрни Ижоб Этувчи Сўзлар ва Ҳолатлар, Сиҳа Нашриёти, Ист, 1992, 134- саҳифа.
[7] Асат Жўшан (Халил Нажотўғли), Ислом Журнали, 1992, Август, 108.
[8] Юқоридаги ёзувни давоми.
[9] Муҳаммад б. Жарир ат-Тобарий, Байрут 1412/1992, 7-ж, 149- саҳифа.
[10] Бундан кейинги иддаолар Маҳмут Устаусмонўғли (Маҳмут Афанди) ва жамоаси билан кўришганимизда ўртага чиққан.
[11] Элмалили Ҳамди Язир, Ҳақ Дин Қуръон тили, Ист, 1936, 2-ж, 1861, 1862.
