Ажал – бирон нарса учун белгилаб қўйилган муддатдир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَالَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ.
“Осмонлару ерни ва бу иккиси орасидаги нарсаларни, маълум бир умри (ажали мусаммоси) бўлган ҳақиқий борлиқлар қилиб яратганмиз. …” (Аҳқоф 46/3)
Инсонлар ҳақида шундай буюрган:
هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلًا وَأَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ
“Сизларни лойдан яратган Удир. Сўнгра бир ажал белгилади. Бошқа бир белгиланган ажал (ажали мусаммо) ҳам Унинг ҳузуридадир. (Анъом 6/2)
Осмонлару ерни бир ажали бўла туриб, инсонларнинг икки ҳил ажали бор экани жуда муҳим бир масаладир. Булардан бири, бошқа борлиқларда ҳам бўлган ажали мусаммо эканлигига кўра, иккинчи ажал табиий ажал бўлиши мумкин. Табиий ажал – вужудни чидамлилигидир. Инсоннинг вужудидаги чидамлилик муддати тугаганида, новдасида туриб қуриган гул каби бўлади. Табиблар умр таҳмин қилар экан, табиий ажалга эътибор беришади. Ажали мусаммо эса – инсоннинг яшаш муддатидир. Бу муддатнинг сўнгида эса инсон, новдасидан узиб олинган гул каби ўлим топади. Табиий ажали 100 йил бўлган бир инсоннинг ажали мусаммоси 60 йил бўлиши ҳам мумкин. Бу муддатни ёлғиз Аллоҳ билади.
Тин (лой) – сув билан тупроқнинг аралашган ҳолатидир. Сув тупроққа аралашмазса ҳаёт бўлмайди. Инсоннинг наслга сабаб бўладиган туҳуми тупроқдан олинадиган озуқавий моддалардан ҳосил бўлади. Онанинг бачадонида ҳам, яна ўша тупроқдан олинадиган озуқавий моддалар орқали инсон етишади ва ривожланади. Туғилганидан кейин то ўлгунигача ҳам яна тупроқдан ўсиб чиққан маҳсулотлардан озуқаланиб ҳаёт кечиради ва ўлим топгач яна тупроққа айланиб кетади.
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخًا وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا أَجَلًا مُسَمًّى وَلَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ.
“Сизларни яратган Удир. У, аввал тупроқдан, сўнгра нутфадан, сўнгра эса алақадан яратади. Сўнгра сизларни чақалоқ ҳолатида ташқарига чиқаради-ки, куч-қувватли ҳолга кела оласизлар ва ниҳоят қариларга айланасизлар. Қайси бирингиздур аввалроқ ўлади. Булар – белгиланган ажалингиз (ажали мусаммони) тамомлашингиз учундир. Балки ақлингизни ишлатасизлар.” (Мўминлар 40/67)
Сўнгсиз ҳаёт учун яратилган ва ўлимсиз бир руҳ ташиган инсоннинг дунёда яшаб қолиш муддати унинг ажали мусаммосидир. Бу муддат ичида, руҳ вужудни ҳудди бир уйдек фойдаланиб туради. Вужуд уйқуга кетганда ундан чиқиб кетади ва уйғонганда қайтиб киради. Ўлган бир вужуд, қулаб вайрон бўлган бир уйга ўхшаб қолгани учун, янгидан яратилмагунигача руҳ унга қайтиб кирмайди.
Қиёмат куни қайтадан яратиладиган вужуд – қаримайдиган, ёши ўтмайдиган, хаста бўлмайдиган ва ўлмайдиган бир вужуд бўлади. Бу нарсани оятлардаги (خالدين) = холидийн калимасидан билиб оламиз. Калиманинг ўзаги бўлмиш (الخلود) = ал-хулд – бир нарсани бузилмайдиган хусусиятга эга эканини ва ўз ҳолатини сақлаб қоладиган сифатга эгалигини билдиради. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَالَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ.
“Аллоҳга ишониб суянган ва яхши ишлар қилганлар Жаннат аҳолисидир. Улар у ерда (холид) (ўлимсиз) ҳолда қоладилар.” (Бақара 2/82)
Жаҳаннамликлар ҳам ўлимсиздирлар. Улар ҳақида шундай буюрилган:
وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآَيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَاخَالِدُونَ
“Ёлғон гапириб оятларимизни кўрмаганга олганлар эса Жаҳаннам аҳолисидир. Улар у ерда (холид) ўлимсиз ҳолда қоладилар.” (Бақара 2/39)
Жаҳаннамликларнинг фақатгина терилари ўзгаради. Буни шу оятдан билиб оламиз:
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآَيَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ.
“Оятларимизни кўрмаганга олганларни (кофирларни) оловда куйдирамиз, терилари куйиб-пишганда териларини алмаштирамиз-ки ўша азобни давомли ҳис қилсинлар.” (Нисо 4/56)
Ўзида ўлимсиз бир руҳ ташиган инсоннинг бу ҳаётда қолабилиши мумкин бўлган муддати, унинг вужудини жонли қолиш муддатидир. Инсон баъзан ўз қўли билан, баъзан эса бошқасини қўли билан ҳаётидан айрилиб қолиши мумкин. Бу нарса унга берилган муддатнинг, яъни унинг ажали мусаммоси тугамай туриб ҳам юз бериши мумкин. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ. يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ.
“Ҳар вақтнинг (даврнинг) бир китоби бордир. Аллоҳ Ўзи қўйган қоидасига кўра муддатни қисқартиради ёки собит қилиб қўяди. Она китоб Унинг ҳузуридадир.” (Раъд 13/38-39)
وَمَا يُعَمَّرُ مِن مُّعَمَّرٍ وَلَا يُنقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ
“Умри борнинг яшаши ва умрининг қисқартирилиши мутлақо бир дафтарга рўйхатга олиниб қўйилади. Бу нарса Аллоҳга осондир.” (Фатир 35/11)
Оятларни мулоҳаза қилсак, инсоннинг ажалини иккита нарса қисқартириши мумкин эканини билиб оламиз. Булардан биринчиси нотўғри ҳаракатлар бўлса, иккинчиси ўзини Аллоҳ йўлида фидо қилишликдир.
- Нотўғри ҳаракатлар:
Бир инсон ўзининг нотўғри ҳаракатлари натижасида ўз ҳаётини нобуд қилиши мумкин бўлганидек, бошқа бирининг умрига ҳам завол бўлиши мумкин.
1.1. Инсон ўз ажалини қисқартириши:
Йўл қўйилган хато ишлар инсоннинг ҳаётини қисқартиришига энг яқин ўрнак бу – Юнус алайҳиссалом ва унинг қавмидир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَإِنَّ يُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ. إِذْ أَبَقَ إِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ. فَسَاهَمَ فَكَانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ. فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَهُوَ مُلِيمٌ. فَلَوْلَا أَنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ. لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ. فَنَبَذْنَاهُ بِالْعَرَاءِ وَهُوَ سَقِيمٌ. وَأَنْبَتْنَا عَلَيْهِ شَجَرَةً مِنْ يَقْطِينٍ. وَأَرْسَلْنَاهُ إِلَى مِئَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ. فَآَمَنُوا فَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِينٍ.
“Албатта Юнус ҳам элчиларимиздандир. У бир куни юк юкланган кемага қочган эди. Қуръа тортилишига қатнашди ва енгилганлардан бўлди. Ўзини айбдор деб билган бир пайтда уни ўша балиқ ютиб ташлади. Агар у бизга тўлиқ боғлиқлик кўрсатмаганда эди, инсонлар қайта тириладиган кунгача балиқни қорнида қолиб кетар эди. Сўнгра биз уни очиқ бир ерга чиқардик, у касал эди. (Ўша очиқ ерда) уни устини беркитадиган қобуғдан бир ўсимлик ўстириб қўйдик. Уни юз минг, ҳатто ундан ҳам кўпчиликка элчи қилиб юбордик. Сўнгра улар унга ишонишди. Биз ҳам уларни бир муддатгача фароғатликда яшаттик…” (Соффат 37/139-148)
Кейин Юнус алайҳиссалом қавмига қайтиб борди. Авваллари унга ишонмаган қавми, бу сафар унга ишонишди ва ҳалокатдан қутулиб қолишди. Буни ушбу оятлар хабар бермоқда:
فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ آَمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِيمَانُهَا إِلَّا قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا آَمَنُوا كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِينٍ.
“Қанийди бир юрт бўлсада, уларга азоб келмай туриб иймонга кирсалар эди ва иймонлари ўзларига фойда берсайди. Буни бир истисноси Юнуснинг қавмидир. Ишониб суянган вақтда дунё ҳаётида улардан разиллик азобини олиб ташладик ва маълум бир муддатгача фароғат бердик.” (Юнус 10/98)
قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِي اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُننْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى
“Уларга юборилган элчилар шундай деди: -Осмонлару ерни яратгувчиси бўлган Аллоҳ ҳақида шубҳа бўлиши мумкинми? У сизларни – гуноҳларингизни мағфират қилиш ва белгиланган муддатингизгача (ажали мусаммогача) яшатиш учун чақирмоқда.” (Иброҳим 14/10)
الر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آَيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ. أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ. وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّككُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ.
“Алиф! Лам! Мим! Ро! Бу, оятлари муҳкам (ҳукм ифодаловчи) қилинган ва тўғри қарорлар бергувчи ва ҳар нарсани ич тарафини билгувчи Аллоҳ тарафидан очиқланган бир китобдир. Бундай бўлиши, (яни оятларни Аллоҳ Узи очиқлаб бериши) Аллоҳдан бошқасига қуллик қилмаслигингиз уcундир. (Айтингки:) Мен эса у китоб билан сизларни огоҳлантирувчи ва ҳушхабар бергувчиман. Роббингиздан кечирим сўранглар, сўнгра Унга йўналинглар (тавба қилинглар)-ки, белгиланган ажалингиз келгунигача сизларни чиройли бир ҳолатда яшатсин. Яхшилик қилганларга ортиқчаси билан берсин. Агар юз ўгирсаларингиз, ўша буюк куннинг азобига гирифтор бўлишингиздан қўрқаман.” (Ҳуд 11/1-3)
إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ أَنْ أَنْذِرْ قَوْمَكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ. قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ. أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِيعُونِ. يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرْكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ لَا يُؤَخَّرُ لَوْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.
“Нуҳни ўз қавмига элчи қилиб юбориб: “Алам-оғриқли бир қийноқ-азоб келмай туриб уларни огоҳлантир!” дедик. У, уларга шундай деди: “Эй халқим! Мен – сизларга тўғриларни очиқлаб бергувчи бир огоҳлантирувчиман. Аллоҳга қуллик қилинглар, Ундан тақво қилиб ўзларингизни ҳимоя қилинглар ва гапларимга қулоқ солинглар! Ана ўшанда, Аллоҳ гуноҳларингизни кечиради ва белгиланган ажалингизнинг охиригача сизларни яшатади. Аллоҳ берган умр тугаганида асло кечиктириш бўлмайди. Кошки буни билиб ўргансаларинг эди.” (Нуҳ 71/1-4)
Фиръавн ҳам тавба қилган эди, лекин ўлим билан юзма-юз келган вақтида тавба қилгани учун, унинг тавбаси қабул бўлмаган эди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آَمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّذِي آَمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ. آَلْآَنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ. فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آَيَةً وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ االنَّاسِ عَنْ آَيَاتِنَا لَغَافِلُونَ.
”Исроил ўғилларини денгиздан ўтгаздик. Фиръавн ва унинг армияси уларни тутиб олиш ва э’зиб ташлаш учун уларни орқасига тушди. Ғарқ бўлаётган вақтида Фиръавн шундай деди: “Исроил ўғиллари ишониб суянган Илоҳдан бошқа Илоҳ йўқлигига ишондим. Мен ҳам бутунлай таслим бўлганларданман (мусулмонларданман).” (Аллоҳ шундай деди:) “Эндими? Шу пайтгача осийлик-исёнкорлик қилдинг ва бузғунчилардан бири эдинг. Сендан кейингиларга бир далил (оят) бўлсин деб сени жасадингни қутқариб қоламиз. Чунки инсонларнинг кўпчилиги, оятларимизга етарлича эътибор бермайдилар.” (Юнус 10/90-02)
هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلَائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آَيَاتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آَيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آَمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْرًا قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ.
“Улар ўзларига жазо фаришталари келишини, ёки Роббингнинг жазоси келишини, ёки Роббинг тарафидан белгиланган ўлим нишоналари келишини кутишмоқдами? Роббинг тарафидан ўлим нишонаси келганида, авваллари ишонмаган инсоннинг ўша дамдаги иймон-ишончи ёки иймонли ҳолда яхшилик қилмаган кишининг ўша вақтга келиб яхшилик қилиши унга фойда бермайди. Айтгинки: “Кутишда давом этинглар, биз ҳам кутяпмиз.” (Анъом 6/158)
Фиръавн ҳам ҳудди Юнус алайҳиссаломдек ўзини маломат қилган эди. Аммо Юнус алайҳиссалом бу ишни ўлим келишидан аввал қилган, Фиръавн эса денгизнинг тубида чўкиб ўлаётганидан кейин қилди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
فَأَخَذْنَاهُ وَجُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ وَهُوَ مُلِيمٌ.
“Ваниҳоят Фиръавнни ушлаб, армияси билан биргалигда денгизнинг ичида паришон қилдик. Ўша вақтда у ўзини маломат қилар эди.” (Зарият 51/40)
Ўзини маломат қилиш – кофир ҳолатида ўлаётган ҳар бир руҳнинг ишидир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ. لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ.
“Улардан бирига ўлим келиши биланоқ шундай дейди: “Роббим! Мени орқага қайтаринг. Ташлаб келган дунёйимда балки энди яхши иш қиларман.” Йўқ, асло! Бу – унинг бекорчи бир гапидир. Олдиларида қайтадан тириладиган кунгача бир тўсиқ (барзах) бор.” (Мўминун 23/99-100)
Набийимиз шундай деганлар: “Аллоҳ таоло, қулининг жони бўғозига келгунигача унинг тавбасини қабул қилади.”
1.1.2. Жазонинг келиши:
Аллоҳ таоло жазони дарров бермайди. Акс ҳолда ер юзида ҳеч ким қолмас эди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلَا أَجَلٌ مُسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ وَلَيَأْتِيَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ.
“Сендан азобни тезлаштирилишини исташмоқда, агар вақти белгиланмаган бўлганда эди, ўша заҳотиёқ келар эди. У азоб уларга тўсаттан-кутилмаганда ва фарқига ҳам бормаган ҳолатда келади.” (Анкабут 29/53)
وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ مَا تَرَكَ عَلَيْهَا مِنْ دَابَّةٍ وَلَكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ.
“Қилган хатоликлари туфайли Аллоҳ инсонларни дарров ушлаганда эди, ер юзида биронта ҳам тирик жон қўймас эди. Аммо Аллоҳ, белгиланган ажалигача уларни муддатини узайтириб қўяди. Ажаллари келганида на уни бир муддатга кечиктира олишади ва на ажалидан аввал уни олдинга сура олишади.” (Наҳл 16/61)
لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ. يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ.
“Ҳар вақтнинг (даврнинг) бир китоби бор. Аллоҳ Ўзи қўйган қоидага кўра муддатни қисқартиради ёки собитлайди. Она Китоб Унинг ҳузуридадир.” (Раъд 13/38-39)
وَمَا يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلَا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِي كِتَابٍ إِنَّ ذٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ.
“Умри борнинг яшаши, ёки умрининг қисқартирилиши мутлақо бир дафтарда ёзувли бўлади. Бу Аллоҳга осондир.” (Фатир 35/11)
Ҳар қандай шахс ва жамият, ўзининг ножўя ҳатти-ҳаракатлари туфайли умрларини қисқартирилишига яъни, ажали мусаммоларининг бир қисмини ўчирилиб ташланишига сабаб бўлишлари мумкин. Масалан, бир кишининг ёки бир халқнинг ажали мусаммоси 100 йил бўлса, қалтис ва ножўя ҳаракатлари сабабли унинг умри 80 йилга камайтирилган бўлса, энди унинг умри 80 йилда тугайди. Бу вақтдан кейин на бунга қарши чиқа олмайди ҳам, Фиръавн каби ўзлари учун яна умр қўшилишини сўрай олмайдилар ҳам. Аммо 80 йил тўлмай туриб, бироз аввал бўлсада ўз хатоларини тузатиб тавба қилишса, умри қайтадан 100 йилга чиқиши мумкин.
1.1.3. Мусибатларни ёзилиш вақти:
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَهَا إِنَّ ذٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ.
“Ер юзида ёки ўзларингизда содир бўлган бирон бир воқеа йўқдирки уни, бошқа бир борлиқ қилиб яратишимизнинг аввалида бир дафтарда ёзилган бўлмасин. Бу нарса Аллоҳга кўра осондир.” (Ҳадид 57/22)
Бирон ҳолат ўртага чиқиши, бир қарорнинг ижро э’тилишига ўхшайди. Масалан, суднинг қоғозга ёзилган қарори бўлмай туриб, бировга қарорнинг ижроси сифатида жазо кўрилмаслиги каби, Аллоҳнинг ёзилган қарори бўлмай туриб ҳеч қандай воқеа содир бўлмайди. Буни бошқача йўл билан очиқлаган оят шундай:
مَا أَصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ.
“Аллоҳнинг рухсатисиз ҳеч қандай воқеа содир бўлмайди.” (Тағобун 64/11)
Тавбага алоқадор оятлардан, Нуҳ алайҳиссаломнинг ўғли ва Фиръавннинг бошига тушганлардан, ҳамда Юнус алайҳиссалом ва халқини Аллоҳнинг марҳаматига сазовор бўлишидан шу нарса маълум бўлдики, бир воқеа содир бўлишидан аввал ўша нарса ёзиб қўйилади. Юқоридаги оятда айтиб ўтилган “уни (яъни воқеани) яратишимизнинг аввалида” ифодаси айнан шу нарсани очиқлаб тасдиқламоқда. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ كِتَابًا مُؤَجَّلًا وَمَنْ يُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْيَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَنْ يُرِدْ ثَوَابَ الْآَخِررَةِ نُؤْتِهِ مِنْهَا وَسَنَجْزِي الشَّاكِرِينَ.
“Аллоҳнинг рухсати билан ёзилган ажал келмай туриб ҳеч ким ўлмайди . Кимки дунёлигини истаса, унга ундан берамиз. Кимки охиратлигини истаса, унга ҳам ундан берамиз. Биз, вазифасини адо этганларни мукофотлаймиз.” (Оли Имрон 3/145)
1.2. Жамиятнинг ажали:
Жамиятларнинг ҳам ажали бордир. Алоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَلِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ.
“Ҳар бир жамиятнинг бир умри бордир. Умрлари тугаганда на орқага кечиктира оладилар ва на олдинга сура оладилар.” (Аъроф 7/34)
قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَلَا نَفْعًا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ.
“Айтингки: “Аллоҳ танлаб хоҳламагунча (рози бўлмагунча) ўзим учун зарарли ёки фойдали бирон нарса қилишга кучим етмайди; Аллоҳ қўйган қонунга эргашсам бу бошқа. Ҳар бир халқнинг бир ажали бордир. Ажал етиб келганда на уни кечиктира оладилар ва на келмасидан аввал келтира оладилар.” (Юнус 10/49)
Ҳазрати Юнуснинг халқи каби, ажаллари келмай туриб ўзларини тузатсалар, ажали мусаммоларигача яшашда давом этишлари мумкин. Масалан, 200 йиллик умрлари 150 йилга камайтирилса, ўша 150 йил тамомланмай туриб хатоларини тузатиб тўғри йўлга қайтсалар, аввалги 200 йиллик белгиланган умрларигача яшашга лойиқ деб билинадилар.
ذٰلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ
“Бу бир қоидадир; Бир халқ ўз табиатини ўзгартирмагунча, Аллоҳ уларга берган не’матларини ўзгартирмайди. Аллоҳ билгувчи ва эшитгувчидир.” (Анфол 8/53)
Шу жойгача кўриб чиққан оятларимиз, шахс ва жамият ўз ажалларини қисқартириши ёки қисқартирмаслиги ҳақида эди. Қуйидаги оятлар эса, бир инсон бошқа бир инсоннинг ажалини қисқартириши ҳақидаги оятлардир.
1.3. Бошқасининг умрини қисқартириш:
Ҳазрати Мусо билан Ҳизир, бир болани дўстлари билан ўйнаётганини кўрди. Ҳизир болани ўлдирди. Шунда Мусо: “Бир жонга бир жон қасоси бўлмаган ҳолда бегуноҳ бир болани ўлдирдинг а? Жуда ёмон иш қилдинг” деб тиранди. Ҳизир бу воқеани сабабини шундай очиқлади:
“Ўғил болага келсак, унинг ота-онаси ишониб суянган (мўмин) кишилар эди. Тажовузкорлик ва нонкўрлиги билан ота-онасига жоҳиллик-ақлсизлик қилиб қўйиши мумкинлигидан андиша қилдик. Уларнинг Роббиси – уни ўрнига бошқа бир покиза ва марҳаматли фарзанд бўла оладиган бир ўғил беришни хоҳлади…” (Каҳф 18/80-81)
Болани ажали келган бўлганда эди, Мусо алайҳиссалом Ҳизирга нисбатан бундай муомала қилмаган бўлар эди.
Бу мавзуга алоқадор бўлган Набийимиздан келган бир нақл бор. Саҳобийлардан бўлган ҳазрати Жобир бошидан ўтказган бир воқеани шундай айтиб берган: “Сафарда эдик, бир кишига тош тегди ва боши ёрилди. Сўнгра жунуб бўлди ва дўстларидан “мени таяммум олишимга рухсат борми?” деб сўради. Улар: “Сен учун бир рухсат кўрмаябмиз; сувни ишлатишинг мумкин” дейишди. Ўша одам ювинди ва ўлди. Набий алайҳиссаломнинг ёнига бордик. Бўлиб ўтган иш ҳақида хабар топган Росулуллоҳ шундай деди:
“Аллоҳ уларни жонини олсин, одамни ўлдиришибди. Билимсизликнинг чораси сўраб ўрганишдир. Таяммум қилиши ёки ярасига латта боғлаб масх қилиши ва баданини қолган жойларини ювиши кифоя қилар эди.”
Бошқа бирини умрини-ажалини қисқартириш ҳолати одам ўлдиришда ҳам ҳудди шу кабидир. Масалан, бир мўмин-мусулмонни қастдан ўлдирган инсонга қасос чораси кўрилади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذٰلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ.
“Мўминлар! Ўлдирилган инсонлар хусусида сизларга қасос фарз қилинди. Бир ҳурга қарши бир ҳур, бир асирга қарши бир асир, бир аёлга қарши бир аёл (ўлдирилади, бундан ошиқчаси бўлмайди). Кимки ўлдирилганнинг ака-укаси (меросчиси) тарафидан бирон бир бадал эвазига кевчирилиб юборилса, маъруфга мос равишда ҳаракат қилинсин ва бадалини чиройли ҳолатда берсин. Бундай бўлиши, Роббингиз тарафидан қилинган бир енгиллик ва бир яхшиликдир. Кимки бундан кейин ҳам душманчилик-адоватни давом эттирса, унга алам-оғриқли бир азоб-қийноқ бордир.” (Бақара 2/178)
Қасос – ўлдирганни ўлдириш, яралаганни яралаш маъносини билдиради. Синдирилган ойнани ўрнига тиклаб бериш каби, айбдордан келтирилган зиёнини тўлатишдир. Ўлган кишини қайта тирилтириб беришни имкони бўлмаганлиги туфайли, айбдорга қасос муомаласи қўлланилади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ.
“Уларга ўша китобда шуни ёздик: Жонга ҳон, кўзга кўз, бурунга бурун, қулоққа қулоқ, тишга тиш ва яралашларга нисбатан қасос чораси кўрилиши керак. Кимки (кечирса) тасаддуқ қилса гуноҳлари учун каффорат бўлади. Аллоҳ нозил қилган ҳукмлар билан ҳукм қилмаганлар – хатога қўл урган кишилардир.” (Моида 5/45)
Яшатган ҳам ўлдирган ҳам Аллоҳдир. Унинг берган ҳаётига қастдан якун берган киши Аллоҳга қарши иш тутган бўлади. Бировни ойнасини қастдан синдирган инсон, ойнани тиклаб бериши билан қутилиб қолмаганидек, қастдан одам ўлдирган киши ҳам қасос билан қутулиб қолмайди. Аллоҳ таоло бундай бир жиноятни жазосини абадий жаҳаннам деб белгилаб қўйган. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا.
“Кимки бир мўминни қастдан ўлдирса, унинг жазоси ўлимсиз ҳолда қоладиган жаҳаннамдир. Аллоҳ унга ғазаб қилган, уни лаънатлаган ва унга оғир бир қийноқ тайёрлаб қўйгандир.” (Нисо 4/93)
Агар ўлдирилган кишини умри тугаган бўлганда эди, қотилни жазолаш маъносиз бўлиб қолар эди. Ундай бўлганда, одам ўлдиришни тақиқлашда бир маъно ва мантиқ қолмас эди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا.
“Аллоҳ дахлсиз қилган ҳеч қандай жонни ўлдирманглар, ҳақли сабабга кўра бўлса бу бошқа. Кимки ҳақсиз ўлдирилган бўлса, уни энг яқинига (валийсига) ваколат берганмиз. У ҳам қотилни ўлдиришда ҳаддан ошмасин, чунки у ёрдам кўргандир.” (Исро 17/33)
Бу оятлар – ўлдирилган кишининг ўз ажали билан ўлмаганлигини кўрсатади.
- Аллоҳ йўлида ўзини фидо қилиш:
Инсонлар ўз жонларини Алоҳнинг йўлида фидо қилиш йўли орқалик ҳам, ўзларининг ажали мусаммоларини қисқартиришлари мумкин. Бунинг қаршилигини Аллоҳ кўпайтириб беради. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَلَئِنْ قُتِلْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَحْمَةٌ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ.
“Аллоҳ йўлида ўлдирилсангиз ёки ўлсаларингиз, Аллоҳнинг мағфирати ва яхшилиги – тўплай олишингиз мумкин бўлган барча нарсадан яхшироқ бўлади.” (Оли Имрон 3/157)
Ўлган киши ўз ажали мусаммоси билан ўлган бўлади. Аммо Аллоҳ йўлида ўлдирилган киши, жонини Аллоҳ учун фидо қилгани сабабли жонини эвазига унга янги бир жон беради. Лекин ундаги ҳаётни биз фарқига бормаймиз. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ. فَرِحِينَ بِمَا آَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ. يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ.
“Аллоҳ йўлида ўлдирилганларни асло ўлик деб ҳисоблама! Улар тирикдирлар; Роббиси тарафидан уларга ризқ ҳам бериб турилади. Аллоҳни берган ризқи билан бахтиёр бўладилар. Ҳануз сафларига қўшилмаганларга эса “ичларида на қўрқув бўлади ва хафа ҳам бўлмайдилар” деб ҳушхабар бермоқчи бўлишади. Аллоҳнинг неъмати ва икромини, ҳамда Аллоҳ мўминларни ажрини камайтирмаслиги ҳушхабарини ҳам етгазмоқчи бўлишади.” (Оли Имрон 3/169-171)
“Аллоҳ йўлида ўлдирилганларни ўлик деманглар! Улар тирикдир. Лекин сизлар буни фарқига бормайсизлар.” (Бақара 2/154)
Аллоҳ йўлида ўлдирилганлар, берган умрларини катма-кат ортиқчаси билан оладилар. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا.
“Кимки битта яхшилик билан келса, унга уни ўн баробари берилади.” (Анъом 6/160)
Аллоҳ тарафидан бериладиган бу яхшилик, Аллоҳ йўлида молини сарфлаш шаклида бажарилса 700 баробарига, ҳатто ундан ҳам кўп берилиши мумкин. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِئَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ.
“Молу давлатларини Аллоҳ йўлида сарфлаганлар, тупроққа бир дона дон эккандек бўладилар. У дон еттита бошоқ чиқаради. Ҳар бошоғида юзта дон бўлади. Тўғри танловда бўлганларга нисбатан – мукофотларини Аллоҳ ортиқчаси билан беради.” (Бақара 2/261)
Аллоҳ йўлида ўлдирилган кишининг умри то қиёматгача давом этади. Агар унинг умри тугаган бўлганида эди, фидокорлик қилган деб ҳисобланмаган бўлар эди ва қиёматгача Аллоҳ тарафидан ризқлантириб турилиши ва қиёматгача биз фарқига бормайдиган ҳолатда яшашда давом этиши каби мукофотларга сазовор бўлмас эди. Бу нарса Аллоҳ йўлида ўлган ва ўлдирилган кишининг фарқидир.
Ибн Масъуддан ривоят қилинишига кўра, Набий алайҳиссалом ерга битта тўртбурчак чизди. Сўнгра уни бошидан охиригача ташқарига чиққан битта чизиқ тортти. Ичкарида қолган чизиқда тўғри яна бошқа калта-калта чизиқлар чизди ва айтдики: “Шу чизиқ инсондир. Бу унинг ажалидирки – атрофини ўраб олган. Мана бу ташқарига чиққан чизиқ унинг амалидир. Мана бу калта чизиқлар эса, унинг бошига келган мусибатлардир. Бу чизиқ уни бошига тушмаса, мана буниси тушади.
Инсонни чап ва ўнг тарафидан келаётган бало ўқлардан Аллоҳ таоло ҳимоя қилиб сақлаб қолмоқда. Бу ҳақдаги бир оят шундай:
لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ.
“Олдингиздан ва орқангиздан эргашган пойлоқчилар бордир. Сизларни Аллоҳнинг амри билан қўриқлаб турадилар. Бир халқ, ўз ичидаги бирон нарсани бузмагунигача Аллоҳ ҳам уни бузмайди. Агар Аллоҳ бир халққа ғам-ташвиш беришни истаса, ҳеч ким тўхтата олмайди. Улар билан Аллоҳни ўртасига тушадиган бирон бир дўстлари ҳам йўқдир.” (Раъд 13/11)
Абдулазиз Байиндир, Қуръон Ёғдуси Ила Тўғри Деб Билинган Хатолар Очиқламаси, 3-б, Сулаймония Вақфи Нашриёти, Истанбул, 2010, 155-170-сф
