Инсон сураси[1]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
76:1
هَلْ أَتَىٰ عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا
Шубҳасизки, (бу дунёда) инсон узра жуда узоқ вақт ўтди. Ўшанда у хали эсга олинадиган нарса бўлмаган[2].
76:2
إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا
Инсонни аралашмали уруғдан яратдикки, уни қаттиқ имтиҳон қиламиз. Шу боис, уни эшитиб англайдиган ва басиратли[3] қилдик.
76:3
إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا
Унга йўлни кўрсатиб қўйдик. Ё бурчини бажарувчи, ё нонкўр (бўлади)[4].
76:4
إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَلَاسِلَ وَأَغْلَالًا وَسَعِيرًا
Албатта, кофирларга занжирлар, темир ҳалқалар ва алангали оташни тайёрладик.
76:5
إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا
Яхшилар Кафур қўшилган қадаҳлардан ичиши аниқ.
76:6
عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا
(Кафур) Аллоҳнинг (яхши) бандалари ичадиган, ўзлари хоҳлаган ерига оқизиб ичадиган булоқдир.
76:7
يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا
Улар берган сўзида турадилар ва дахшати кенг тарқаладиган кундан қўрқадилар.
76:8
وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا
Улар ёрдамга муҳтож, етим ва асирларни сева-сева едириб-ичирадилар.
76:9
إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا
(Уларни едириб-ичираётиб) “Сизларни фақат Аллоҳни розилиги учун едириб-ичиряпмиз, сизлардан мукофот ҳам, миннатдорчилик ҳам кутмаймиз.
76:10
إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا
Чунки, биз қайғуга солиб қўювчи қаттиқ кунда Роббимиз (азоби)дан қўрқамиз” (дейдилар)
76:11
فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَٰلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا
Шу боис, Аллоҳ уларни у куннинг ёмонлигидан сақлаб қолади, юзларига порлоқлик ва дилларига хурсандчилик солиб қўяди.
76:12
وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا
Қилган сабр-бардошлари эвазига, (Аллоҳ) уларни жаннат ва ипак кийимлар билан мукофотлайди.[5]
76:13
مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الْأَرَائِكِ ۖ لَا يَرَوْنَ فِيهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَرِيرًا
У ерда суянчиқларига суянган ҳолда ўтиришади, иссиқ ҳароратни ҳам, совуқ ҳароратни ҳам кўрмайдилар[6].
76:14
وَدَانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلَالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِيلًا
(Жаннат дарахтларининг) соялари уларни тепасига яқин бўлади ва меваларини узиш осон қилиб қўйилади.
76:15
وَيُطَافُ عَلَيْهِمْ بِآنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَكْوَابٍ كَانَتْ قَوَارِيرَا
Уларни атрофида кумуш идишлар ва пиёлалар айлантириб турилади, улар биллурланган бўлади[7].
76:16
قَوَارِيرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِيرًا
Уларни ҳар бири кумушдан биллурланган бўлади. Миқдорини ўзлари ўлчайди.
76:17
وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِيلًا
Ва у ерда, қадаҳларда занжабил аралаштирилган ичимлик тақдим қилинади.
76:18
عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّىٰ سَلْسَبِيلًا
Ўша ичимлик жаннатдаги Салсабил деган булоқдан (олинади).
76:19
وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَنْثُورًا
Атофларида ўзгармай қоладиган хизматкор йигитлар[8] юради. Уларни кўрсанг сочилган марварид,[9] деб ўйлайсан.
76:20
وَإِذَا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيمًا وَمُلْكًا كَبِيرًا
(У ерни) кўрганингда асл неъматни ва катта подшоҳликни кўрасан.
76:21
عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ ۖ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا
Жаннатдагиларни устида нафис ва қалин ипаклардан яшил кийимлар бўлади. Улар кумуш билакузуклар билан ясантирилади. Робби уларга тоза ичимликлар ичиради.
76:22
إِنَّ هَٰذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا
(Уларга:) “Албатта, бу сизлар учун мукофотдир, уринишларингиз қадрланди” (дейилади)[10].
76:23
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا
Сенга Қуръонни бўлиб-бўлиб Биз туширдик, Биз.
76:24
فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا
Шунинг учун, Роббингни ҳукмига сабр қил. Улардан ҳеч бир гуноҳкорга ҳам, нонкўрга ҳам итоат қилма[11].
76:25
وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا
Кун-у тун Роббингни исмини ёд эт![12]
76:26
وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا
Кечанинг бир қисмида Унга сажда қил[13]. Кечанинг узун қисмида эса Уни улуғла.
76:27
إِنَّ هَٰؤُلَاءِ يُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ وَيَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ يَوْمًا ثَقِيلًا
Бу инсонлар шошилинч (дунёликни) хоҳлаяпти, оғир кунни эса ортларига ташлаяпти[14].
76:28
نَحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ ۖ وَإِذَا شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِيلًا
Уларни биз яратдик ва тўқималарини мустаҳкам қилдик. Ўзимиз муносиб билган вақтда, уларни ўхшаши билан алмаштириб қўямиз[15].
76:29
إِنَّ هَٰذِهِ تَذْكِرَةٌ ۖ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا
Албатта, бу насиҳатдир (эслатмадир). Ким хоҳласа (шу насиҳат ила) Роббининг йўлини тутади.
76:30
وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا
(Шунда) сизлар фақат Аллоҳ танлаган (йўл)ни танлайсизлар[16]. Албатта, Аллоҳ билади, тўғри қарор беради[17].
76:31
يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ ۚ وَالظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا
У ўзи муносиб билган бандасини раҳматига (жаннатига) киргизади. Золимлик қилувчиларга эса, аламли азоб тайёрлаб қўй(а)ди.
[1] Инсон сураси, Мадинада тушган, 31 оят. Тушиш тартиби 98, ёзилиш тартиби 76. Баъзи муфассирлар бу суранинг оят мазмунларига қараб, уни Маккада тушган суралар қаторига қўшган.
[2] Демак, инсон яратилишидан олдин у ҳеч нарса бўлмайди яъни, йўқ бўлади. Йўқ нарса ҳақида айтилмайди, эсга олинмайди. Инсонинг яратилиши онанинг бачадонига тушганидан кейин бошланишига келгуси оятлар ва Оли Имрон 3:6 ояти далил бўлади. Бу оятдан, азал ҳақидаги турли тушунчалар асоссиз экани маълум бўлади.
[3] Басийрат – онг билан кўриш, ақл билан кўриш, зеҳн ва идрок билан кўриш, бир ишни орқа тарафини ҳам кўриш, деган маъноларни билдиради. Ўзига берилган басират ва онгдан фойдаланмаган инсонларни Аллоҳ ёмон кўради. Қаранг: Аъроф 7:79, Фурқон 25:44.
[4] Кимни кофир ёки кимни мўмин бўлишини Аллоҳ белгиламаган. Балки, инсоннинг ўз ихтиёрига қўйиб берган. Зеро, 2- оятда инсонни имтиҳон учун яратилгани маълум бўлди. Бу ва Каҳф 18:29, Тағобун 64:2 оятлар ҳам, мўмилик ёки кофирликни танлаш банданинг ихтиёрида эканига далолат қилади.
[5] Ҳаж 22:23, Фотир 35:33.
[6] Демак, жаннатдг ҳарорат жуда ҳам мўтадил бўлаа, инсон исиб ҳам кетмайди, совуққотиб ҳам қолмайди.
[7] У хизматларни жаннатда махсус улар учун яратилган ғилмонлар бажаради (Тур 52:24, Раҳон 55:44, Воқеа 56:17).
[8] Вилдан – Ёш хизматкор йигит. Жаннатда ҳурлар ва вилдонлар инсонларни хизматига бериб қўйилади.
[9] Жаннатда аёл қиёфасидаги хизматкор аёлларга “яширинган марварид” (Воқеа 56:22-24), эркак қиёфасидаги хизматкорларга эса “сочилган марваридлар” деб таъриф берилган.
[10] Демак, жаннатдаги неъматлар, мақом-мартабалар бандаларнинг ўз қилмишлари ва саъй-ҳаракатларига қараб берилади.
[11] Бу оятдан келиб чиқиб, Расулуллоҳни ўзимизга ўрнак қилган ҳолда, биров бизни гуноҳга ёки нонкўрликка чорлаганида, уларга асло қулоқ солмаслигимиз, айтганини қилмаслигимиз, рози бўлмаслигимиз керак. Мўмин-мусулмон банда, доим яхшиликлар ва шукр сари қадам босади. ҳар қандай жиноят ва ношукрликдан қочади.
[12] Яъни, Унинг сўзлари доимо ақлингда турсин. Зикр қилиш – ақлидан чиқармаслик, деган маънони ифодалайди. Қўшимча маълумот учун Бақара 2/152- оятга қаранг.
[13] Оятнинг бошидаги “сажда қил” буйруғи тунги ихтиёрий намозларга ишорат қилади.
[14] Қиёмт 75:20, Аъло 87:16.
[15] Бу оятдан икки хил маъно чиқади: 1) Агар Аллоҳ раво кўрса, инсониятдан баъзиалри ҳалок қилиб, ўрнига уларга ўхшаш қавмларни эгаллатиб қўяди. 2) Аллоҳ Ўз муносиб билган вақтда, инсонларни қайта тирилтириб, уларни баданларини бошқача қилиб яратади. Ҳар иккала маъно ҳам тўғри.
[16] Ўхшаш оятлар: Муддассир 74:56, Таквир 81:29. Аллоҳ ҳам, Расули ҳам инсонларни мана шу йўлни танлашини хоҳлаган (Фурқон 25:57). Кимки Аллоҳнинг розилигига, жаннатига олиб борувчи йўлни танласа, у Аллоҳ хоҳлаган йўлни танлаган бўлади (Муззаммил 73:19). Аллоҳ бандаларини кофир бўлиб кетишини хоҳламайди (Зумар 39:7). Демак,ким куфр йўлини танласа, у Аллоҳ хоҳламаган, рози бўлмаган йўлни танлаган бўлади. Ким Ислом йўлини танласа, у Аллоҳ хоҳлаган ва бандаларига танлаб рози бўлган йўлни хоҳлаган бўлади. Мўминларнинг Ислом йўлини хоҳлаши ва уни танлаши, Аллоҳнинг амри ва иродасига кўра бўлади.
[17] Аллоҳ бандаларига қандай йўлни раво кўришни ҳам, у йўлга кирганларга қандай мукофот беришни ҳам билади ва ҳар бир берган ишида тўғри қарор беради. Оятдаги “شاء – шаа” феълининг ўзаги “нарса” деган маънони билдирувчи “شيء – шайъун” бўлгани учун, у феъл жумладаги маъно оқишига қараб таржима қилинади.
