Нажм сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
53:1
وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى {1}
(Парча-парча ҳолида) тушаётган юлдузга – Қуръонга[2] онт бўлсинки,
53:2
مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى {2}
Биродарингиз (Муҳаммад) адашгани йўқ, йўлдан озгани ҳам йўқ.
53:3
وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى {3}
У (Қуръонни)[3] ўз орзу-истакларидан келиб чиқиб нутқ қилмаяпти.
53:4
إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى {4}
(Қуръон) ўзига ваҳий қилинган ваҳийдан бошқа нарса эмас.
53:5
عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى {5}
Уни жуда кучли (фаришта) ўргатди[4].
53:6
ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى {6}
У иқтидорли (фаришта)дир. Ўшанда у юзланиб турди.
53:7
وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى {7}
Ва у энг юқори уфқда эди[5].
53:8
ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى {8}
Сўнгра, яқинлашди, кейин ёнига тушди.
53:9
فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى {9}
Кейин (Жаброил Муҳаммадга) икки камон миқдоридай, ҳатто[6] ундан ҳам яқин бўлди.
53:10
فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى {10}
Шундайқилиб, бандаси (Муҳаммад)га Аллоҳ ваҳий қилган нарсани етказди.
53:11
مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى {11}
(Муҳаммаднинг кўзи) кўрган нарсасини кўнгли ёлғонга чиқармади.
53:12
أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى {12}
Наҳотки сизлар у кўрган нарсада тортишсангиз?!
53:13
وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى {13}
Шубҳасизки, у (Жаброил)ни бошқа бир тушушда кўрди.
53:14
عِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى {14}
Узоқдаги дарахт ёнида.
53:15
عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى {15}
Дарахт ёнида Жаннатул-Маъво (қолишга арзигулик боғ) бор.
53:16
إِذْ يَغْشَى السِّدْرَةَ مَا يَغْشَى {16}
Ўшанда дарахтни ўрайдиган нарса ўраб олганди.
53:17
مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى {17}
Нигоҳи адашмади ҳам, ҳаддан ошмади ҳам[7].
53:18
لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى {18}
Шубҳасизки, (ўшанда) у Раббининг буюк далил-кўрсатмаларидан (бири Жаброилни) кўрган[8].
53:19
أَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى {19}
Ўйлаб кўрдингларми? (Сиғинаётганингиз ўша) “Лот” ва “Уззо”ни.
53:20
وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَى {20}
Ва бошқа учинчи“Манотни”?
53:21
أَلَكُمُ الذَّكَرُ وَلَهُ الْأُنثَى {21}
Эркак сизларга-ю, аёл Унгами?![9]
53:22
تِلْكَ إِذًا قِسْمَةٌ ضِيزَى {22}
Унда, бу (тақсимингиз) нотўғритақсим-ку!
53:23
إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْمَاء سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنفُسُ وَلَقَدْ جَاءهُم مِّن رَّبِّهِمُ الْهُدَى {23}
У (бут-санам)лар сиз ва ота-боболарингиз қўйган исмлардан бошқа нарса эмас, Аллоҳ улар ҳақида ҳеч қандай далил ҳам туширмаган. Яратган Эгаси тарафидан ўзларига қўлланма – Қуръон келгани ҳолда, мушриклар гумонга ва нафслари истаган нарсага эргашяпти, холос.[10]
53:24
أَمْ لِلْإِنسَانِ مَا تَمَنَّى {24}
Ёки, инсон нимани истаса шу бўладими?!
53:25
فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَالْأُولَى {25}
Ундай бўлмайди! Охират ҳам дунё ҳам Аллоҳники![11]
53:26
وَكَم مِّن مَّلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِن بَعْدِ أَن يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَن يَشَاء وَيَرْضَى {26}
Осмонларда қанчадан-қанча фаришталар бор. Бироқ, Аллоҳ Ўзи муносиб билган ва рози бўлган бандасига изн бермагунича, уларнинг шафоатлари ҳеч нарсага асқатмайди[12].
53:27
إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَيُسَمُّونَ الْمَلَائِكَةَ تَسْمِيَةَ الْأُنثَى {27}
Охиратга ишонмайдиганлар фаришталарга аёллик номини беряпти[13].
53:28
وَمَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا {28}
Уларда бу ҳақида ҳеч қандай илм йўқ. Улар фақат гумонга эргашяпти. Гумон эса, ҳеч нарсада ҳақиқатни ўрнига ўтмайди[14].
53:29
فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّى عَن ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا {29}
Шунинг учун, зикримиз – Қуръондан юзўгирган, дунё ҳаётидан бошқа нарсани хоҳламайдиган кишига эътибор берма[15].
53:30
ذَلِكَ مَبْلَغُهُم مِّنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدَى {30}
Уларнинг илми етган жойлари шу. Албатта, яратган Эганг Унинг йўлидан адашган кишини ҳам жуда яхши билади, тўғри йўлга кирган кишини ҳам жуда яхши билади.
53:31
وَلِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَسَاؤُوا بِمَا عَمِلُوا وَيَجْزِيَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى{31}
Осмонлар ва ердаги нарсалар Уникидир. Охир-оқибат, У ёмонлик қилганларни қилмишлари сабабли жазолайди, яхшилик қилганларни эса, энг яхши нарса (жаннат) ила мукофотлайди[16].
53:32
الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ هُوَ أَعْلَمُ بِكُمْ إِذْ أَنشَأَكُم مِّنَ الْأَرْضِ وَإِذْ أَنتُمْ أَجِنَّةٌ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ فَلَا تُزَكُّوا أَنفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَى {32}
Кичик гуноҳлардан ташқари катта гуноҳлардан ва фаҳш ишлардан сақланадиган кишиларга келсак[17], яратган Эгангнинг кечирими албатта кенгдир. У сизларни тупроқдан пайдо қилганда ҳам, оналарингизнинг қорниларида ҳомилалик вақтингизда ҳам сизларни жуда яхши билади. Шунинг учун, ўзингизни оқламанглар[18]. Ким гуноҳлардан сақланганини Унинг Ўзи жуда яхши билади[19].
53:33
أَفَرَأَيْتَ الَّذِي تَوَلَّى {33}
(Ҳақиқатдан) юз ўгирган[20] кишини бир ўйлаб кўрдингми?
53:34
وَأَعْطَى قَلِيلًا وَأَكْدَى {34}
У озгина (моддий ёрдам) берди ва тўхтатди.
53:35
أَعِندَهُ عِلْمُ الْغَيْبِ فَهُوَ يَرَى {35}
Унда билинмаган-ғайб нарсалар ҳақида маълумот бор экан-у, у уни кўриб турар эканми?!
53:36
أَمْ لَمْ يُنَبَّأْ بِمَا فِي صُحُفِ مُوسَى {36}
Ёки, Мусонинг саҳифаларидаги[21] сўзлар (унга) билдирилмабдими?
53:37
وَإِبْرَاهِيمَ الَّذِي وَفَّى {37}
Жуда вафоли Иброҳим (саҳифаларидаги сўзлар)-чи?[22]
53:38
أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى {38}
(Уларда шундай ёзилган:) “Ҳечбир (гуноҳ) юкли киши бошқасининг (гуноҳ) юкини кўтармайди[23].
53:39
وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى {39}
Инсон учун ўзи қилган ҳаракатидан бошқа нарсайўқ.
53:40
وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى {40}
Унинг қилган ҳаракати албатта (охиратда ўзига) кўринади.
53:41
ثُمَّ يُجْزَاهُ الْجَزَاء الْأَوْفَى {41}
Кейин унга тўлиқ жазо берилади.”
53:42
وَأَنَّ إِلَى رَبِّكَ الْمُنتَهَى {42}
Ва сўнги поён яратган Эганг ҳузуридир.
53:43
وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَكَ وَأَبْكَى {43}
Кулдирадиган ҳам, йиғлатадиган ҳам У.
53:44
وَأَنَّهُ هُوَ أَمَاتَ وَأَحْيَا {44}
Ўлдирадиган ҳам, тирилтирадиган ҳам У.
53:45
وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْأُنثَى {45}
Эркак ва аёл иккала жуфтни У яратди.
53:46
مِن نُّطْفَةٍ إِذَا تُمْنَى {46}
Ўлчови белгиланган[24] вақтда пуштдан (яратди).
53:47
وَأَنَّ عَلَيْهِ النَّشْأَةَ الْأُخْرَى {47}
Сўнги бор (инсонни қайта) яратиш ҳам Унга тегишли.
53:48
وَأَنَّهُ هُوَ أَغْنَى وَأَقْنَى {48}
Беҳожат қилган ҳам, бадавлат қилган[25] ҳам У.
53:49
وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرَى {49}
Шеъро[26] (юлдузи)нинг яратган Эгаси ҳам У.
53:50
وَأَنَّهُ أَهْلَكَ عَادًا الْأُولَى {50}
Аввало Од халқини ҳалок қилган Удир.
53:51
وَثَمُودَ فَمَا أَبْقَى {51}
Самуд халқини ҳам. Натижада (улардан ҳечким) қолмади.
53:52
وَقَوْمَ نُوحٍ مِّن قَبْلُ إِنَّهُمْ كَانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَأَطْغَى {52}
Ундан аввал Нуҳ халқини ҳам (ҳалок қилди). Чунки, улар ўта золим ва ўта ҳаддан ошган эди.
53:53
وَالْمُؤْتَفِكَةَ أَهْوَى {53}
Остин-устун бўлган юртни ҳам У чўктирди[27].
53:54
فَغَشَّاهَا مَا غَشَّى {54}
Натижада, қуршаб олган нарса (ҳалокат) уларни ҳамқуршаб олди.
53:55
فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكَ تَتَمَارَى {55}
Шундай экан, сен яратган Эгангнинг қайси неъматларига шубҳа қила олардинг?!
53:56
هَذَا نَذِيرٌ مِّنَ النُّذُرِ الْأُولَى {56}
Бу (Муҳаммадга юборилган Қуръон) аввалги огоҳлантиришлардан бир огоҳлантиришдир.
53:57
أَزِفَتْ الْآزِفَةُ {57}
Яқинлашиб келаётган (қиёмат) яқинлашди.
53:58
لَيْسَ لَهَا مِن دُونِ اللَّهِ كَاشِفَةٌ {58}
Унинг (вақтини) Аллоҳдан бошқа ҳеч ким ошкор қилолмайди[28].
53:59
أَفَمِنْ هَذَا الْحَدِيثِ تَعْجَبُونَ {59}
Ёки, сизлар бу сўздан – Қуръондан ажабланяпсизларми?
53:60
وَتَضْحَكُونَ وَلَا تَبْكُونَ {60}
Йиғламасдан, куляпсизларми?![29]
53:61
وَأَنتُمْ سَامِدُونَ {61}
Сизлар бепарволик қиляпсизлар.
53:62
فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا {62}
Энди, (тушуниб етган бўлсанглар) Аллоҳга бош эгинглар ва (Унга) қуллик қилинглар[30]!
[1]Нажм сураси, Маккада тушган, 62 оятдан иборат. Тушиш тартиби 23 ёзилиш тартиби 53.
[2]Бу оятни араб тили жиҳатидан сўзма-сўз таржима қилинса “ботаётган юлдузга” каби маъно чиқади. Лекин, кўплаб муфассир олимларнинг, айниқса Имом Аъмашни Мужоҳиддан, у эса саҳоба Абдуллоҳ Ибн Аббосдан қилган ривоятига кўра, келгуси оятлардаги маъно ва мазмун оқиши бу оятдаги юлдуз Қуръон оятларига далолат қилади. Юлдузлар, саҳродаги инсонларга йўл кўрсатгани каби, Қуръон оятлари ҳам чорасиз қолган ҳар қандай кишига тўғри йўл кўрсатади. Ибн Касир бу маънога далил сифатида воқеа 56/75-80 оятларини келтирган. Бу кўришни Имом Мотрудий ҳам Таъвилот тафсирида келтирган.
[3]Бу оятдаги урғу ваҳий ва Қуръондир. Зеро, келгуси оятлар бунга далолат қилади. (Муқотил Ибн Сулаймон, Имом Фарро, Имом Замахшарий ва бошқа тафсир ва маънони ва ғарибул-Қуръон китобларга қаранг.)
[4]МадинадаРасулуллоҳгакелганваҳийниУбайибнКаъбёзарэди. УкишийўқлигидаЗайдибнСобитёзарди (ТобарийваИбнАбдулбаррваИбнул-Асиртарихлари). Расулуллоҳваҳийкотибларигақайсиоятниқайсисурагавақайсижойигаёзишкераклигиниҳамайтибтурарди (АҳмаибнҲанбал, Муснад, АбуДовуд, Сунан, Ҳоким, Мустадрак, Байҳақий, Сунанул-Кубро). Зеро, Расулуллоҳ: “Менгажаброила.с. келдива: “Инналлоҳаяъмурубилъадли…” оятинишу суранинг шу жойига қўйдиришимни айтди”, деган сўзлари бизгача етиб келган (Аҳмад ибн ҳанбал, Муснад, Суютий, Дуррул-Мансур).
[5]Муҳаммад а.с. илк ваҳий олган жараёнда Жаброил фариштани қуёш чиқиш тарафида, ер билан осмон тўқнаш кўринадиган баландликда, самода муаллақ турган ҳолда эди.
[6]Бу оятдаги арабча “ав” яъни “ёки” деган ибора Аллоҳга нисбатан ишлатилганида “аслида”, “ҳаттоки” каби маънолар берилади. Чунки, У ҳамма нарсанинг ўлчовини ҳам, миқдорини ҳам билади.
(Имом Замахшарий). Чунки араб тилида бу каби иборалар хабар берувчининг наздида ундан кам миқдорда эмаслиги таъкидлаш учун ишлатилади. Демак, бу ўринларда “ҳатто” деб таржима қилинади (Ибн Касир). Шундай маъно бериладиган ўхшаш оятлар (Бақара 2/74, Нисо 4/77, Соффат 37, 147.)
[7]Яъни, Жаброил фариштани иккинчи марта кўрган вақтда бошқа тарафга тоймади ҳам, кўрган нарсасини ҳақиқатдан кўрган, кўзлар адашмаган, кўрган нарсасини ёлғонга чиқармади ҳам. Айни суранинг 11-оятида ҳам буни очиқлаб берган оят ўтди. Расулуллоҳнинг кўзлари кўрган нарсани унинг қалби ҳам тасдиқлади, кўзлари кўрган нарсасида адашмади.
[8]Имом Муслим ва бошқа ровийлар тарафидан келтирилган ривоятга кўра, ўшанда Расулуллоҳ Жаброилни яшил либосда, етти юзта қаноти ила осмон билан ерни ўртасини тўлдириб турган ҳолатини кўргани айтилади. Абдуллоҳ Ибн Масъуддан шундай ривоят бор.
[9]Баъзи мушриклар фаришталарни аёл киши деб таърифлаб, уларни Аллоҳнинг қизлари деб иддао қилишган (Наҳл 16/57). Бошқалари эса қийматда бизга шафоатчи болади деб шафоатда Аллоҳга шерик қилган ўша бут-санамлари-га ўзлари ёқтирмайдиган аёл кишиларнинг номларини қўйиб олишган. Яъни, илоҳликка нисбат бераётганлари ўша санамларга аёлликни нисбат беришган, лекин ўзлари қиз фарзанд кўрсалар, юзи “қорайиб” тушкунликка тушиб қолган (Наҳл 16/58, Зухруф 43/17).
[10]Ҳозирги даврда ҳам баъзи кимсалар “фалончи авлиё мени ўлар вақтимда имонимни сақлаб қолади” деб, баъзиалри “қиёматда менга шафоатчи бўлиб, жаҳаннамдан қутқариб қолади”, деб, ўзлари ёки ота-боболари тарафидан тўқиб олинган турли номлар билан номланган шахсларга сиғиниб қолмоқда. Ўша муқаддаслаштирилган сохта номлар “Қутб”, “Автод”, “Нуқабо”, Ғовс” каби номлардир. Бундай ном ёки лақаб билан лақаблангани билан ҳеч бир инсон илоҳийлашиб қолмайди. Аллоҳ таоло бундай мушриклик тушунчасини оқлайдиган бирорта ҳам ҳужжат туширмаган (Аъроф 7/71, Юсуф 12/40).
[11]Мушриклар ўзлари сиғинаётган бут-санамларини дунёда Аллоҳга яқинлаштиради (Зумар 39/3) ва охиратда бизга шафоат қилади деб (Юнус 10/18) иддао қилишар эди. бу оятлардан ўша нарсалар мутлақо нотўғри экани маълум бўлмоқда. Зеро, келгуси оятда фақатгина Аллоҳ изн берган фаришталар инсонни оқлаши мумкин экани маълум бўлмоқда. Демак, инсон дунёда бир нарсага эришишни хоҳласа ҳам Аллоҳдан сўрасин, охиратда бирор нарсага эришмоқчи бўлса ҳам Аллоҳдан сўрасин. Инсон ўзича чиқариб олган тушунчаларига асосланиб ҳукм чиқариб бўлмайди.
[12]Шафоат тўлалигича Аллоҳга хос (Зумар 39/44). Бу оятда ҳатто фаришталар ҳам шафоат қила олмаслиги билдирилган. Фақатгина Аллоҳнинг Ўзи кимни шафоат қилишга муносиб билса, кимдан рози бўлса, ана ўша инсон Аллоҳнинг шафоатига лойиқ бўлади. Аллоҳ оқлаган киш оқ, қоралаган киши қора бўлади. Қиёматда ҳукм ёлғиз Аллоҳникидир. У ҳукмига ҳеч кимни шерик қилмайди (Фотиҳа 1/4, Каҳф 18/26, Ғофир 40/16). Энг ҳурматли фаришталар ҳам фақатгина Аллоҳ рози бўлган мўмин бандаларни қўллаб-қувватлайди (Анбиё 21/26-28). Фаришталарнинг ва мўминларнинг бир-бирига бўладиган шафоати – бир-бирига қилган дуоларидир (қаранг: Имом Зажжож ва Имом Наҳҳос, Бақара 2/255 оят маъонийси). Зеро, фаришталар мўминлар ҳақига дуо қилиб, улар учун Аллоҳдан мағфират тилаб турадилар (Ғофир 40/7, Шўро 42/5). Уларнинг бу шафоати эса, фақат Аллоҳ рози бўлган бандаларга фойда беради. Мўминлар ҳам бир-бирининг ҳақига дуо қилиб туриши керак (Ҳашр 59/10), Расулуллоҳни ҳам ҳар томонлама қўллаб-қувватлаб туриши ва унга самимий ёндашиши керак (Аҳзоб 33/56).
[13]Зухруф 43/19.
[14]Инсонларнинг кўпи гумон ва тахминга эргашади (Анъом 6/116).
[15]Қуръонни тушунтириб бераётганида ёки Қуръонни даъват қилаётганида ундан юз ўгирган кишига Ҳадеб такрорлайвермайди. Чунки, Қуръонни эслатиш унга ишонган кимсаларга фойда беради (Зориёт 51/55).
[16]Аллоҳ кимни чиройли амал қилишини имтиҳон қилиб ўзига билдириб қўйиш учун осмонлар ва ерни яратган (Ҳуд 11/7).
[17]Катта гуноҳлардан сақланиб яшайдиган инсонлар ҳақида ўхшаш оятлар: Нисо 4/31, Шўро 42/37.
[18]Нисо 4/49, Нур 24/21. Яъни, ҳали ҳануз қиёмат келмай туриб, ҳисоб-китоб қилинмай туриб ҳеч ким ўзини оқлаши мумкин эмас. Кимни қандай амал қилганини, ким амалини холис ёки нохолис қилганини Аллоҳ билади ва шунга қараб уни ё оқлайди ёки бадном қилади.
[20]Бу ва Қиёмат 75/31-32 оятлар Валид Ибн Муғира ҳақида тушгани айтилса-да, бу оят токи қиёматгача ким Қуръондан юз ўгирса ва моддий яхшилик қилишдан бош тортса, ундай кишиларнинг барчасига таҳдид ва огоҳлантирув бўлиб қолаверади.
[21]Иброҳим ва Мусо а.с.ларга китоб берилган. Лекин бу оятда у иккаласининг китобини ҳам “саҳифалар” деб номланган. Бу эса, Иброҳим а.с.га бир-қанча саҳифаларгина эмас, балки Мусо а.с. каби унга ҳам тўлиқ бир китоб берилгани маълум бўлади. Иброҳим ва Мусо пайғамбарларга берилган китоблар ҳақидаги оятлар: Бақара 2/136, Оли Имрон 3/8, Анъом 6/83-89.
[22]Залзала 99/7-8.
[23]Яъни, ҳеч ким бировнинг гуноҳи учун жазоланмайди. Инсон ўтмишдаги инсонларнинг ишларидан жавобгар бўлмайди (Бақара 2/134), инсоннинг қилган яхшилиги ҳам ўзига, қилган ёмонлиги ҳам ўзига Бақара 2/286), биров учун биров ҳисоб бермайди (Анъом 6/52), маҳшарда на ота боласига, на бола отасига бирон нарса қилишга асқатмайди (Луқмон 31/33), гуноҳкор кишининг энг яқинлари бўлса ҳам, гуноҳкорнинг заррача гуноҳини зиммасига олмайди (Фатир 35/18, Мумтаҳина 60/3). Яна бошқа ўхшаш оятлар: Зумар 39/7, Фуссилат 41/46, Жосия 45/15,
[24]Арабтилидаги “манаа” калимасининг асл маъноларидан бири “ўлчов қўйиш”, “ўлчовини белгилаш”дир (Мақойис). Демак, инсоннинг ўлчови уруғланиб пуштга айланаётган вақтда белгиланади. (Замахшарий, Ибн Атийя ва Шавконий тафсирларига қаранг.)
[25]Ақна – мол-давлатинисақлабқолишимкониятигаэгабўлган кишига айтилади. Бу имкониятни инсонга албатта Аллоҳ беради.
[26]Шеъро – тунда самода жуда ҳам порлаб кўринадиган Сириус юлдузидир. Хузўа қабиласининг баъзи инсонлари ўша юлдузга сиг;инишгани ривоят қилинади. Аслида ибодат ва илтижо қилишга фақатгина ёлғиз Аллоҳ ҳақли экани мана шу шаклда билдириб ўтилмоқда. Яъни, қуллик яратилганга эмас, яратганга бўлиши керак.
[27]Лут қавмининг юрти остин-устун қилинган ва бошларига тошлар ёғилган (Ҳижр 15/74).
[28]Аъроф 7/187,
[29]Муъминун 23/110.
[30]Намозга алоқадор бўлмаган ҳолатлардаги сажда амри бош эгиш, Аллоҳнинг амрига итоат қилиш, ва таслим бўлишга ишорат қилади. ибодат қилинг деганда асосан тавҳид тушунилади. Яъни, ёлғиз Аллоҳга қуллик қилинглар, деган маъно чиқади. Бу оят Қуръондаги 14 та сажда оятидан биридир. Сажда қилишга буюрилган оятлар ўқилганида, Аллоҳга бир марта бўлса ҳам ўша вақтнинг ўзида сажда қилиб қўйиш тавсия қилинади.
