Охирги кунларда мусулмон уммати орасида турли диний ихтилофлар, низо ва англашилмовчиликлар кенг авж олмоқда. Натижада, мусулмон халқнинг бирлиги, бир-бирига бўлган ҳурмат-иззати ва бирдамлиги йўқолиб бормоқда. Бунга эса, асосан бировнинг ақлига келмаган эътиқодий саволларни ўзлари ўртага чиқариб, ортидан ўша саволларга – Қуръони Каримни асл манба қилиб олмагани учун – етарсиз жавоб беришлари сабаб бўлмоқда. «Аллоҳ қаерда?» деган савол бунга бир мисол бўлади.
Келинг, имон ва амал учун бу саволга ўрин борми-йўқми, кўриб чиқамиз.
1-савол: Имон калимасида ёки шаҳодат калимасида «Аллоҳ қаерда?» ёки «Аллоҳни қаердалигини излаб топинглар», ёхуд, «Аллоҳни қаердалигига ҳам имон келтиринглар» каби талаб ва шарт борми?
1-жавоб: Албатта йўқ. Имон калимасида ҳам, шаҳодат калимасида ҳам бундай талаб ва шарт йўқ. Имон калимасининг маъноси шундай: «Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ. Муҳаммад (а.с.) Аллоҳнинг элчисидир.
Шаҳодат калимасининг маъноси шундай: «Гувоҳлик бераманки, Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ. Яна гувоҳлик бераманки, Муҳаммад (а.с.) Аллоҳнинг бандаси ва элчидир.»
Демак, мусулмоннинг имони ва шаҳодатидаги асоси – Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқлиги ва Муҳаммад (а.с.) Унинг элчиси эканига ишонишдир. Аллоҳни қаерда эканини излаб топиш каби бирон бир шарт йўқ.
2-савол: Имони мужмал ва имони муфассал калимасида «Аллоҳ қаерда?» ёки «Аллоҳни қаердалигини излаб топинглар», ёхуд, «Аллоҳни қаердалигига ҳам имон келтиринглар» каби талаб ва шарт борми?
2-жавоб: Бу калималарда ҳам йўқ. Имони мужмал ибораси шундай: «Аллоҳнинг исм ва сифатлари қандай бўлса, мен шундайлигича Унга имон келтирдим. Унинг барча ҳукм ва буйруқларини қабул қилдим.»
Имони муфассал калимаси шундай: «Мен Аллоҳга, Унинг фаришталарига, китобларига, элчиларига, қиёмат кунига, яхшилигу ёмонликнинг ўлчови Аллоҳдан эканига ва қайта тирилишга имон келтирдим» . Кимки мана шу калимага чин қалбидан ишонган ҳолда айтса, у инсонга мўмин дейилади ва у инсондан «Аллоҳни қаердалигига имон келтирдингми?», ёки «Аллоҳни топ», ёхуд, «Аллоҳни қаердалигини билмасанг мўмин бўлмайсан» каби талаб ва шартлар сўралмайди. Бу каби саволлар динда ғулуга кетиш ва имон масаласида кераксиз ва лузумсиз низолар келтириб чиқариш деб аталади.
Бу ихтилофни келтириб чиқараётганлар «Аллоҳ қаерда?» деган саволга “Аллоҳ самода” деб, бунга Мулк сурасининг 16 ва 17-оятларини далил қилиб қиладилар. Келинг, бу оятларни биргаликда кўриб чиқамиз.
«Осмондаги зот сизларни ерга юттириб юборишидан омонда бўлдингизми?…»
«Ёки осмондаги зот сизларга азоб шамолини юборишидан омонда бўлдингизми?…»
Бу иккала оятда ҳам «Осмондаги зот» деб келтирилган. Лекин, бундан осмонда ўтирган, осмонда макон топган, осмонда жойлашган, каби маънолар чиқмайди. Улар эса, бу оятдан нотўғри ҳукм чиқариб, «Аллоҳ осмонда» деб жавоб беришмоқда. Келинг, “самода” деган калимани қандай маънода келганини уни очиқлаб берган Зухруф сурасининг 84- оятидан билиб оламиз:
«У зот осмонда ҳам илоҳдир, ерда ҳам илоҳдир. У зот ўта ҳикматли, ўта илмлидир.»
Демак, Аллоҳга нисбат берилган само ва ер калимаси, Уни осмонда ҳам ерда ҳам илоҳлик қилишига, осмонда ҳам ерда ҳам Ундан бошқа илоҳ йўқлигига, осмонда ҳам ерда ҳам барча ишлар Унга қайтишига, осмонлар ва ерда ҳеч нарса Унга махфий қолмаслигига (Оли Имрон 3/5) ишорат қилади. Шунинг учун Мулк сурасида шундай келтирилган. Бунга кўра, Мулк сурасидаги «Самодаги зот» деганда, Аллоҳни қаерда жойлашганини билдириш учун эмас, балки, Унинг улуғлигини билдириш учун ишлатилади, осмонда ҳам илоҳлик қиладиган зот дегани бўлади, осмонларни бошқариб турган зот дегани бўлади.
Агар бунга эътироз билдирсалар, «Самодаги зот» иборасига қараб, «Аллоҳ осмонда» деётганидек, «Фил-Арзи илаҳун — Ерда ҳам илоҳдир» иборасига ҳам «Аллоҳ ердадир» деб маъно бериб кўрсинлар-чи! Ундай деёлмайдилар. Чунки, ундай деса, Аллоҳ ерда деган маъно чиқиб қолади.
Зотан, осмон деганда дунёнинг ҳар тўрт тарафининг юқориси тушунилади. Ер юзининг ҳар бир тарафида самоси бор.
Агар Аллоҳнинг зотига нисбат берилган ҳар бир маконни Аллоҳга хослаб қўяверсак, Аллоҳ ҳам самода, ҳам ерда, ҳамда аршда бўлиб қолади. Чунки, Фуссилат 41:11 оятда “сумма истава илас-сама” деган бўлса, Юнус 10”3 оятда “сумма истава алал-арш” дейилган. Агар оятлардаги маконларни Аллоҳнинг зотига нисбат берадиган бўлсак, вақти-вақти билан Аллоҳ ердан самога, самодан аршга кўчиб юрган, деган нотўғри ҳукм ва янглиш тушунча ўртага чиқади. Бу эса, Аллоҳнинг зотига тўғри келмайди. Чунки, Аллоҳнинг зотини на ақл, на идрок ва на басират илғай олмайди (Анъом 6:103). Аллоҳнинг зотини ҳеч нарсага ўхшатиб бўлмайди (Шўро сураси 11).
Аршни ҳам, осмонлар ва ерни ҳам унинг Ўзи яратган, уларни яратишдан ҳам аввал Аллоҳ бор эди, уларни яратганидан кейин уларни бошқаришга ўтди, уларни тадбирини, ризқини, таъминотини, яратилиш қонунларини ушлаб туришни Ўз зиммасига олди (Аъроф сураси 54, Юнус сураси 3, Ҳуд сураси 7, Фурқон сураси 59, Қоф сураси 38, Ҳадид сураси 4).
Аллоҳ Ўзининг зоти ҳақида хабар берган оятларда Ўзи ҳақида шундай марҳамат қилган:
“Қулларим сендан Мен ҳақимда сўрасалар, Мен уларга яқинман[1]…” (Бақара 2:186)
“Қаерда бўлишингиздан қатъий назар, у сизлар билан биргадир[2]…” (Ҳадид 57:4)
Демак, Аллоҳ ҳақида савол берилганда Аллоҳ қайерда деб эмас, Аллоҳ қандай зот деб савол бериш керак. Бунга берилган жавобда ҳам, оятларда Аллоҳ Ўзи ҳақида нима деган бўлса, ана шундай жавоб бериш керак. Акс ҳолда Аллоҳ ҳақида билмаган нарсасини гапираверадиган золим ва шаятоний инсон бўлиб қолади (Бақара 2:169, Ҳуд 11:18).
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, Аллоҳни қаерда эканига имон келтириш имоннинг шарти эмас. Имоннинг асоси – Аллоҳни борлиги, бирлиги, Ундан бошқа илоҳ йўқлигидир. Инсонларга мана шуни тушунтириб ўргатишимиз керак.
Бирон бир оятда Аллоҳ: «Мени қаерда эканимни излаб топинглар», ёки, «Мени қаердалигимни билмасанглар кофир бўласизлар» демаган. Буни шарт қилган бирорта ҳам соғлом ҳадис ҳам йўқ. Аксинча, имон, Ислом cа эҳсон ҳақидаги машҳур ҳадисда ҳам бундай шарт ўргатилмаган. Шунинг учун, бундай фитнали ва ихтилофли саволларга барҳам бериб, имон ва амал учун керакли илм билан машғул бўлайлик. Аллоҳ тўғри йўлдан адаштирмасин.
[1] Аллоҳ қулларига илми, қудрати, яхшилиги, қутқариб қолиши, ёрдами билан яқин. Аллоҳни инсонга макон жиҳатидан яқин деб нисбат бериб бўлмайди. Чунки, Аллоҳ маконлар яратилмай туриб ҳам бор эди. Аллоҳ бандаларига жуда яқиндир. Лекин инсонлар уни англай олмайди (Воқеа 56/85). Аллоҳ инсонга шоҳ томиридан ҳам яқин (Қоф 50/16).
[2] Агар оятдаги “مع- маъа” калимасига “бирга” маъноси берилса, Аллоҳ сизларни кўриб туради, билиб туради, тўлиқ хабардор бўлиб туради, қаерда ва қандай ҳолатда бўлсанглар ҳам, Ундан махфий қолмайсизлар, ишингизни кўриб, гапингизни эшитиб туради, деб тушунилади. бунга ўхшаш оят: Мужодала 58/7. Агар оятдаги “مع – маъа” калимасига “ёрдам” маъноси берилса, модомики сизлар Аллоҳга итоатда бўлсанглар,қаерда ва қандай шароитда бўлсанглар ҳам, У сизларга ёрдам беради, дегани бўлади. бу каби иборалар ўзбек тилида ҳам ишлатилади. Масалан: Мен бир дўстимга: “Мен сен биланман”, десам, мен сени тарафингни оламан, сенга ёрдам бераман, сени ёлғиз ташлаб қўймайман, демоқчи бўлган бўламан. Бу оятлардан мана шундай маънолар ҳам чиқади. Буни араб тилида балоғат, фасоҳат, мажоз илми дейилади. Ўзбек тилида эса таг маъно, кўчма маъно деб аталади.
