- ФОТИҲА Сураси[1]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
1:1. Яхшилиги чексиз[2] ва меҳрибон Аллоҳ исми билан.[3]
اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ
1:2. Оламларнинг яратувчи Эгаси[4] – Аллоҳга олқиш-у мақтовлар[5] бўлсин!
الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
1:3. (У) Яхшилиги чексиз ва меҳрибондир.
مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ
1:4. Мукофот/жазо[6] кунининг ҳукмронидир.
إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ
1:5. (Аллоҳим!) Ўзинггагина қуллик қиламиз,[7] Ўзингдангина ёрдам сўраймиз.[8]
اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ
1:6. Бизни тўғри йўлга сол![9]
صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ
1:7. Ғазаб(ин)га дучор бўлмай[10] ва адашмай[11] неъматингга эришган бандаларинг[12] йўлига сол (Омин!)[13]
[1] Ушбу сура инсонни Аллоҳга берган аҳди ҳисобланади. Чунки, бу сурада бутун мавжудотни яратувчиси Аллоҳ экани, инсонлар дуою ибодатни ва қуллик хизматини фақатгина Унга қилиши кераклиги, бу яшаб турган ҳаётимиз ортидан яна янги ҳаёт пайдо қилиши ва у кунда ҳар ким қилган ишининг мукофоти ёки жазосини олиши, у кунда ҳукмни фақат Аллоҳ бериши, Илоҳий ёрдам фақат Ундан сўралиши, тўғри йўл фақат У кўрсатган йўл экани, у йўлда юрмаганлар адашган ва Аллоҳнинг ғазабига гирифтор бўлган деб ҳисобланиши айтиб ўтилган. Ушбу сурани онгли равишда тафаккур билан тушуниб ўқиган инсон ўша нарсаларни эътироф қилган ва Аллоҳга сўз берган бўлади. Бу сурадаги аҳду вафо ва ҳукмларни мусулмон киши асло унутмаслиги ва ўша аҳдга вафо қилган ҳолда ҳаёт кечириши керак. Акс ҳолда, Аллоҳга берган аҳди ва имонини арзимас дунё ва ундаги ўткинчи манфаатлар эвазига сотиб юборган, бунинг оқибатида қиёмат куни унга ҳеч қандай савобдан насиба бўлмайдиган, Аллоҳ уни оқламайдиган бадбахт инсонга айланиб қолиши ҳеч гап эмас (Оли Имрон 3:77). Аллоҳ ушбу аҳдга қатъий риоя қилишни биздан талаб қилган ва таъкидлаб қайта-қайта эслатиб ўтган (Анъом 6:152), (Наҳл 16:91, 95). Энди, умумий Қуръон оятларига келсак, оятлар муҳкам ва муташобеҳ бўлиб иккига бўлинади. Муҳкам – ҳукм ифодаловчи оятлар, муташобеҳ – ҳукман ва маънан унга ўхшаш бўлади, шу билан биргаликда муҳкам оятларни батафсил очиқлаб берувчи оятлар ҳисобланади. Қуръон оятларининг ҳар бири орасида энг камида иккиталик алоқа бор. Қуръонни кириш қисми бўлган Фотиҳа сураси масоний-иккиталик бўлиб келиши – фотиҳа сураси барча Қуръон оятларининг ўзаги ва мағзи эканини билдиради. Қуръоннинг бошқа сура ва оятлари мана шу Фотиҳа сурасининг имон ва амал масаласидаги тафсири ва баёни ҳисобланади. Севимли пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом: «Сизларнинг энг яхшиларингиз Қуръонни ўрганган ва уни ўргатганингиздир» дедилар (Бухорий ривояти). Аллоҳдан ушбу муборак китобни ўрганишни, ўргатишни, унга аввало ўзимиз амал қилиб, шу ҳадисга асосан умматнинг энг яхшиси бўлиб қолишни сўраб қоламиз.
[2] «Раҳмон ва Раҳим» калималари «раҳмат» ўзагидан турланган сифатлардир. Раҳмон – Аллоҳнинг раҳмати ҳар нарсани қамраб олган, ҳар нарсага етиб ошган, ҳар нарса ва ҳар кимдан ортиб қолади, чексиз раҳмат эгаси, деган маъноларни билдиради. Аллоҳдан бошқаси бу исм ва сифатга лойиқ бўлмагани учун, бу калимага «Раҳмати чексиз» деб маъно бердик. Раҳим – умумий маънода яхшилик қилувчи деган маъно англатади. Шу билан бир қаторда, оятлардаги маъно оқишига қараб, шафқатли, неъматидан баҳраман қилувчи, бахтга эриштирувчи, аяйдиган, каби маъноларда келади. Бу сифат инсонларда ҳам учраб туриши мумкин. Бунга мисол, раҳим сифати қуйидаги оятда мўминларнинг сифати қилиб келтирилган: «Муҳаммад Аллоҳнинг элчисидир. Унинг ёнидагилар – кофирларга қаттиқ, бир-бирига нисбатан шафқатлидир (яхшилик қилувчидир).» (Фатҳ 48:29).
[3] Аллоҳ таоло Қуръони Каримнинг илк оятида «Яратган Эганг номи билан ўқи!» (Алақ 96:1), деб буюргани учун, Қуръон тиловатидан ва уни ёзишдан аввал албатта Аллоҳнинг номи ёд этилиши керак. Аллоҳ таоло (Наҳл 16:98)- оятида «Қуръон ўқиганингда қувилган шайтондан Аллоҳга сиғиниб паноҳ сўра», деб буюргани учун, Қуръон ўқишдан аввал «Аъувзу» айтилади. Демак, аъувзу ва «бисмиллаҳни» айтган кишида шундай ният бўлиши керак: Қуръон ўқиётганимда Аллоҳнинг Ўзидан ёрдам сўрайман, Унга суяниб таянаман, ўқишдан мақсадим уни тушуниб унга амал қилиш орқали Аллоҳнинг ризосига эришишдир. Мен бу ишни Аллоҳнинг амрига кўра бажаряпман, Унинг розилиги учун қиляпман, Ундан ёрдам ва муваффақият сўрайман, Унга суяниб-таянаман ва натижасини мен учун хайрли қилишини сўрайман. Мусулмон инсон ҳар қандай яхши иш қилишидан олдин Аллоҳни ёд этиши керак.
[4] «Рабб – эга дегани. Араб тилида бу калима баъзан инсонлар учун ҳам ишлатилади (Юнус 12:50). Аллоҳга нисбатан ишлатилганида «Яратган Эга» деб таржима қилинади. Бир нарсанинг йўқдан бор қилиб яратган эгаси, унинг ҳақиқий эгаси ҳисобланади. Кўп оятларда Робб калимасидан кейин яратиш сифати келтирилади (Нисо 4:1), (Аъроф 7:45), (Юнус 10:3), (Алақ 96:1). Аллоҳ барча борлиқнинг эгасидир. Уни Ўзи яратди ва Ўзи эгалик қилиб бошқаради. Шу боис, «Робб» калимасига «яратган эгаси» деб маъно берилади.
[5] Ҳамд – мукаммал даражада мақташ, афзаллик тарафлама чиройли таърифлашдир (Имом Насафий, Саолибий, ва Тантовий). Ўзбек тилида бунга олқиш дейилади. Осмонлар ва ердаги барча нарса Аллоҳга ҳамду сано/олқишу мақтов айтиб улуғлайди (Исро 17:44). Мўмин банда Аллоҳга кечасию кундузи, кун чиқишидан олдин ҳам кун ботишидан олдин ҳам Ҳамду тасбеҳ/олқишу мақтов айтиб улуғлаши керак. Чунки бу ҳақида кўплаб оятларда эслатмалар берилган (Тоҳа 20:130), (Намл 27:59), (Намл 27:93), (Луқмон 31:25), (Ғофир 40:55). Инсон Илоҳий бир фазилатга эришганида ёки бирор бир ғам-андуҳдан қутулганида ҳам Аллоҳга ҳамду тасбеҳ айтиши керак (Мўминун 23:18), (Намл 27:15), (Фотир 35:34). Ҳатто уйқудан уйғонибла бошқа бир ишга киришмай туриб ҳам Аллоҳга ҳамду сано/олқишу мақтовлар айтиб Уни улуғлаши, Унинг Ўзига хос сифатларини айтиб зикр қилиб эслаши керак (Тур 52:48).
[6] Мукофот/жазо олинадиган кун – ҳеч кимни бошқа бирига фойдаси тегмайдиган, ишлар фақат Аллоҳга ҳавола бўладиган кундир (Инфитор 82:17-19). Дин – «дайн» ўзагидан турланган бўлиб, одат, ҳолат, жазо, қаршилик кўриш ва итоат маъноларида ишлатилади. (ас-Сиҳоҳ). Дунёда қилинган ишларнинг барчаси охиратда ҳисоб-китоб қилинади ва қилинган ишларга муносиб жазо ёки мукофот берилади (Нур 24:25), (Зориёт 51:6), (Инфитор 82:17-19). Шу боис қиёмат кунига ҳисоб-китоб ва мукофот/жазо куни дейилади.
[7] Ибодат – бош эгиб итоат қилишдир (Абдулқоҳир Журжоний, Имом Наҳҳос, Имом Зажжож), бош эгиб буюрилган ишни қилишдир (Фахруддин ар-Розий). Буни ўзбек тилида сўзсиз итоат қилиш дейилади. Мана шу оятга амал қилган инсон ўзини Аллоҳнинг бандаси эканини сўз ва амал билан тасдиқлаган бўлади. Амалсиз қуруқ гап билан ибодат бўлмайди. Аллоҳдан бошқа ҳеч кимни айтгани сўзсиз ва шартсиз амалга оширилмайди. Акс ҳолда, Аллоҳдан бошқасига қуллик бошланади.
[8] Бу оятда келтирилган ёрдам сўраш – Аллоҳдангина сўраладиган маънавий ёрдамларга ишорат қилади. Масалан: Қилган ибодат ва дуоларни қабул бўлиши, қалбимиздаги нифоқ, риёкорлик, ишончсизлик каби маънавий касалликлардан паноҳ сўраб, Ўзидан шифо тилаш ва шу каби Аллоҳдан бошқа ҳеч ким бажара олмайдиган нарсаларни Унинг Ўзидангина сўраймиз. Лекин, моддий ва жисмоний ёрдамларни бошқа инсонлардан ҳам сўраймиз. Масалан: Юкимни кўтаришиб юборинг ва шу каби жисмоний ёрдамлар албатта инсонлардан сўралади, лекин Аллоҳдан сўралмайди. Ҳар нарса Аллоҳнинг мулки эканини ҳамма билади. Лекин, Ундан тўғридан-тўғри ёрдам сўраладиган ўринларда, баъзи инсонлар Аллоҳ билан ўзларини орасига муқаддас ва муборак деб билган баъзи кишиларни восита сифатида қўйиб, ёрдамни ўша воситачилар орқали сўрашади. Бундай дуо қилиш – воситачиларни Аллоҳнинг даражасига олиб чиқиш дегани бўлиб қолади ва бу ҳам ширкни бир туридир. Бу оят Аллоҳдан мана шу шаклда, яъни орага бировни қўшмасдан, тўғридан-тўғри Аллоҳнинг Ўзидангина ёрдам сўраш кераклигини билдирмоқда. Бу оятдаги ёрдам инсонлардан эмас, балки Аллоҳдан сўраладиган ёрдам эканини қуйидаги оятлардан билиб оламиз. Чунки инсонларни бир-бирига ёрдамчи бўлишлари, ўзаро яхшилик қилишлари буюрилган. Алоқадор оятлар: Моида 5/2, Бақара 2/177, Зарият 51/19, Маориж 70/24-25.
[9] Тўғри йўлга муваффақ қилишни сўраш – тўғри йўлда бардавом қолишни сўраш ва ундаги зиёдаликни тилашни билдиради. Сироти-мустақим – Аллоҳнинг китобидир (яъни Ундаги диндир) (Ибн Касир, Али р.а дан ривояти, Ибн Жарир Тобарий, Имом Аҳмад ва Термизий Али р.а. ривояти). Демак, тўғри йўл – Қуръонда кўрсатилган Ислом динидир, Расулуллоҳ бизга олиб келган тавҳид динидир. Қуръонни маҳкам ушлаган инсон албатта тўғри йўлда юради (Анъом 6/151-153, Зухруф 43/43). Бу ҳақ йўлда мустаҳкам юриш учун эса Аллоҳнинг китобига амал қилиш керак, унинг учун китобни тушуниб ўқиш керак. Зеро, барча илоҳий китоблар инсонлар тушунсин деб нозил қилинган (Иброҳим 14/4).
[10] Аллоҳнинг ғазабига гирифтор бўлмаслик учун қуйидаги оятларга эътибор беринг. У оятларда кимлар ғазабга дучир бўлгани баён қилинган:
Яҳудийлар (Бақара 2:61, 90; Оли Имрон 3:112; Моида 5:60; Аъроф 7:152)
Қасддан бир мўминни ўлдирганлар (Нисо 4:93)
Ҳаққа қарши оёқ тираб туриб олганлар (Аъроф 7:71)
Имон ва ватан ҳимояси йўлидаги жангдан қочганлар (Анфол 8:16)
Ислом динидан қайтган муртадлар (Наҳл 16:106)
Нонкўрлар (Тоҳа 20:81)
Аллоҳнинг дини хусусида (динга қарши) мунозара олиб борадиганлар/бу ишга бел боғлаганлар (Шўро 42:16)
Эрига туҳмат қилган аёл (Нур 24:9)
Мунофиқ эрлар ва мунофиқ аёллар (Фатҳ 48:60)
Мушрик эрлар ва мушрика аёллар (Фатҳ 48:6)
[11] Қуйидаги оятларда инсон асосан қандай ҳолатларда адашишлиги баён қилинган:
Аллоҳнинг оятларига нисбатан ёлғон муносабат билдирганлар (Мўминун 23:105-106)
Ишонганидан кейин имонини яширганлар (Моида 5:12)
Аллоҳнинг йўлидан тўсганлар/Аллоҳнинг йўлига қарши чиққанлар (Нисо 4:167)
Дин хусусида ҳаддан ошганлар (Моида 5:77)
Шубҳа-гумонга қараб иш тутадиганлар/гумонга эргашадиганлар (Анъом 6:116)
Дунё ҳаётини охират ҳаётидан афзал кўрганлар/дунё ишини охират ишидан биринчи ўринга қўйганлар (Иброҳим 14:3)
Аллоҳга ширк қўшганлар (Нисо 4:116)
Фосиқлар/йўлдан чиққанлар (Моида 5:108; Анъом 6:77)
Аллоҳдан бошқасига дуо қилганлар/Аллоҳдан бошқасини ёрдамга чақирганлар (Аҳқоф 46:5)
Аллоҳни қўйиб шайтонларни валий қилиб олганлар (Аъроф 7:30)
Ҳақсизлик қилувчилар/золимлар (Марям 19:38)
Аллоҳ ва Расулига қарши бўлганлар (Аҳзоб 33:36)
Аллоҳнинг зикрига/оятларига нисбатан бағри тош бўлганлар (Зумар 39:22)
Аллоҳга ва Унинг оятларига чақирганларнинг даъватини қабул қилмаганлар (Аҳқоф 46:32)
Қиёмат қойим бўлиши ва у кундаги ҳисоб-китобга ишонмайдиган кимсалар (Шўро 42:18)
Мунофиқлар (Бақара 2:8-16)
Аллоҳ нозил қилган китобларни ва ундаги ҳукмларни яшириб беркитганлар (Бақара 2:174-175)
Кофирлар (Ҳаққа қарши чиққанлар) (Нисо 4:136)
Мушриклар (Нисо 4:116; Иброҳим 14:30)
Дунёдаги мол-давлат ва зеб-зийнатга алданиб ҳақдан узоқлашиб кетганлар (Юнус 10:88)
Нафсининг орзуларига эргашиб кетганлар (Юсуф 12:30)
Аллоҳнинг китобидан узоқлашиб кетганлар (Тоҳа 20:52; Луқмон 31:6)
Аллоҳнинг китобидан далил келтирмасдан, Аллоҳ ҳақида ва Аллоҳнинг ҳукмлари ҳақида гапириб юрадиганларга қўшилиб олганлар, эргашиб олганлар (Ҳаж 22:8-9)
Ёмон инсонларни ўзига дўст қилиб олганлар (Фурқон 25:28-29)
Ҳақ ва ҳақиқатни тан олмай уни ёлғонга чиқаришга уринганлар (Қалам 68:7-8)
[12] Аллоҳ бахт-неъмат берган кишилар – пайғамбарлар, содиқлар, шаҳидлар ва яхши кишилардир (Нисо 4/69). Улар ҳам Ислом динига амал қилишган. Шунинг учун уларнинг йўллари ҳам тўғри йўл бўлган. Зеро, Аллоҳнинг дини ягона Исломдир (Оли Имрон 3/19).
[13] Амин/омин – «Аллоҳим қабул қил» дегани. Бу сўз ғайридинларда ҳам ибодат ва дуолар сўнгида айтиладиган сўздир (Лисанул Араб). Бу калима Қуръонда келтирилмаган. Муҳаммад алайҳиссалом намозда Фотиҳа сурасини орқасидан ўзи ҳам айтгани ҳамда жамоатдан ҳам айтишни истагани ривоят қилинган (Бухорий, Тафсир 2; Муслим, Солат 62, 87).
[…] Фотиҳа […]