Илҳом – Аллоҳ бандаларини қалбида бирон нарсани пайдо қилиб қўйишидир. Сезги ҳам мана шу маънони ифодалайди.
Мурид: Илҳомга ишонасанми? Бошқа нарсаларга унчалик алоқаси бўлмаса-да, илҳом деган каромат бор.
Байиндир: Илҳомни борлигига шубҳа йўқ. Агар Аллоҳни илҳоми бўлмаса, инсонлар тараққий эта олмайдилар, ривожлана олмайдилар. Барча илмий-кашфиётлар ва изланишлар Аллоҳни илҳоми орқали ўртага чиқади. Лекин, илҳом шайхларга ёки фақатгина мусулмонларга тегишли эмас. Кофирлар ҳам илҳом олиши мумкин.
Илҳом калимаси Қуръонда бир жойда келади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا ﴿٧﴾ فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴿٨﴾ قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا ﴿٩﴾ وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا ﴿١٠
“Нафс (инсон вужуди)га ва уни мувозанатли-бежирим яратилишига қасамки, У нафсга ёмонлигини ҳам яхшилигини ҳам илҳом қилди (билдирди). Ўзини пок сақлаган киши муродига эришади. Ўзини булғаган киши эса, зиён кўради.”[1] (Шамс 91/7-10)
- Исёнкорликка илҳом
Исёнкорлик – инсонни Аллоҳга, инсонларга ёки ўзига қарши нотўғри муносабат билдириши ва нотўғри муомала қилишидир. Бундай ишга қўл ураётган кишини қалбида безовталик пайдо бўлади ва ўзини ноқулай ҳис қилишни бошлайди. Бу нарсага юрак сиқилиши ёки виждон азоби дейилади.
Юсуф алайҳиссаломни Зулайходан узоқлаштирган бурҳон Аллоҳни илҳомидир. Бу ҳақдаги оят қуйидагича:
وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ ۖ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَن رَّأَىٰ بُرْهَانَ رَبِّهِ ۚ كَذَٰلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ ۚ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ
“Аёл унга интилди. Роббининг буҳронини кўрмаса эди, Юсуф ҳам унга интилган бўларди…” (Юсуф 12/24)
Гуноҳ инсон табиатига ва хилқатига зид нарса. Шу сабабли, инсон аслида ҳеч қандай гуноҳ қилишни хоҳламайди. Агар гуноҳга қўл урмоқчи бўлса, Аллоҳ уни қалбига қиладиган ишини ёмон эканини билдириб-сездириб қўяди. Агар шунга қарамасдан ҳам гуноҳга қўл урса, уни қалбига бир сиқилиш ҳисси пайдо бўлади, виждони қийналади ва қилган ишидан пушаймон бўлиш ҳисси туғилади.
Бу нарса мусулмон бўлмаган кишиларда ҳа юз беради. Набийимизга азият берган Абу Жаҳл, Абу Лаҳаб, Абу Суфён, Валид б. Муғийра, Надр б. Ҳарис, Умайя б. Ҳалаф ва Ос б. Воиллар бир жойга йиғилдилар ва айтдиларки:
Ҳаж мавсумида Араб ҳайъатлари келиб биздан Муҳаммад ҳақида сўрашмоқда, ҳар биримиз ҳар хил жавоб беряпмиз. Биримиз телба, бошқа биримиз коҳин яна бошқа биримиз эса шоир деб жавоб беряпмиз. Муҳаммад ҳақида берилган жавоблар ҳар хил бўлганлиги сабабли, Араблар бу берилган жавобларни ҳаммаси нотўғри деган хулосага бориб қолишмоқда. Келинглар, Муҳаммад га битта исм беришга келишиб олайлик.
Орасидан бири “у шоир” деди. Валид б. Муғийра: Мен Убайд б. Ал-Абрас ва Умайя б. Абиссалтни шерларини эшитдим, Муҳаммадни сўзлари буларни шерларига ўхшамайди, деди.
Яна бири “у коҳиндир” деди. Валид: “Кимга коҳин дейилади?”- деб сўради. Шунда: “Баъзан тўғри баъзан ёлғон гапирган кишига коҳин дейилади”, деб жавоб беришганида, Валид уларга: “Муҳаммад асло ёлғон гапирмаган”, деди.
Яна бири “у телба” деди. Шунда Валид: Кимни телба дейилади?”, деб сўраганида, улар: “Инсонларни қўрқитган кишига”, деб жавоб беришганида, Валид уларга: “Шу вақтгача Муҳаммад ҳеч кимни қўрқитмаган”, деди.
Кейин, Валид у ердан туриб уйига кетди. Шунда ҳамма Валид б. Муғийра динини ўзгартирди, деб юборди. Абу Жаҳл дарҳол уни ёнига кетди ва: “Сенга нима бўлди? Ахир Қурайш сенга ёрдам тўплади. Улар сени тушкунликка тушиб қолиб динини ўзгартирди, деб ўйлашмоқда!”, деди. Валид айтдики: “Мени унга эҳтиёжим йўқ, лекин, мен Муҳаммад ҳақида ўйландим; у сеҳргар бўлса керак деб ўйлаяпман. Чунки, сеҳргар ота билан ўғлини, ака билан укани ва эр билан хотинни ўртасини бузиб юборади.”
Кейин, унга сеҳргар деган лақаб қўямиз деб келишди. Маккада баланд овозда бақиришни бошлашди. Тўпланиб турган халқ ҳам: “Муҳаммад ҳақиқатда сеҳргардир”, дейишди. Бу гап халқ орасида тилдан-тилга ўтиб анча тарқалиб кетди ва бу гап Пайғамбаримизга жуда оғир ботди. Шунда набийимиз уйига қайтиб келди ва устини кийими билан ёпиб олди. Мана шу ҳолат қуйидаги оятлар нозил бўлди:”[2]
إِنَّهُ فَكَّرَ وَقَدَّرَ ﴿١٨﴾ فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ﴿١٩﴾ ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ﴿٢٠﴾ ثُمَّ نَظَرَ ﴿٢١﴾ ثُمَّ عَبَسَ وَبَسَرَ ﴿٢٢﴾ ثُمَّ أَدْبَرَ وَاسْتَكْبَرَ ﴿٢٣﴾ فَقَالَ إِنْ هَـٰذَا إِلَّا سِحْرٌ يُؤْثَرُ ﴿٢٤﴾ إِنْ هَـٰذَا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ ﴿٢٥
“У ўйланди ва ўлчаб-чамалади. Ўлгур! Қандай ўлчаб-чамалади? Ҳа, ўлгур! Қандай ўлчаб-чамалади? Кейин қаради. Кейин юзини буриштирди ва қовоғини осди. Кейин юз ўгирди ва катта кетиб шундай деди: “Бу жуда борса нақл қилиниб келинган бир сеҳр бўлади. Бу жуда борса бир инсон сўзи бўлади.” (Муддассир 74/18-25)
Қуръонда айтилган ва Расулуллоҳ ҳаётида татбиқ қилиб ўтган мусулмонлик – инсон табиати ва фитратига юз-да юз мос ва уйғун келади. Табиат ва борлиқларни яратган, улардаги ривожланиш, ўсиб-улғайиш, ҳаракатланиш ва ривожланиш учун керак бўлган барча қонун-қоидаларини ҳам бирга яратган Аллоҳдир. Дин – ўша табиат ва борлиқлардаги инсоният учун керакли бўлган табиий қонунларни Аллоҳ тарафидан ёзув шаклига келтирилган ҳолатидир. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا ۚ فِطْرَتَ اللَّـهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا ۚ لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّـهِ ۚ ذَٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ
“Сен юзингни тўғри мана шу динга бур; Аллоҳни фитратига. У инсонларни унга кўра яратган. Аллоҳ яратган нарсани ўрнини босадиган ҳеч нарса йўқ. Мана шу соғлом диндир. Аммо, инсонларни кўпчилиги буни билишмайди-ўрганишмайди.” (Рум 30/30)
Тўғри дин Аллоҳни табиатда яратган қонунларини инсон ҳаётига мос келадиган қисми бўлганлиги учун, унга қарши чиққан киши истар-истамас ўзини ноқулай ҳис қилади ва ҳаётида турли муаммоларга дуч келади. Бунинг далили:
رُّبَمَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِمِينَ
“Ўзларини ҳақдан тўсганлар (кофирлар) гоҳо-гоҳо: “Кошки биз ҳам Унга таслим бўлсайдик (мусулмон бўлсайдик), деб қолишади.” (Ҳижр 15/2)
Мана шу сабабли кофирлар доим шубҳа ва гумон ичида қолиб кетишади:
لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَن تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ ۗ وَاللَّـهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
“Улар қурган бино, қалблари парчалангунча ичларидан чиқмаган бир шубҳа манбаси бўлишда давом этади…” (Тавба 9/110)
Бу ҳам Аллоҳни уларга берган марҳамати ҳисобланади. Кимлардир мана шу сабаб ақлини йиғиб олади ва кирган нотўғри ёлидан воз кечади.
Гуноҳдан кейин пайдо бўлган виждон азоби кишини пушаймонликка, илҳом эса тавбага йўналтиради. Мана сизга Аллоҳни яхшилигини кенглиги ва буюклиги!
- Тақвога Илҳом
Тақво – ҳимояланиш, сақланиш дегани. Инсон Аллоҳга, инсонларга ва ўзига нисбатан ҳақсизлик қилиб қўйишидан ўзини сақлай олса ва бундай ишлардан ўзини ҳимоя қила олса, дунёда жиноятчи-гуноҳкор бўлишдан, охиратда эса жаҳаннам азобидан қутулади. Гуноҳдан қочишни ва савобга интилишни якуний натижаси мана шудир. Ҳар бир инсон тақвони лаззатини ва роҳатини ич-ичидан ҳис қилади. Мана шу нарса Аллоҳни илҳоми дейилади. Вабиса б. Маъбад айтадики:
“Муҳаммад алайҳиссаломга бордим; “Яхшилик ва ёмонлик ҳақида сўрагани келдингми?” – деди. Кейин бармоқларини бир жойга тўплаб қўлини кўксига урди ва уч марта шундай деди: “Виждонинг билан маслаҳат қил, қалбинг билан маслаҳат қил Вабиса! Яхшилик – виждон қабул қилган нарсадир, қалбинг қабул қилган нарсадир. Гуноҳ эса, виждонингни қийнаган, қалбингда тараддуд пайдо қилган нарсадир. Хоҳ инсонлар сенга фатво берган бўлсинлар, хоҳ сен қилган ишни тўғри деб билсинлар!”[3]
Набийимизни яна бир сўзи шундай:
“Сени шубҳалантирган нарсани тарк қил, шубҳалантирмаган нарсага ўт. Чунки, тўғрилик қалбда ҳаловат пайдо қилади; ёлғон эса шубҳа ва тараддуд пайдо қилади.”[4]
Қалбга келган ҳар нарса шайтон васвасаси бўлиши ҳам мумкин. Чунки, шайтон “Инсонларни ичига (қалбига) васваса соладиган” (Нас 114/5) бир борлиқдир.
Қалбимизга келган васваса билан илҳомни ажрата олишимиз учун, қалбимизга келган ҳар нарсани Аллоҳни буйруқлари ва тақиқлари томонидан текшириб чиқишимиз керак бўлади. Акс ҳолда, кўплаб инсонлар каби ўзини тўғри йўлдаман деб ўйлаб, аслида шайтонни йўлига юриб кетиши ва шайтон васвасасини Раҳмондан келган илҳом деб қабул қилиб олиши мумкин. Шайтон инсонларни адаштириш учун тўғри йўлни устига ўтириб олишини асло унутмаслигимиз керак.
Мурид: Исёнкорлик ва тақводан бошқа ҳеч қандай илҳом бўлмайдими?
Байиндир: Албатта бўлади. Аллоҳ инсонни қалбига кўп нарсаларни сездириб қўйиш мумкин. Бу ҳақдаги оятлар ваҳий бўлимида айтиб ўтилди. У нарса ҳам мўмин ёки кофир дея ажратилмасдан ҳар бир инсонни қалбида юз бериши мумкин. Шоир ва ихтирочилар бунга бир-қанча мисоллар келтириши мумкин.
[1] س دسو ديس – сўзликда бир нарсани мажбурлаб киргизиш ва бир нарсани босим билан бошқа нарсани ичига сингдириш дегани. (Лисонул Араб) Кимлардир ўзини ёмон ишларни қилишга мажбур қилиб, баъзи нарсаларга эришишга ҳаракат қилади. Пок табиатига ёмон хислатларни киргизишни бошлайди. Оятлар бундай кишилар худди Самуд халқи каби зиёнга учрашидан хабар бермоқда.
[2] Каҳф сураси 18/25.
[3] Сунани Дораний, Буюъ 2.
[4] Термизий, Қиёмат 60.
