РУҲОНИЛАР ҲАЁТИ
Мурид: Мен ҳали ҳам қаноат қилганимча йўқ. Мени билишимча беш хил ҳаёт бор.
- Биринчиси бизни ҳаётимиз.
- Иккинчиси Ҳз. Ҳизр ва Илёснинг ҳаёти. Булар бир вақтни ўзида кўплаб маконларда пайдо бўла оладилар. Агар хоҳласалар бизлардек еб-ичаверадилар.
- Учинчиси Ҳз Идрис ва Исонинг ҳаёти. Бу худди фаришталарнинг ҳаёти каби нуроний ҳаётдир.
- Тўртинчиси шаҳидларнинг ҳаёти.
- Бешинчиси қабрдагиларнинг ҳаёти.
Шаҳидлар ҳаётларини Аллоҳ йўлида фидо қилганликлари учун, Аллоҳ уларга барзах оламида дунё ҳаётига ўхшаган, лекин машаққат ва заҳматсиз бир ҳаёт бериб қўяди. Улар ўзларини ўлган деб билмайдилар, аксинча, ҳана ҳам яхшироқ бир жойда эканини ҳис қиладилар ва жуда ҳам бахтли бўладилар. Шунингдек, шаҳидларнинг афзали бўлмиш Ҳамза ҳам шундай бир ҳаётда яшамоқда. Ундан ёрдам сўраганларни ҳимоя қилиб туриши ва дунёга алоқадор бўлган ишларини кўриб-билиб туриши мумкин.[1]
Байиндир: Аллоҳ йўлида ўлдирилганларни тирик экани тўғри, Лекин, Аллоҳ таоло уларни тириклигини сизлар фарқига бормайсиз ва тушуниб етмайсизлар дегани ҳолда Ҳамзани қандай тирик юрганини англаб етганингизни иддао қилишингиз оғир гуноҳга қўл урганингизга ишора қилади.
Ҳз. Ҳамза ундан ёрдам сўраганларга асло ёрдам бера олмаслиги ҳақида ҳали ҳам шубҳангиз бўлса юқоридаги оятларни яна бир марта ўқиб тушуниб чиқинг. Агар ўша оятларга ишонсангиз, сиз айтган нарса содир бўлишини ақлингиздан чиқариб юборишингиз керак! Ўша оятлардан бири шундай:
“То қиёмат кунигача унга жавоб қайтара олмайдиган бирини Аллоҳ билан ўзини орасига қўйиб ёрдамга чақиргандан ҳам адашганроқ ким бор? Ҳолбуки, улар буларнинг дуо/илтижоларини фарқига ҳам бормайдилар.” (Аҳқоф 45/5)
Мурид: Бизни яшаб турган ҳаётимиз аниқ, шаҳидларни ҳаёти ҳам маълум бўлди. Энди қолган уч хил ҳаёт ҳақида нима дейсан?
Байиндир: Аслида саволни мен беришим керак! Ҳизр, Илёс, Идрис ва Исо (уларга салом бўлсин) ҳаётда экани ва ҳозирда яшаётганини даъво қилаётган сиз-ку!
Мурид: Буларни айтган зот бундай бир ҳаёт борлигини, кашф эгалари бўлган авлиёлар мутавотир даражасига етиб борган натижаларга асосланиб айтган.
Байиндир: “Кашф эгаси бўлган авлиё” деган сўз ҳақиқат ва тўғриликдан мутлақо узоқ бир атама ва нотўғри бир таърифдир. Ғайб илмига алоқадор бўлган бир мавзу, ҳеч қандай илмий савияси бўлмаган кашфга асосан қабул қилинмайди.
Номи айтиб ўтилган пайғамбарлардан фақатгина Исо алайҳиссаломни аҳволидан хабаримиз бор. Уни ҳам қуйидаги оятдан ўрганганмиз:
وَكُنتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا مَّا دُمْتُ فِيهِمْ ۖ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنتَ أَنتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ ۚ وَأَنتَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ
“Мен уларни ораларида бўлган вақтимда уларга шоҳид-гувоҳ эдим. Мени жонимни олганингдан кейин уларни кўриб-билиб гувоҳ бўлиб турувчи Сен ўзинг бўлдинг. Сен ҳар нарсани тўғрисини билувчисан. Агар уларни азобласанг, зотан улар Сени қулларинг. Агар кечирсанг, Сен ҳар нарсадан ғолиб-устун эканинг, ҳар ишда тўғри ҳукм- тўғри қарор беришинг ростдир.” (Моида 5/117)
Исо алайҳиссалом вафот этганда уммати билан алоқаси кесилгани аниқ. Шу сабабли, у ҳануз ҳаётда деган киши юқоридаги оятларга зид ва қарши чиққан бўлади. Исо алайҳиссаломни вафот этгани ҳақидаги яна бир оят қуйидагича:
إِذْ قَالَ اللَّـهُ يَا عِيسَىٰ إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَرَافِعُكَ إِلَيَّ وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا…
“Бир кун Аллоҳ Исога шундай деди: Эй Исо, сени жонингни оламан ва сени Ўзимга юксалтираман, шундай қилиб инкор қилганлардан сени қутқариб қоламан…” (Оли Имрон 3/55)
Кўриниб турганидек, Исо алайҳиссалом вафотидан кейинги илк суҳбати қайта тирилган куни қиёматда содир бўлади. Бундан бошқа яна Исони ҳаёти ҳақида бирон нарса биламан дейишлик, ғайб илмидан хабарим бор деб даъво қилиш билан бир хил бўлиб қолади.
ҚАБР ҲАЁТИ
Ўлим ва Уйқу
Мурид: Қабр ҳаёти ҳақида нима дейсиз?
Байиндир: Аллоҳ таоло ўлим билан уйқуни бир хил деб шундай буюради:
اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ
“Аллоҳ – нафсларни унинг ўлими асносида (уйғоқ аммо ажали келиши биланоқ) олади, ўлмаганни (уйғоқлигида ажали келмаганларни) эса уйқу асносида олади. Ўлимига ҳукм қилган нафсни тутади, бошқасини эса белгиланган ажалигача қўйиб юборади. Бунда – тушунган бир жамият учун кўрсатмалар-оятлар бордир.” (Зумар 39/42)
Бу оятга кўра, ўлган кишини ҳам уйқуга кетган кишини ҳам руҳини Аллоҳ бир жойда ушлаб туради. Ҳар иккаласини ҳам руҳи баданидан айрлган бўлади. Яна бир оят шундай:
وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَى أَجَلٌ مُسَمًّى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ
“Кундузлари қилган ишларингизни билиб туриб кечалари сизларни вафот эттираётган Удир. Сўнгра, белгиланган вақт тўлганида кундузи сизларни турғизмоқда. …” (Анъом 6/60)
Қиёматнинг сўзлик маъноси оёққа туриш, тик туришдир. Олгандан кейин тирилиш ётган жойидан туришга, сур чалиниши эса ўрнингиздан туринглар сигнали берилганига ўхшайди. Аллоҳ таоло шундай буюради:
وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذَا هُم مِّنَ الْأَجْدَاثِ إِلَىٰ رَبِّهِمْ يَنسِلُونَ ﴿٥١﴾ قَالُوا يَا وَيْلَنَا مَن بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا ۜ ۗ هَـٰذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَـٰنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ ﴿٥٢
“Сур чалинади. Ана ўша вақт қабрларидан туриб Рабби томон шошадилар. “Ҳолимизга вой! Бизни ётган жойимиздан ким турғизди?” дейишади.” (Ясин 36/51-52)
Қуръонга кўра ўлим бир уйқу; қабр ухлаш жойи; ўлгандан кейин қайта тирилиш эса уйқудан туриш кабидир. Қабр азоби эса, уйқуда кўрилган ёмон туш каби бўлиши аниқроқ. Ухлаган киши уйқуда қанча қолган муддатини билмайди. Ўлган киши ҳам худди шундай. Бунга Қуръонда иккита мисол бор; бири ўлик, яна бири уйқуга толган киши ҳақида.
Асҳоби Каҳф ғорда 309 йил ухлаб қолишган.[2] Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
… وَكَذَٰلِكَ بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسَاءَلُوا بَيْنَهُمْ ۚ قَالَ قَائِلٌ مِّنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ ۖ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ
“Шу шаклда уларни уйғотдикки, бир-бирини қаноатини ўргансинлар. Улардан бири: “Қанча қолиб кетдингиз?”, деб сўраганида, “Бир кун, балки бир кундан ҳам оз”, деб жавоб бердилар…” (Каҳф 18/19)
Ўлимга алоқадор оят қуйидагича:
أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَىٰ قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ يُحْيِي هَـٰذِهِ اللَّـهُ بَعْدَ مَوْتِهَا ۖ فَأَمَاتَهُ اللَّـهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ ۖ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ ۖ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ۖ قَالَ بَل لَّبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانظُرْ إِلَىٰ طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ ۖ وَانظُرْ إِلَىٰ حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِّلنَّاسِ ۖوَانظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا ۚ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّـهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
“Шу кишини ҳеч кўз ўнгингга келтирмадингми? У томлари йиқилган ва деворларига устига қулаган бир қишлоқдан ўтиб борар экан: “Аллоҳ бу қишлоқ (аҳолисини)ни ўлимидан кейин қайтадан қандай қилиб тирилтирар экан?”, деган эди. Аллоҳ уни юз йил муддатга ўлдирди ва сўнг тирилтирди. “Қанча муддат (ўлим ҳолатда) туриб қолдинг?”, деб сўралди. “Бир кун, ёки ундан ҳам оз”, деб жавоб берди у. Аллоҳ айтдики: “Йўқ, тўлиқ юз йил қолдинг. Емоқ-ичмоғингга қара, асло айнимаган. Энди, эшагингга қара! Бу нарса – сени инсонларга ибрат қилиш учундир. Бу суякларни қайтадан қандай тиклашимизни, сўнг уларни гўшт билан қандай қоплашимизни кўр!” Бу нарсалар унга очиқ-ойдин аён бўлгач: “Энди биляпман, Аллоҳ ҳар нарсага қонун-қоида/ўлчов қўйган экан”, деди.” (Бақара 2/259)
Юз йил ўлим ҳолатида қолган ва 309 йил уйқуда қолган кишилар, бир кун ёки ундан ҳам вақт ўтган деб ҳисоблашмоқда. Бу оятлар замон деган бир алоҳида борлиқ йўқ эканини баён қолмоқда. Қабр ҳаёти ҳақида дарс олмоқчи бўлганларга, мана шу оятларни чуқур тафаккур ва тадаббур қилиб ўқиб чиқишлари тавсия этилади.
Уйқуга кетган руҳ баданга қайтиб кириши кераклиги учун, бадан тирик бўлади. Ўлганларни руҳи қайтиб келмаганлиги боис, уни бадани энди ўлик бўлади. Қиёматда қайта яратилган баданга кирган руҳ, ўзини уйқудан уйғонгандек ҳис қилади ва шундай дейди:
… قَالُوا يَا وَيْلَنَا مَن بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا
“… Ухлаб ётган жойимиздан бизни ким уйғотди?…” (Ясин 36/52)
Бадан аллақачон чириб битган ва яна қайтадан яратилган-у, лекин руҳ бундан хабари бўлмаганлиги учун, ўзини озгина бир муддат ухлаб қолган деб ҳис қилмоқда. У учун вақт деган нарса таъсирини тўхтатган эди.
Уйқу тирикликнинг бир қисми эмас, балки ҳаётни давом эттириш учун керак бўлган бир истироҳатдир. Муҳаммад алайҳиссалом ҳам шу сўзлари билан қайтадан тирилиш бу дунё ҳаётининг давоми каби бўлишини билдирмоқда:
“Қул қайси ҳолатда ўлган бўлса, айнан ўша ҳолатда тирилади.”[3]
Видолашув Ҳажида би киши туясидан йиқилиб тушиб бўйни синади. Шунда, Муҳаммад алайҳиссалом шундай дейди: “Уни сув ва сидр билан ювинглар, икки бўлак мато билан кафанланглар, атир суркаманглар ва бошини ёпманглар. Чунки, қиёмат куни у талбия[4] айтган ҳолда тирилтирилади.”[5]
Ўша кишининг ўлими, ҳаж ибодатини адо этаётган бир ҳожини эҳроми билан ухлаб қолган деб ҳисобланган. Эҳромли киши атир сепмайди, бошини ёпмайди ва уйқудан уйғониши билан илк амалга оширадиган иши талбия келтириш бўлади.
Мурид: Қабр жаннат боғларидан бир боғ, ёки жаҳаннам чуқурларидан бир чуқур бўлишини қандай изоҳлаймиз?
Байиндир: Булар бир тушга ўхшатилади. Яхши туш кўраётган киши туши тугаб қолмаслигини истайди. Ёмон туш кўраётиб уйғониб кетган киши эса: “Яхшиям уйғонганим”, дейди. Тўғрисини Аллоҳ билади.
[2]Каҳф 18/25.
[3] Муслим, Жаннат 19, 83-ҳадис (2878).
[4] Талбия – Ҳаж ёки Умра қилиш учун эҳромга кирган кишиларни ўқийдиган ушбу зикридир: “Лаббайка Аллоҳумма лаббайк, лаббайка ла шарийка лака лабайк. Иннал-ҳамда ван-неъмата лака бал-мулк, ла шарийка лак.”
[5] Бухорий, Жаноиз 20.
