ҲАР МУСУЛМОН АВЛИЁДИР
Авлиё – валий, яъни яқин дўст деган маънони билдирувчи сўзнинг кўплик шаклидир. Туркий тилли халқлар авлиё деганда битта шахсни тушунишади. Аслида, Аллоҳни дўсти бўлмаган киши мўмин бўлмайди. Акс ҳолда, нега Унга ишониб-суянсин!
Пир: Биз авлиёлар ҳақида гапиряпмиз, оддий мусулмонлар ҳақида эмас. Ҳамма ҳам Аллоҳни валийси, Аллоҳни ҳақиқий дўсти бўла олмайди.
Байиндир: Сохта дўстга дўст дейилмайди. Ҳар бир мўмин Аллоҳнинг ҳақиқий дўстидир, валий бўлган қулидир.
Сизга кўра Аллоҳни дўсти ким?
Пир: Мана ҳозир сенга тушунтириб бераман, яхшилаб тингла! Авлиё бўлишнинг дастлабки поғонаси – қул билан Аллоҳ ўртасига кирган тушунчаларни ва қулни Аллоҳга нисбатан бўлган бегоналик ҳиссини ўртадан олиб ташлашдир.
Аллоҳ таолонинг фазл-у икроми билан, Ундан бошқа ҳар нарса соликийн-муридлар[1] кўз ўнгидан ўчириб ташланади. Охир оқибат мурут Аллоҳдан бошқасини кўрмайдиган ҳолга келса, ана ўшанда у фанофиллоҳ, яъни Аллоҳда эриб йўқ бўлиб кетиш дея тариф этиладиган маънавий давлатга эга бўлади ва ундаги тариқат ҳол-у мақоми камолотга етади. Мана шунда сайри илаллоҳ, яъни Аллоҳ томонга қараб юриш тамомланган бўлади.
Ундан кейин сайри илаллоҳ (Аллоҳ томон юриш) номли исбот мақомига кирган бўлади ва қалбига фақатгина Аллоҳ жойлашади. Мана шу нарсаларга эришган кишини валий, яъни Аллоҳни ҳақиқий дўсти дейилса тўғри бўлади.
Байиндир: Фано филлоҳ, сайри илаллоҳ ва сайри тилло каби турли Исломда бўлмаган атамалар билан Аллоҳни дўстларини сизлар ўзингизча белгилаб оляпсизлар. Аммо, Аммо таоло кимлар Унга дўст эканини бошқача тушунтирмоқда:
أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّـهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿٦٢﴾ الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ ﴿٦٣﴾
“Огоҳ бўлингки, Аллоҳни валийларида қўрқув бўлмайди, улар қайғуга ҳам ботмайдилар. Улар, Аллоҳга ишониб суянган ва тақво қилган кимсалардир.” (Юнус 10/62-63)
Тақво – унга хавф туғдирадиган нарсаларнинг барчасидан сақланишдир.[2] Масъулиятли бўлиш деган маънода ҳам қўлланилади. Қуйидаги оятлар тақво ҳақидаги оятлардир:
الم ﴿١﴾ ذَٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ ۛ فِيهِ ۛ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ ﴿٢﴾ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ ﴿٣﴾ وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ ﴿٤﴾ أُولَـٰئِكَ عَلَىٰ هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ ۖ وَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿٥﴾
“Алиф, Лам, Мим. Китоб мана шудир; унда шубҳага ўрин йўқдир. Тақво шакари учун раҳбардир. Китобни раҳбар деб билганлар; Аллоҳга ич-ичидан ишонишади, намозни тўлиқ адо этишади ва уларга ризқ қилиб берган неъматларимизни ўз ўрнига сарфлайдилар. Сенга юборилганга ва сендан илгари юборилганга ҳам ишонадилар; охиратга бўлган ишончлари эса тўлиқдир. Раббининг тўғри йўлида бўлганлар мана шулардир. Муродларига етадиганлар ҳам ана ўшалардир.” (Бақара 2/1-5)
Катта гуноҳлардан узоқ туриб ундан сақланганлар тўғри жаннатга кирадилар, улар ҳатто жаҳаннамнинг ҳайқириғини ҳам эшитишмайди. Алоқадор оят қуйидагича:
إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنَىٰ أُولَـٰئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ ﴿١٠١﴾لَا يَسْمَعُونَ حَسِيسَهَا ۖ وَهُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَالِدُونَ ﴿١٠٢﴾ لَا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ هَـٰذَا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ ﴿١٠٣﴾
“Қилган ишларига қаршилик энг яхши мукофот олиниши ҳақида Биздан сўз олган кишилар жаҳаннамдан узоқ тутилади, улар жаҳаннамни ҳайқириғини ҳам эшитмайди. Жони истаган неъматлар ичра ўлимсиз ҳолда қоладилар. Энг катта қўрқув ҳам уларни ғамгинлаштира олмайди ва фаришталар уларни кутиб олиб: “сизларга сўз берилган кун мана шу кундир” – дейишади. (Анбиё 21/101-103)
Бу мақомга эришадиган мўминлар шулардир:
الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ ۚ إِنَّ رَبَّكَ وَاسِعُ الْمَغْفِرَةِ ۚ هُوَ أَعْلَمُ بِكُمْ إِذْ أَنشَأَكُم مِّنَ الْأَرْضِ وَإِذْ أَنتُمْ أَجِنَّةٌ فِي بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ ۖ فَلَا تُزَكُّوا أَنفُسَكُمْ ۖ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَىٰ ﴿٣٢﴾
(Қилган ишларига қаршилик энг яхши мукофот олиниши ҳақида Биздан сўз олганлар), бошқа гуноҳлар хориж катта гуноҳлардан ва ҳар қандай фаҳш ишлардан узоқ туриб сақланган кишилардир. Ростдан ҳам раббингни мағфирати кенгдир. …” (Нажм 53/32)
Катта гуноҳлардан узоқ туриб сақланган мўминларнинг қолган гуноҳлари афв этилади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُم مُّدْخَلًا كَرِيمًا ﴿٣١﴾
“Агар сизларга тақиқланган гуноҳларнинг катталаридан узоқ туриб сақлансангизлар, сизларни камчиликларингизни тўсиб-беркитиб қўямиз ва сизларни шарафли бир ерга жойлаштирамиз.” (Нисо 4/31)
Мушриклар эса тўғри жаҳаннамга киради. Алоқадор оят қуйидагича:
قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُم بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا ﴿١٠٣﴾ الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا ﴿١٠٤﴾ أُولَـٰئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا ﴿١٠٥﴾ ذَٰلِكَ جَزَاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِمَا كَفَرُوا وَاتَّخَذُوا آيَاتِي وَرُسُلِي هُزُوًا ﴿١٠٦﴾
Эй Муҳаммад! Айтгинки: “Қилган ишларида энг кўп зарар кўрувчилар кимлар экани ҳақида сизларга хабар берайми? Улар, бу ҳаётда яхши-чиройли ишларни амалга оширдик деб ўйлашлари ҳолда хатога қўл урган кишилардир. Улар Раббининг оятларига ва Унга рўбаро бўлишга эътибор бермай кофир бўлишган ва қилган ишлари йўққа чиққан кишилардир. Қиёмат куни уларга тарихи қўйилмайди. Мана шундай, уларнинг жазолари жаҳаннамдир. Бу жазо – улар кофир бўлганликлари, оятларимга ва элчиларимга жиддий эътибор бермаганликлари туфайлидир.” (Каҳф 18/103-106)
Қиёматдаги тарози катта гуноҳларга қўл уриб тавба қилмай ўлган мусулмонлар учун қўйилади. Гуноҳи кўп бўлганлар ундан кейин жаҳаннамга киргизилади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ ۚ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿٨﴾ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَـٰئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُم بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ ﴿٩﴾
“У кундаги тарози бир ҳақиқатдир. Яхшиликлари оғир келганлар муродига эришадилар. Яхшиликлари енгил келганлари эса, оятларимизга нисбатан нотўғри муносабатда бўлганликлари туфайли ўзларини зарарга тиққан бўлишади.” (Аъроф 7/8-9)
Ундан кейин гуноҳи оғир келган барча гуноҳкорлар жаҳаннамга етаклаб олиб борилади:
وَنَسُوقُ الْمُجْرِمِينَ إِلَىٰ جَهَنَّمَ وِرْدًا ﴿٨٦﴾ لَّا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَـٰنِ عَهْدًا ﴿٨٧﴾
“Гуноҳкорларни сувга ҳайдаб бораётгандек жаҳаннамга олиб борамиз. Раҳмондан сўз олганлардан ташқари ҳеч ким шафоатга эга бўла олмайди.” (Марям 19/86-87)
Оятда “Раҳмондан сўз олганлар” дея келтирилган кишилар дунё ҳаётида ширкдан узоқ турганлардир. Алоқадор оят қуйидагича:
إِنَّ اللَّـهَ لَا يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَاءُ ۚ وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّـهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيدًا ﴿١١٦﴾
Аллоҳ Ўзига шерик қўшилишини кечирмайди. Ундан ташқари қолган гуноҳларни эса, мағфиратга муносиб иш қилганлардан кечириб юборади. Аллоҳга шерик қўшган киши жуда ҳам қаттиқ адашган бўлади.” (Нисо 4/116)
Тавба қилган инсонни гуноҳлари афв этилади. Юқоридаги оятда айтиб ўтилганлар ширк гуноҳи хориж катта гуноҳларга қўл уриб ундан тавба қилиб қайтмай вафот қилган кишилардир. Улар ҳақидаги яна бир оят қуйидагича:
فَوَرَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّيَاطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا ﴿٦٨﴾ ثُمَّ لَنَنزِعَنَّ مِن كُلِّ شِيعَةٍ أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمَـٰنِ عِتِيًّا ﴿٦٩﴾ ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِينَ هُمْ أَوْلَىٰ بِهَا صِلِيًّا ﴿٧٠﴾ وَإِن مِّنكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا ۚ كَانَ عَلَىٰ رَبِّكَ حَتْمًا مَّقْضِيًّا ﴿٧١﴾ ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوا وَّنَذَرُ الظَّالِمِينَ فِيهَا جِثِيًّا ﴿٧٢﴾
Раббингга қасамки, уларни (катта гуноҳга қўл урганларни) шайтонлари билан биргаликда тўплаймиз, кейин ҳаммасини алангали оташ атрофида тиз чўктириб қўямиз. Кейинроқ эса, ҳар жамоадан Аллоҳга осийлик қилишда қайсарроқ бўлганини ораларидан суғуриб оламиз. Зотан, жаҳаннамда ёниб-кийишга кимлар ҳақлироқ эканини жуда яхши биламиз. Сизлардан (катта гуноҳга қўл урганлардан) у ерга ворид[3] бўлмайдиганингиз йўқдир. Бу – Раббингнинг қатъий қароридир. Ундан кейин тақво қилганларни қутқариб қоламиз. Золимларни эса у ерда тиз чўккан ҳолларида ташлаб қўямиз.” (Марям 19/68-72)
Сўнги оятда айтилган тақво эгалари, ўзларини ширкдан сақлаган кишилардир. Бир қанча муддат жазосини тортганидан кейин, улар у ердан қайтиб чиқишади, лекин, улардан бошқалари чиқмайди. Чунки, одам ўлдириш ва фоизчилик каби катта гуноҳлар бир қанча муддат жаҳаннамда қолишга сабаб бўлади, агар тавба қилиб ўзини тузатмай ўлган бўлса. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّـهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا ﴿٩٣﴾
Ким бир мўминни атайин ўлдирса, унда ўлимсиз ҳолда қоладиган жаҳаннам унинг жазоси бўлади ва Аллоҳ унга ғазаб қилган, уни лаънатлаган ва унга буюк азоб тайёрлаб қўйган бўлади.” (Нисо 4/93)
الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّـهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّـهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَـٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿٢٧٥﴾
Фоиз ейдиганлар – шайтон ақлини чалиб қўйган кишини хатти-ҳаракатидан бошқача ҳолатда турмайдилар.[4] Бу нарса – улар: “Савдо-сотиқ ҳам худди фоизли битим билан бир хилдир”, – деганликлари сабаблидир. Аллоҳ савдо-сотиқни ҳалол, фоизли битимни ҳаром қилди. Кимга Раббидан бир огоҳлантирув келса ва фоизга чек қўйса, ўтмишдаги нарса ўзига ҳавола. Уни иши Аллоҳга оид. Ким яна давом этаверса, ана ўшалар ўша оташнинг дўстларидирлар, улар у ерда ўлимсиз ҳолда қоладилар.” (Бақара 2/275)
Фоиз ва одам ўлдириш гуноҳлари ширк гуноҳидан кейинги ўринда тургани учун, ширк амалини қилмаган, лекин ширкдан бошқа гуноҳларга қўл уриб тавба қилмаганлар жаҳаннамда мангу қолмайдилар, бир кун келиб кечириладилар. Жаҳаннамдан чиққанидан кейин жаннатдаги яқин кишиларини ёнига жойлаштириб қўйилади. Мана шу нарса улар учун шафоат ҳисобланади. Чунки, шафоат дегани сўзликларда икки нарсани бир орага келишига айтилади.[5]
Катта гуноҳларга қўл урган, аммо ширкка асло яқин келмаган кишилар ҳам бир нави тақво эгалари ҳисобланадилар. Шу сабабли ҳам у мўминлар Аллоҳнинг валий қулларидир. Бундан бошқача бир услубда валий атамаси кашф қилган киши ўзини Аллоҳни ўрнига қўйгандек гуноҳга қўл урган ҳисобланади.
Дўстлик икки тарафлама пайдо бўладиган ишдир. Мўминлар Аллоҳни валиси бўлса, демак Аллоҳ ҳам мўминларни валисидир:
اللَّـهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ۖ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ ۗ أُولَـٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿٢٥٧﴾
“Аллоҳ мўминларни валийсидир. Уларни қоронғиликлардан ёруғликка олиб чиқади. Ўзини ҳақдан тўсганларнинг валийлари зўравонлардир. Уларни ёруғликлардан қоронғиликларга чиқаради. Ана ўшалар жаҳаннам аҳлидир. Улар унда мангу қоладилар.” (Бақара 2/257)
تَاللَّـهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَىٰ أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿٦٣﴾
“Аллоҳга қасамки, сендан аввалги умматларга ҳам элчи юборганмиз. Шайтон уларга ишларини чиройли кўрсатди. У бугун уларнинг дўстидир. Улар учун жон оғритувчи азобу қийноқ бор.” (Наҳл 16/63)
Мўминлар ҳам бир-бирининг дўсти ва валисидир:
لَّا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ ۖ وَمَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّـهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَن تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً ۗ وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّـهُ نَفْسَهُ ۗ وَإِلَى اللَّـهِ الْمَصِيرُ ﴿٢٨﴾
“Мўминлар мўминлардан узоқлашиб кофирларни яқин дўст қилиб олмасинлар. Бу ишга қўл урган кишини Аллоҳ билан алоқаси узилади. Улардан сақланиб қолишингиз мақсадида бўлса бу бошқа. Аллоҳ сизларни Ўзига нисбатан диққат-эътиборли бўлишингиз ҳақида огоҳлантирмоқда. Қайтиб борадиган жойингиз Аллоҳни ҳузуридир.” (Оли Имрон 3/28)
وَمَن يَتَّقِ اللَّـهَ يَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا ﴿٢﴾ وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ ۚ وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّـهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ۚ إِنَّ اللَّـهَ بَالِغُ أَمْرِهِ ۚ قَدْ جَعَلَ اللَّـهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا
“Ким Аллоҳга тақво қилса, Аллоҳ унга бир чиқиш йўлини кўрсатиб қўяди ва кутмаган жойидан уни ризқлантириб қўяди. Ким Аллоҳга суянса, Аллоҳ унга етади. Аллоҳ Ўз ишини маромига етказиб бажаради. Аллоҳ ҳар нарсага бир ўлчов/қонун қўйган.” (Толақ 65/2,3)
Аллоҳни ўзларига валий деб билганлар, ҳар доим Аллоҳни ўзлари билан бирга деб биладилар ва Уни изни билан ҳар қандай куч ва машаққатнинг устидан ғолиб келишларига ишонадилар, Аллоҳга суянган ҳолда йўлларида давом этаверадилар.
[1] Солик – тариқатга кирган киши дегани. Ўзбекларда кўпинча девона дейилади.
[2] Руҳул-Фурқон, 2-ж, 63- саҳифа.
[3] [1] Ворид калимаси жаҳаннам калимаси билан бир жойда биргаликда келтирилса, сувга навбат билан қатор бўлиб бораётгандек жаҳаннамга ҳам ўша кўринишда боришни ифода қилади. Маҳшардаги ҳисоби тугаганлар у ердан кўчирилаётганида сув ичиш орзусида жаҳаннамга шошиб қолишади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: “(Фиравн) қиёмат куни халқини олдига тушиб олади ва сувга етаклаб кетаётгандек уларни жаҳаннамга олиб боради. Олиб борилаётган сув қандай ҳам ёмон сувдир” (Ҳуд 11/98)
[4] Бу оятдаги жумлаларга маъно беришда Лисонул-Араб, Тожул-Арус номли араб тили сўзликларидан фойдаланилган.
[5] Китабул-Айн.
