Қуръонни тушунишда усул ва қоиданинг аҳамияти
Агар бир ишда ўлчов бўлса, демак усул ва қоида албатта керак бўлади. Чунки, ўлчов усул ва қоида билан исботланади. Бугунги кунда табиат китобининг оятларини ўқиб ўрганаётган илм-фан олимлари Аллоҳни қўйган ўлчовига риоя қилгани ҳолда ҳар бир илм-фанни ўзининг интизом доирасида кўзлаган мақсадларига эришишга ҳаракат қилиб интилмоқда. Айнан ўша ўлчов Аллоҳнинг нозил қилган китобига ҳам тааллуқли бўлганлиги боис, китобий оятлар ҳам бир усул ва қоидага кўра ўқилиб ўрганилиши ва шунга кўра ҳаётга татбиқ қилиниши керак.
Аллоҳ таоло ҳар нарсага бир ўлчов қўйган. У шундай буюради:
“Шубҳасизки, Аллоҳ ҳар нарса учун бир ўлчов қўйган.” (Толақ 65/3)
Қуйидаги оятда ҳам ҳар нарса Аллоҳ ҳузурида бир ўлчовга кўра яратилганини ифода қилмоқда:
“Унинг ҳузурда ҳар нарса бир ўлчовга кўрадир.” (Раъд 13/8)
Аллоҳ ер юзи ва коинотни яратиши ҳам албатта бир ўлчовга кўрадир. Алоқадор оят қуйидагича:
“Биз ҳар нарсани бир ўлчовга кўра яратдик.” (Қомар 54/49)
Ҳар нарса учун бир ўлчов қўйиб ва ҳар нарсани ўша ўлчовига кўра яратгани учун, Аллоҳнинг ҳар бир иши ва ҳар бир буйруғи ҳам бир ўлчовга кўра бўлади. Бу ҳақда У шундай буюради: “Аллоҳнинг иши аниқ бир ўлчовга кўрадир.” (Аҳзоб 33/38)
Шубҳасизки, Аллоҳни кучи ҳар нарсага етади, шу билан бир қаторда, У Ўзи яратган нарсалар орасида бир ўчи қўйиб, шу ё’л билан қуллари учун бир имтиҳон ҳолатини пайдо қилган. Шу сабабли, “У ҳар нарсага қодирдир” деб таржима қилинадиган кўплаб оятларни “У ҳар нарсага бир ўлчов қўяди” деб ҳам ақлимиз-у зеҳнимизни ва ҳамда тилимизни кўниктиришимиз керак.
Аллоҳ таоло кўплаб оятларида ҳидоятни ҳам муваффақиятни ҳам Ўзининг қўйган ўлчов ва низомига риоя қилган ва талаб қилинган нарсаларни бажарган кишилар учун берилишини марҳамат қилгани ҳам жуда муҳимдир.[1] Чунки, бу нарса ҳаётни тўғри бир шаклда тушуниб етишимизда катта ўрин тутади ва ягона Аллоҳга қул бўлиш деган тушунчамизни келиштиради.
Динни Фитрат деб таърифланиши ҳам айнан шу туфайлидир. Ҳар нарсани бир ўлчовга кўра яратганга қул эканини фарқига борган бир инсон, “ҳар нарсага кучи етгани ҳолда, ягона ва буюк яратувчи бўлмиш Аллоҳ – яратган ҳар нарсасига бир ўлчов қўйган ва муваффақият-у ютуқларни Ўзининг яхшиликлар учун белгилаб қўйган ўлчовига риоя қилиб амал қилганларга ваъда қилган бўлса, демак мен ҳам У қўйган ўлчовларига амал қилмасдан муваффақиятга эриша олмайман” деб фикр юритади. Мана шу тушунча инсон ҳаётидаги кўп нарсани яхши томонга ўзгаришига сабаб бўлади. Чунки, бундай фикрга эга бўлган киши, муваффақиятга эришиш учун хом хаёллар ва афсоналарга ишониб яшаш эмас, балки ўз мақсади ва орзу-истаклари йўлидаги талаблар ва ўлчовларни амалга оширишни бошлайди. Ўлчовга риоя қилмаса муваффақиятга эриша олмаслигини билади, муваффақиятсизликка дучор бўлганида айбни бировдан ёки тақдирдан эмас, ўзидан истайди ва ўзини хатоларини тузатишга уринади. Бундай хусусиятга эга бўлган инсон, Аллоҳга бўлган ишончини тўғри бир шаклда ифодалайди, ён-атрофидаги воқеликларга тўғри ёндашади, яхшилик ва ёмонликлардан тўғри хулоса чиқаради ва ўзининг ҳаракатидан келиб чиққан ҳолда келажаги ҳақида тўғри тахминлар юрита олади.
Аллоҳ таоло ҳикматни талаб қилинган ва керакли ишни бажарган кишигагина беришини ва ҳикматга эришган киши бошқалардан кўра фазилатли бўлишини билдириши ҳам шу жиҳатдан жуда муҳимдир.
Агар ўлчов бўлса, демак усул ва қоида албатта керак бўлади. Чунки, ўлчов усул ва қоида билан исботланади. Бугунги кунда табиат китобининг оятларини ўқиб ўрганганлар, Аллоҳни қўйган ўлчовига риоя қилгани ҳолда ҳар бир илм-фанни ўзининг интизом доирасида кўзлаган мақсадларига эришишга ҳаракат қилиб интилмоқда. Айнан ўша ўлчов Аллоҳнинг нозил қилган китобига ҳам тааллуқли бўлганлиги боис, китобий оятлар ҳам бир усул ва қоидага кўра ўқилиб ўрганилиши ва шунга кўра ҳаётга татбиқ қилиниши керак. чунки, Аллоҳнинг оятлари кавний ва китобий ўлароқ иккига бўлинади. Унинг кавний-яратган оятларини ўқиб ўрганиб ва улардан кўзда тутилган тўғри натижаларга эришиш учун қандай усул ва қоида керак бўлса, китобий оятларини ўз ичига олган Қур’онни ўқиб ўрганиб ундаги оятлардан ҳам тўғри ҳукм чиқара олиш учун ҳам бир усул ва қоида ва ўша қоида ва усулга мос равишда илмий иш олиб борадиган бир илмий ҳайъат ва илмий жамоа керак бўлади. Қуйидаги оят айнан шунга ишорат қилади:
“Мўминларга тўғри йўлни кўрсатсин ва раҳмат бўлсин деб, илм узра очиқлаб берганимиз – бир китоб юбордик.” (Аъроф 7/52)
Аллоҳнинг китобини маълум бир қоидага (тажвид илмига) кўра ўқиш кераклиги ҳақида ҳамма гапиради. Бу ҳақда ҳеч қандай бир ихтилоф йўқ. Ихтилоф – уни қандай тушуниш ва уни ҳаётга қандай татбиқ қилиш ҳақидаги усул ва қоида нима ва қандай эканидадир. Физика, кимё, биология ва астрономия фанлари каби кўплаб фанларда фаолият олиб бораётган фан олимлари, ўз фанига алоқадор бўлган усулни тўлиқ тушуниб етиш ва натижада янгидан янги кашфиётлар қилиш орзусида бўлганлиги учун, ўз соҳаларида олиб бораётган илмий изланишларини Аллоҳ қўйган ўлчов ва қоидага кўра ҳаракатлантириши керак бўлади. Табиатдаги кавний (яратилган) оятларни ўқиб ўрганаётган фан олимлари, ўзлари тарафидан ўйлаб чиқарилган усул ва қоидага кўра ҳаракат қилсалар, бир кун келиб муваффақиятсизликдан безор бўлишлари турган гап. Бундан ҳам ёмони шуки, табиатдаги ниманидир бузади ёки инсониятга зарар етказади. Инсоният учун ҳузур-ҳаловат ва роҳат-фароғат ичида яшаш учун берилган бу дунё, улар учун жаҳаннамга айланиб қолиши мумкин. Худди шу ҳолат китобий оятлар учун ҳам бир хил амал қилади. Китобий оятларни оқиб ўрганишга ва унга амал қилишга ҳаракат қилган кишилар, бу ишларини ўз қоида ва усулларига кўра амалга оширмоқчи бўлсалар, янги бир низом ўрнатишга, яъни янги дин барпо қилишга уринган бўлишади. Бу нарса, инсонлар учун бахт-саодат келтириш учун юборилган динни, инсонлар учун муаммо туғдирувчи бир ҳолатга олиб келишига йўл очади. Дин инсоннинг нафақат дунёдаги балки охиратдаги аҳволига ҳам албатта таъсир кўрсатгани учун, динда йўл қўйилган хатолар туфайли охиратдаги йўқотиш бу жуда катта талофат бўлади. Диннинг ягона эгаси Аллоҳдир. Динда ҳукм чиқариш ваколати ёлғиз Унга хосдир. Бизни диндаги вазифамиз эса, Ёлғиз Унга қуллик қилиб, ёрдамни фақат Ундан сўрашдир. Бу нарса, диндаги ҳукмларнинг ягона соҳиби Аллоҳ эканини тасдиқ қилиб қабул қилиш билангина ҳосил бўлади. Қуйидаги оят айнан шунга ишорат қилади:
“Алиф. Лам. Ро. Бу – тўғри қарор берувчи ва ҳар нарсадан хабардор бўлмиш Аллоҳ тарафидан оятлари ҳукм ифодалайдиган ҳолатга келтирилган ва айни дамда Уни Ўзи тарафидан тафсилоти билан тушунтириб берилган бир – китобдир. Бундай бўлиши, Аллоҳдан бошқасига қуллик қилмаслигингиз учундир. Сен эса шундай дегин: “Мен ундан сизларни огоҳлантирувчи ва хуш хабар берувчиман.” (Ҳуд 11/1-2)
Оятдаги “Бундай бўлиши, Аллоҳдан бошқасига қуллик қилмаслигингиз учундир” ифодаси, Аллоҳ таолонинг оятлари нима сабабли муҳкам ва муфассал ўлароқ нозил қилинганини кўрсатиб бермоқда. Агар бундай бўлмаса эди, яъни оятларни тафсилоти билан очиқлаб тушунтириб беришни Аллоҳ Ўзи амалга оширмасдан, бу ишни инсонларни ўзига топширилганида, ўртага қўйилган дин Аллоҳ таоло тарафидан юборилган дин эмас, балки инсонлар тарафидан пайдо қилинган дин ҳолига келиб қолар эди. Пайдо қилинган дин эса, Аллоҳнинг эмас инсонларнинг дини бўлар эди. У динга амал қилганлар Аллоҳга эмас инсонларга ибодат қилган бўлиб қолишади. Бу нарса, дин ва дин ичидаги ҳукмларда Аллоҳга шериклик қилиш деган натижага олиб келади. Аллоҳ таоло бундай бир шерикликни асло қабул қилмаслигини қуйидаги оятдан билиб оламиз:
“У билан орангизга қўйиб олиб қуллик қилган нарсаларингиз, сиз ва оталарингиз номини тўқиб қўйиб олган нарсалардан бошқа нарса эмас. Аллоҳ бу хусусда ҳеч кимга ваколат бермаган. Ҳукм – Аллоҳнинг ҳукмидир. У, сизларга Ўзидан бошқасига қуллик қилмасликка буюрган. Тўғри дин мана шудир. Лекин, инсонларни аксарияти буни билиб ўрганмайдилар.” (Юсуф 12/40)
Инсонларни Аллоҳдан бошқасига қуллик қилишлари, бошқаларни ҳам Аллоҳ билан биргаликда бу динда ҳукм бериш ваколатига эга деб билишдан бошланади. Дин арконлари деб билинган нарсаларда Аллоҳни эмас, инсонларни айтганларига амал қилиш, Аллоҳга эмас инсонларга қуллик қилиш деб ҳисобланади. Инсонлар ўз орзу-истакларига эргашиб кетмаслиги учун динда ягона манбаъ қилиб бир китоб нозил қилган, у китобни Ўзи тушунтириб очиқлаб берган, бу очиқламаларга қандай эришиш мумкинлигини ҳам китобда ўргатиб берган. Динда ҳукм қўювчи ягона Аллоҳдир. Биз эса, Уни бизга юборган китобини – бизга ўргатган бир шаклда тушуниб амал қилишга буюрилганмиз. Барча набий ва расуллар ҳам мана шу ҳукм остига киради. Юқоридаги Ҳуд сурасида келтирилган “Мен ундан сизларни огоҳлантирувчи ва хушхабар берувчиман.” Жумласи, айнан шуни ифода қилмоқда. Жумлада келтирилган “Ундан” деб ишора қилинган нарса эса, Расулуллоҳ бизларни огоҳлантирган ва хушхабар берган барча нарсалар Қур’ондан экани маълум бўлмоқда. Қуйидаги оят буни таъкидлайди:
“Бу – ўзидан аввалги китобларни тасдиқловчи; ҳақсизларни огоҳлантирувчи ва яхши ишларни амалга оширганларга хушхабар ўлароқ учун Арабча нозил қилинган китобдир.” (Аҳқоф 46/12)
Оятда, Қур’он хушхабар берувчи ва огоҳлантирувчи бир китоб экани билдирилмоқда. Расулларнинг вазифаси эса, уларга ваҳий қилинган китобдаги нарсалар билан огоҳлантириш ва ундаги нарсалар билан хушхабар бериб бўлганлиги сабабли, улар ўзларига ваҳий қилинган нарсаларни-гина таблиғ қилиб етказишган. Расулуллоҳдан буни шундай ифода қилиниши талаб қилинган:
“Шундай деб айтгин: “Мен сизларни фақатгина ваҳий билан огоҳлантиряпман.” (Анбиё 21/45)
Қур’ондаги набий ва расул атамаларининг асл маъноларига эътибор бермасдан, ўз зеҳниятларида тўқиб чиқарган набий тушунчаси орқали ҳаракат қилиб турли натижаларни кутган кишилар ҳақида Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Уларга бир оят келтирмаган вақтингда, улар сенга: “Ўзинг ўша оятни тўқиб чиқара қолмадинг-да” дейишади. Айтгинки: “Мен, менга Раббимдан ваҳий қилинган оятга эргашаман, холос. Булар Раббингиздан келган кўрсатмалардир. Ҳамда, Аллоҳга ишонган бир жамият учун йўл кўрсатувчи ва бир раҳмат манбаидир.” (Аъроф 7/203)
Расулуллоҳ ўзига ваҳий қилинган оятгагина амал қилишини шахсан ўзига ифода эттирилиши жуда муҳим бир масаладир. Унга ваҳий қилинган нарса Қур’ондир. Қур’он эса ягона диний манбадир. Қур’онда диний ҳар бир масала очиқлаб берилгани баён қилинган. Алоқадор оят қуйидагича:
“Биз бу Қур‘онни сенга нозил қилдикки, ҳар нарсани баён қилиб берсин, унга боғланганларга бир раҳмат ва бир ҳуш хабар бўлсин.” (Наҳл 16/89)[2]
Аллоҳ таоло китобида ҳар нарсани очиқ-ойдин баён қилиб бергани билдириб турган бўлса-ю, дин хусусидаги муаммоларимизни ҳал қилиш учун бизни бошқа турли манбаларга мурожаат қилишимиз тўғри бўлмайди. Бизни вазифамиз, динда ягона ҳукм қўювчи ўша диннинг эгаси ягона Аллоҳ эканини, Китобида барча нарсаларни очиқлаб берганини қабул қилишимиз ва бу ҳақда асло шубҳага тушмаслигимиз керак. Қур’онда бу ҳақда шундай буюрилади:
“Мен Аллоҳдан бошқа бир ҳакам ахтарайми? Китобни сизларга очиқлаб берилган ҳолатда нозил қилган Удир. Уларга биз китоб берган кишилар билишадики, бу китоб Раббинг тарафидан ҳақ ўлароқ нозил қилингандир. Асло тараддудга тушганлардан бўлма!” (Анъом 6/114)
Ҳақиқат шундай бўла туриб, “масалалар ҳисобсиз, оятлар эса чегараланган” деган гапга ишониб қолиб, Қур’онга чеклов қўйилишига йўл қўйилган. Қур’онда баён қилинган; ундан ташқари нарсаларда набий алайҳиссалом ҳаром ёки ҳалол деб белгилаб берган экани ҳақида тушунча ҳосил қилиниб, Набий алайҳиссаломга юклатилмаган бир ваколат ва ортиқча вазифа нисбат берилиб, оятлар ўртасидаги муносабатларга парво қилмаслик оқибатида “Қур’он тушуниб бўлмас китоб” деган тушунчавий мафкурага оддий халқни маҳкум қилинган.
Аллоҳнинг динига талаб қилинганидек амал қилган бир жамиятдан ҳам кўра кучли, маданиятли ва ривожланган бошқа бир жамият ер юзида бўлиши мумкин эмаслиги ҳаммага маълум.[3] У ҳолда, мусулмонларни юз йиллардир давом этиб келаётган ва кунимизда ҳам содир бўлаётган муаммолари ва турли нохуш ҳолатларига сабаб, нималарнидир нотўғри кетганидан бир дарак ва нишонаси бўлса ажаб эмас. Чунки, Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Сусткашлик қилманглар, хафа ҳам бўлманглар. Агар чин мўмин бўлсангиз, устун бўлганлар сизларсиз.” (Оли Имрон 3/139)
Ислом олимларининг асосий вазифаларидан бири деб шуни айтишимиз мумкинки, Қур’онни ўзи очиқлаб берган масалаларга мурожаат қилишлари, оятлардан Аллоҳ кўрсатган йўналиш бўйича ҳикмат йўли орқали ҳукм чиқаришлари, диний-ижтимоий муаммоларни бартараф қилиш учун Аллоҳнинг китобига қайтишлари керак бўлади. Бутун инсоният учун ҳидоят ва нур ўлароқ нозил қилинган ва ичида ҳар нарсани бир усулга кўра очиқлаб берилгани билдирилган[4] китобнинг атрофида бир орага келиш, барча куч ва ғайратни уни тўғри тушунилиши ва ҳаётга татбиқ қилиниши учун сарфланиши керак. Расулуллоҳни бу хусусидаги ўрнаклари йўлимизни ойдинлатишига сабаб бўлади. Диний-анъанавий тушунчага кўра, Суннат Қур’онни ёнида алоҳида бир диний манба ҳисобланади.[5] Бу эса, Қур’онда бўлмаган баъзи масалалар Суннатда бор деган хулосага ишонишга олиб келади. Ҳатто, у иккаласида ҳам бўлмаган диний масалаларга ижмў ва қиёс орқали эришиш мумкинлиги қабул қилдирилган.[6] Аслида, Қур’он ягона диний манба бўлиб, Суннат эса Расулуллоҳ тарафидан Қур’ондаги ҳукмларни ҳаётга қандай татбиқ қилганини кўрсатиб берувчи намунадир. Буни асло унутмаслигимиз керак. Қур’ондаги баъзи оятларни тўғридан тўғри ўқиб амал қилиш мумкин, лекин, баъзи оятларига амал қилиш ва ундан тўғри хулоса чиқариб олиш учун эса, оятлар орасидаги боғлиқликларни топиш ва биргаликда ўқиб тушуниш керак бўлади. Бундай ҳолатда ҳам Суннат Қур’ондан алоҳида бир шаклда, ундан алоқасиз бир диний манба бўлиши мумкин эмас.
Кейинги мақолаларимизда бу усулни умумий қоидалари, принсиплари ва назарий ва амалий кўрсатмалари ҳақида маълумот бериб ўтамиз. (Инша Аллоҳ)
Др. Фотиҳ. Ўрум.[7]
[1] Инсон 76/29-30, Таквир 81/25-29.
[2] Оятдаги “Ҳар нарсани очиқлаб бериши” маъносида келтирилган нарса китоб экани ҳақида қўшимча маълумот олиш учун Юсуф 12/111, Юнус 10/37- оятларга мурожаат қилишингиз мумкин.
[3] Аллоҳнинг динига ҳаққи ила амал қилганлар яшаб турган замонасининг энг устун бўлишлари Суннатуллоҳ-Аллоҳнинг ўзгармас қонуни экани ҳақида қўшимча маълумот олиш учун Бақара 2/47,127- оятларга мурожаат қилинг.
[4] Аъроф 7/52.
[5] Шавконий, Иршодул Футуҳ, 1, 132.
[6] Закийюддин Шаъбон, Ислом Ҳуқуқ Илмининг Асослари. Иброҳим Кофи Дўнмаз, Анқара, 1990, 39- с.
[7] Истанбул Университети Илоҳиёт факултети мударриси, Диний фанлар доктори, Сулаймония Вақфида илмий изланиш олиб борувчи олим.
