Ҳамма билган ўша намоз
- КИРИШ СЎЗИ
Намоз илк маротаба Муҳаммад алайҳиссаломга ўргатилгани, ундан аввал намоз деган амал ва бундай бир ибодат тури бўлмаган деган тушунча халқ орасида жуда ҳам ёйилиб кетган ва зеҳнларга ўрнашиб кетган. Инсонлар орасида обрў-эътиборга эга, илм аҳли деб танилган баъзи кишилар ҳам айнан шу тушунча таъсири остига тушиб қолганини кўришимиз мумкин.
Инсонлар намоз хусусида етарсиз ва хато маълумотларни ўз зеҳнларига жойлаштириб олишлари натижасида, намоз ҳақида кўплаб саволлар ва савол ишоратини келтириб чиқарувчи ишоратлар ўртага чиқмоқда. Бир мусулмонни Қуръонга бўлган муносабати янглиш бўлиши, ваҳий тушунчасига нотўғри ёндашиши, набий ва росул тушунчаларига бефарқлик билан қараш, усул қоидаларига ҳиссиётли равишда ёндашишлар натижасида, юқорида айтиб ўтганимиздек намоз ва унга ўхшаш саволлар остида мана шу нотўғри ёндашув ва нотўғри тушунча ётмоқда.
Бу мақоламизда намозга алоқадор бўлган ҳолда Қуръоний бир ёндашувни ўртага қўйишга ҳаракат қиламиз.
- НАМОЗНИ ЎҚИЛИШИ
Қуръонда намоз борми? Намозни қандай ўқилишини менга Қуръондан кўрсатиб бера оласанми?
Бу каби саволларни аввалроқ берган бўлишингиз ёки бунга ўхшаш саволлар билан юзма-юз келган бўлишингиз мумкин. Аслида, бу саволлар бошқа бир қанча саволларни рамзий белгисидир. Буларни энг бошида Қуръон ва дин тушунчасини тўғри бир шаклда англаб етмаслик ётади.
Қуръонда нималар ўрин олиши ва нималар ўрин олмаслиги керак?
Бир элчи ёки набий унга юборилган китобда бўлмаган бирор нарсани дин деб киргизиши ёки китобда бор нарсани диндан эмас деб чиқариб ташлаш ваколати борми?
Бир мусулмон кишига Қуръондан бошқа имон келтириб ишониши мажбур бўлган бошқа бир манба борми?
Бу ва бу каби саволларни жавоблари инсонни зеҳнига тўғри бир шаклда ўрнашмаса, тўғри бир дин тушунчасига эга бўлиши имконсиз ҳолга келиб қолади.
У ҳолда бир оз Қуръон тушунчаси ҳақида тўхталиб, Аллоҳнинг элчиси энг бошида намоз ўлароқ ва яна бошқа диний ибодатларни қандай ва қаердан ўрганганини билишга ҳаракат қиламиз.
- Қуръонда нималарни ўрин олишига эҳтиёж сезилмайди?
Аввало шуни ақлимиздан чиқармаслигимиз керакки, Қуръон инсониятга юборилган илк илоҳий кўрсатма эмас. Ундан аввал ҳам Аллоҳ инсонларга Ўзига қандай ибодат қилиш кераклиги ҳақида маълумотлар берган ва кам-кўстсиз қилиб ўргатиб қўйган.
Аллоҳ таоло Қуръон ҳақида шундай буюради:
نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَنزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِيلَ* مِن قَبْلُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِآيَاتِ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَاللّهُ عَزِيزٌ ذُو انتِقَامٍ
“Ҳақиқатда сенга бу китобни улардаги нарсани тасдиқ қилувчи ҳолда юборди. Авваллари ҳам Таврот ва Инжилни инсоният учун бир йўл кўрсатувчи раҳбар сифатида юборган эди. Мана энди Фурқонни[1] юборди. Оятларимизни инкор қилганларга эса, буюк бир азоб бор. Аллоҳ Азиздир ва интиқом эгасидир.” (Оли Имрон 3/3-4)
Қуръон аввалги умматларни тўғри йўналишларини тасдиқлайди. Шу сабабли, аввалги умматларга билдириб кўрсатилган нарсаларни ҳаммасини қайтадан такрорлашга ҳожат қолмайди. Шу боисдан, ҳаммага маълум бўлган нарсалар Қуръонда алоҳида бир шаклда тушунтириб ўтишга тобеъ тутилмаган.
Мисол:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ
“Эй мўминлар! Сизлардан аввалгиларга рўза қандай фарз қилинган бўлса, сизларга ҳам ана шундай ҳолатда фарз қилинди. …” (Бақара 2/183)
Шу оят нозил бўлиши биланоқ мусулмонлар рўза туришни бошлаб юборишган. Кўриб турганингиздек, ояти каримада рўза нима экани, қандай тутилиши, қачон бошланиши, кимлар тутиши, тақиқлари ва қачон очиши ҳақидаги маълумотлар келтирилмаган. Оятда рўза ҳақида тўлиқ маълумот берилмаганига қарамай, мусулмонлар қандай қилиб рўзани мукаммал тута бошлашди?
Бу оят нозил бўлган вақтларда Аҳли Китоблар бутун кун ва тун бўйи рўза тутишар эди.[2] Ҳатто кечалари ҳам емас ичмас эди, жинсий муносабатлардан ўзларини узоқ тутишар эди. Буюк Аллоҳ шундай буюрди:
“Сизлардан аввалгиларга фарз қилинганидек…”
Оятга биноан, мусулмонлар ҳам ўзларидан аввалги Аҳли Китобларга қандай фарз қилинган бўлса, улар ҳам ана шундай рўза тутишда давом этишди.
Кейинчалик эса, мусулмонлар аввалги умматлар тутгандек рўза тутишда машаққатга учраётганини кўриб турган Аллоҳ, рўзани енгиллатиш ҳақидаги оятларни нозил қилди.
أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَآئِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ وَكُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّيَامَ إِلَى الَّليْلِ وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ
“Рўза тутган кунларингизни кечаларида аёлларингизга жинсий муносабатда бўлишингиз сизларга ҳалол қилинди. Улар сизларга бир либос, сизлар ҳам уларга бир либоссиз. Насфларингизни енга олмаётганингизни билган Аллоҳ – тавбаларингизни қабул қилди ва сизларни кечирди. Ана энди, улар билан бирга бўлиб Аллоҳни сизларга тақдир қиладиган нарсасини талаб қилаверинглар. Фажр тарафидан оқ чизиқ қора чизиқдан сизларга аниқ бўлиб билингунча еб-ичиб, сўнг рўзани кечгача тамомланглар. Масжидларда эътикоф ҳолида бўлганингизда аёлларингиз билан бирга бўлманглар. Булар – Аллоҳ қўйган чегараларидир, уларга яқинлашманглар. Инсонлар ўзларини ҳимоя қилсинлар деб, Аллоҳ оятларини мана шундай очиқлаб кўрсатиб беради.” (Бақара 2/187)
Набийимизга ташрийъ ваколатини нисбат бераётган анъанавий дин ёндашувини далил қилиб келтирган оятлардан бири ҳам шудир. Оятда келтирилган шу ифодалар эътибор жалб қилмоқда:
“Рўза тутган кунларингизни кечаларида аёлларингизга жинсий муносабатда бўлишингиз сизларга ҳалол қилинди.”
“Насфларингизни енга олмаётганингизни билган Аллоҳ – тавбаларингизни қабул қилди ва сизларни кечирди. Ана энди улар билан бирга бўлиб Аллоҳни сизларга тақдир қиладиган нарсасини талаб қилаверинглар.”
Рўзали тутган кунларнинг кечаларида аёли билан жинсий муносабатда бўлишдан қайтарган бирорта ҳам оят йўқ Қуръонда. Шундай экан, рўза тутган кунларнинг кечаларида мусулмонлар ўз аёллари билан жинсий муносабат қуриб ўзларига зулм қилаётганини қандай тушуниш мумкин? Анъанавий дин тушунчасига кўра, рўза тутган кунларнинг кечаларида бир кишини ўз аёли билан алоқа қилишини ман этилиши, Қуръонга алоқасиз ҳолатда бевосита набий алайҳиссалом ўз шахси томонидан янги тақиқ қўя олиши мумкин деган иддаони ўртага қўймоқда.
Аслида, оятлар орасидаги алоқаларни ўз ўрнига келтириб, насх қоидалари ҳам ўртага қўйилса, рўза тутган кишига кечалари аёли билан жинсий алоқа қилишини ман этилиши Бақара сурасининг 183- оятида кўрсатиб ўтилгани осонгина маълум бўлади.
Юқорида мисол қилиб келтирган рўза мавзусидан шу нарсани кўрмоқдамиз: Аллоҳ – ҳаммага маълум ва машҳур бўлган нарсани Қуръонда яна янгитдан қайтариб очиқлаб бермаслиги ҳам мумкин экан. Аммо, бир дастур маълум бўлса ҳам, уни фарз қилиш учун албатта бир оят нозил қилган. Агар билинган бир дастур ҳақида уни фарз қилувчи бир оят нозил бўлмаса, демак мўминлар бу нарсадан афв этилган ҳисобланади. Масалан, шанба кунги тақиқ биздан аввалгиларга фарз қилинганиқа қарамасдан, Қуръонда бу ҳақда бизга ҳам фарз қилингани ҳақида бирорта ҳам ҳукм келтирилмагани сабабли, бу нарса биздан соқит қилинган.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَسْأَلُواْ عَنْ أَشْيَاء إِن تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَإِن تَسْأَلُواْ عَنْهَا حِينَ يُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللّهُ عَنْهَا وَاللّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ
“Эй мўминлар! агар сизларга очиқлаб берилса сизларга ёқмайдиган нарсалар ҳақида савол берманглар. Агар у ҳақда Қуръон нозил бўлаётган вақтда сўрасангиз, шунда сизларга очиқлаб берилади. Ҳолбуки, Аллоҳ у нарсалар хусусида афв қилган. Аллоҳ Ғофурдир, Ҳалимдир.” (Моида 5/101).
Аввалдан билиниб келган ва маълум бўлган нарсалар ҳақида тушунча берилмаслиги ҳақида яна бир мисол келтирамиз:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ…
“Ҳаж маълум ойлардадир. Ким у ойларда ҳажни бошласа, энди – жинсий муомала, гуноҳга мойиллик ва бир-бири билан жанжал қилиш йўқ…” (Бақара 2/197)
Қуръонда бирорта ҳам оятда бу ойлар қайси ойлар экани ҳақида маълумот берилмаган. Чунки ҳаммага маълум бўлиб билинган нарсани алоҳида қайтадан очиқлашга ҳожат йўқ. Агар маълум бир дастурдан фарқли бир бошқа дастур ўрнатиш керак бўлса, ана ўшанда оят нозил бўлади, худди Бақара 2/187-оятида рўза кунларининг кечаларида жинсий алоқа ва еб-ичиш ҳалол қилиниши каби. Агар Аллоҳ ҳаж ойларини ўзгартиришни хоҳлаганида эди, янги ҳаж ойлари қайси ойлар эканини билдирувчи оятлар нозил бўлар эди. Аллоҳнинг суннати/усули мана шундай.
- Намозни ўқилиши ва Қуръон
Қуръонда намозни адо қилиш ҳақидаги оят шу шаклда келтирилган:
…وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ
“…Оша намозни жойига келтиринглар ва закотни беринглар.” (Муззаммил 73/20)
“Ас-Солат” калимасини бошида келган “Ал” қўшимчаси маърифалик/белгиланиш қўшимчасидир. Мухотоблар томонидан илгаридан билинган аниқ нарсага нисбатан қўлланилади. Бу оятни ўқиган киши аввало Набийимиз бўлиши билан бир қаторда, барча мусулмонлар ҳам худди рўза ҳақида келтирилган мисолдаги каби “Ўша намозни адо қилинглар” деган буйруқни эшитишлари биланоқ, Аллоҳ қайси намоз ҳақида амр қилганини англаб етишган.
Шундай қилиб, Аҳли Китоблар ўқиб келаётган шаклда намозни бошлашди. Каъбага эмас Қуддусга қараб намоз ўқишлари ҳам шуни далилидир. Чунки, у вақтларда Аҳли Китоблар Қуддусга қараб намоз ўқишар эди.[3] “Ўша намозни ўрнига келтиринглар” деган буйруқ Қуддусга юзланиш амрини ҳам ўз ичига олганлиги боис, илгари билинган бу буйруқ ҳақида алоҳида бир оят нозил бўлмаган.
Аллоҳнинг элчиси Исломдан аввал ҳам намоз ўқигани эҳтимолга яқин нарсадир. Бу ҳақда Др. Заки Байрақдор шундай дейди:
“Ҳаниф мусулмонлар ва ҳатто китоб аҳлидан бир қисм инсонлар давомли намоз ўқиб келишгани ҳолда (Қуръон шундай билдирмоқда),[4] Аллоҳни Элчиси бўладиган киши то 40 ёшга тўлгунча асло намоз ўқимаган дейиш мумкинми? Ёқ албатта!”[5]
Ҳозирги кундаги Раббиник Яҳудиликда намоз вақтлари ва ракаатлари қуйидаги шаклда:
Яна айни манбада намоз ўқиш шакллари қуйидагича кўрсатилмоқда:
(נשיאת ידים) (Нисият Капайим): Бошлашда қўлларни кўтариш
(עמידה) (ъамидаҳ): Қиём/тик туриш
(בריכה) (Бреикҳаҳ): Рукуъ, ҳар ракаатда бир марта
(קידה) (Қидаҳ): Сажда, ҳар ракаатда икки марта бажарилади
(כריעה) (Криъаҳ): Тизза устида ўтириш
(עשה שלום) (Осеҳ Шалом): Икки тарафга салом бериш.[7]
Аҳли Китоблар ўқиган беш вақт намози бугун ҳам хуфтондан бошқа ҳаммаси биз мусулмонлар ўқиб келаётган беш вақт намоздан асло фарқи йўқлиги аниқ. Хуфтондаги фарқ эса бошқа бир изланиш мавзуси бўлиши керак.
Аввалги умматлар ва мусулмонларни намозлари ҳақида Др. Заки Байрақдор айни асарида шундай деган:
“Кўриниб турганидек, Қуръон – намоз ҳақидаги насх фақатгина қиблани ўзгартирилиши эканини ва ҳатто буни натижасини (Росулга эргашганларни ажратиб олиш) ҳам бизларга билдириб ўтган. Намоз ҳақида бундан бошқа бирор бир масалада насх қилинганлик ҳақида маълумот йўқ. Демак, аввалги умматлар билан бизни намозимиз ўртасида фарқ йўқ, бундан қибла мустасно.”[8]
Шуни билишимиз керакки, Аллоҳнинг элчиси аввалги умматлардаги дастурлардан бошқача дастур олиб келиши учун эмас, балки асввалгилардаги тўғри дастурни тасдиқлаш учун ва дин хусусида вақтлар ўтиб ўзгартиришлар ва алмаштиришларни Қуръон билан тузатиш учун юборилган. Бу оят шуни ифодалайди:
قُلْ مَا كُنتُ بِدْعًا مِّنْ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُّبِينٌ
“Айтгин: “Мен аввалгилардан бошқача[9] бир элчи эмасман. Ўзимга ҳам сизларга ҳам қандай муомала қилинишини билмайман. Мен – фақатгина менга ваҳий қилинган нарсага эргашаман. Мен оп-очиқ бир огоҳҳантирувчиман холос.” (Аҳқоф 46/9)
Аввал айтиб ўтганимиздек, маълум ва машҳур бир дастурларда бирон бир ўзгартириш киритилиши керак бўлса, у ҳақда мутлақо бир оят нозил бўлиши керак. Қибла Қуддус эканини билдириб турувчи бирон бир оят йўқлигига қаралмасдан, қиблани ўзгарганини билдирган оят юборилишининг сабаби ҳам шудир. Бири билинган ва маълум бир дастурдир, иккинчиси эса, ўша билинган дастурни ўзгартирилишидир.
Демак натижа қуйидагича: Зотан билинган нарсаларни Қуръонда таърифлашга ҳожат йўқлиги сабабли, Аллоҳнинг элчиси ва мусулмонлар Иброҳим алайҳиссалом, Мусо ва Исо алайҳиссаломларни дини бўлмиш Ислом динига мансуб бўлган аҳли китоблар ўқиб келаётган намоз шакли каби намоз ўқишда давом этиб келишган. Намоз ҳақидаги оятлар фақатгина намозни тузатиш ҳақидаги оятлар нозил бўлган. Аллоҳнинг элчиси бу оятларга қараб, аҳли китобдан ўрганиб ўқиб келаётган намозига баъзи ўзгартиришлар киритган. Мисол учун; таҳорат олиш шаклини таърифлаб берувчи оятлар нозил бўлишининг сабаби, аввалгиларни таҳорат олиш қоидаларида оёққа маш тортиш йўқлиги ва бунга ўзгартиришлар киритилганини билдириш учундир.
Аллоҳ – Набийсини ва Мусулмонларни адо этилиб келаётган ва ҳаммага маълум ва машҳур бўлган дастурга йўналтиргани учун, бизлар ҳам бугун адо этилиб келаётган дастурга қараб намозимизни адо қилишимиз керак. Зотан, намоз каби ибодатлар яшаб, кўриб, элдан элга ўтиб келаётган нарсалардир.
Мавзу янада тушунарли бўлиши учун якуний ўлароқ шу оятга мурожаат қилайлик:
إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي
“Мен Аллоҳман! Мендан бошқа бирорта ҳам илоҳ йўқ. Шундай экан, Менга қуллик қил ва мени эслаш (эсингдан чиқармаслик) учун ўша намозни жойига келтир!” (Тоҳа 20/14)
Юқоридаги оятга қараганимизда Аллоҳ – Мусо алайҳиссаломга “Намозни жойига келтир!” шаклидаги бир буйруқ берганини кўрамиз. Шу билан бир қаторда, Мусо а.с. намоз нима эканини зотан билгани учун, Аллоҳга: “Намоз нима? Қандай ўқилади?“ деб савол бермаган ва беришга ҳожат қолмаган. Айнан бир хил буйруқ “Ўша намозни ўрнига қўй!” шаклидаги оят нозил бўлиши, Аллоҳнинг элчиси учун ҳам Мусога тааллуқли бўлган айни маънони ифода қилган.
Ведад ЙИЛМАЗ. Китоб ва Ҳикмат Журнали, Феврал-Март 2014, 4-б, 38-42-с.
[1] Фурқон – фарқ ўзагидан турайди. Тўғри билан хатони бир-биридан ажратиб беручи деган маънони билдиради.
[2] Фастинг ин тҳе Жеwиш Традитион, Рабби Арнолд БИЕНСТОCК
[3] Шуберт СПЕРО, Турнинг то Жарусалем ин Праер.
[4] 3/113,114; 6/92
[5] Заки Байрақдор, Қуръон ва Суннат Аммо Қайси Суннат, 195-с, Сулаймония фонди нашриёти.
[6] Траcинг тҳе дериватион оф праер поситионс фром Тораҳ, то Темпле тимес, то Модерн Праcтиcе, Бен АБРАҲАМСОН.
[7] Бен АБРАҲАМСОН, А.г.э
[8] Заки Байрақдор, 203-с.
[9] Оятдаги “ بِدْعًا –бидъан” калимаси – бидъат, Яъни авваллари бўлмаган янги бир нарса олиб келиш деган маънони билдиради.
