Қуръонда намоз вақтлари
Анъанавий тушунчанинг зидди ўлароқ, кундуз кечадан аввал келади. Аллоҳ таоло шундай буюради:
لَا الشَّمْسُ يَنبَغِي لَهَا أَن تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلَا اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ
“Қуёш ойга ета олмайди, кеча ҳам кундуздан ўтиб кета олмайди. Ҳар бири бир фалакда сузиб бормоқда.” (Ясин 36/40)
Кеча кундуздан ўтиб кета олмагани учун, янги кун қуёшни чиқиши билан бошланади. Шу боис, фарз намозларини вақтларини билдирган ҳар икки оятда ҳам илк кўрсатилган намоз пешин/тушлик вақтидаги намоздир.
وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ
“Кундузни икки бўлимида ва кечанинг кундузга яқин вақтларида намозни/салотни адо қил. Чунки, яхшиликлар/намозлар ёмонликлар/қабоҳатларни кетказади. Бу, ақлини ишлатадиганлар учун бир эслатмадир.” (Ҳуд 11/114)
Тараф (طرف) – бир нарсани бўлимларидан бир бўлими маъносида ишлатилади.[1] Кундузни икки тарафи икки бўлими дегани. Қуйидаги оятда аён бўлишича ҳам, намоз ўқилиши керак бўлган илк бўлим, қуёш ғарқ томонга оққан пешин вақтидир. Иккинчи бўлим эса, аср намозининг вақтидир. Бу икки вақт барча маданиятларда бордир.
Оятни матнида “яқинлик” маъносидаги зулфа (زلفة)нинг кўплик шакли бўлган зулаф (زلف) калимаси бор. Араб тилида кўплик камида учтани кўрсатади. Оятдаги “زُلَفًا مِّنَ اللَّيْل= кечанинг зулфалари” – кечани кундузга энг яқин бўлган учта вақтини билдиради. Бу уч вақт эса, кундузга энг яқин бо’лган вақтларга ишоратибўлган шом, хуфтон ва бомдод намозларини вақтларидир.
Тун учга бўлинади; биринчи бўлим – шом ва хуфтон намозларининг вақтларидир. Қуёш ботишидан бошланиб, то қоронғилик яхшилаб чўкиб ўрнашгунча (ғосақул-лайл) давом этади. Иккинчи бўлими – таҳажжуд намозининг вақти бўлиб, ғосақ ал-лайлдан бошлаб то тонг ери оқаришни бошлагунча давом этади. Бу вақтга кечанинг ярми (نصف الليل) ёки кечанинг ўртаси (وسط الليل) дейилади. Учинчи бўлими эса, тонг ери оқаришни билан бошланган бомдод намозининг вақтидир. Шу вақтдан бошлаб рўзадор киши учун тақиқлар бошланади. Бомдод намозини вақти қуёш чиқишни бошлагунча давом этади.
Шом намози қуёш ботишидан бошлаб ғарб уфқидаги қизиллик йўқолгунча ўқилади. Бундан кейин хуфтон намозининг вақти киради ва ғарқ уфқидаги оқлик йўқолиб, ҳаво тўлиқ қорайгунча давом этади. Ҳаво тўлиқ қорайиб бўлганида, кечани кундузга яқин бўлган илк бўлимлари тугаган бўлади.
Абдуллоҳ б. Умар айтган эканки: “Бир кун кечаси Аллоҳни элчисини хуфтон намози учун кутиб ўтирдик. Кечанинг учдан бири ўтиб бораётган ёки ундан ҳам кейинроқ чиқиб келди. Бирор бир иши бор ёки йўқ, буни билмайман. Айтдики, “Мана шу намозни кутяпсизларми? Умматимга оғир келмаса, уларга мана шу вақтда ўқитар эдим.” Кейин муаззинга буюрди, иқомат айтди.”[2]
Хуфтон намози қоронғилик тўлиқ қоплаб олмасидан бурун ўқилмаса, масжидга келганларни уйларига қайтиб кетишлари қийинлашади.
Мавзуга алоқадор бўлган иккинчи оят қуйидагича:
أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآَنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآَنَ الْفجْرِ كَانَ مَشْهُودًا
“Намозни қуёш оғишидан (ғарбга йўналишидан) кечани ғосақигача, шафақ нурларини бирлашган вақтда давомли ва тўлиқ адо қил. Шафақ нурларини бирлашиши кўзга кўрилади.” (Исро 17/78)
Бу оятга кўра ҳам илк намоз қуёш ғарбга йўналганда бошланадиган пешин намозидир. Бундан аввалги оятда кундузи икки маҳал намоз ўқиш фарз қилингани сабабли, бу оят билан бирлаштириб ўқилса, пешиндан кейин яна бир намоз борлиги ўртага чиқади. Бу намоз эса, шом билан пешинни ўртасидаги аср намозидир. Пешин билан асрни ўртасини ажратиб турувчи бир ишорат Қуръонда келтирилмагани сабабли, Набийимиз шароитидан келиб чиқиб бу икки намозни, яъни пешин билан асрни бирлаштириб қўшиб ўқиган.
Ғосақ (غسق) – қизил шафақдан кейин чиққан оқ шафақни йўқолиши ва ҳавони қоронғилик тўлиқ эгаллаб олган вақтдир. Бу вақтда қуёш уфқни 18˚ остига кирган, ғарқ уфқини бошқа уфқлардан фарқи қолмаган, юлдузларнинг бирлашмаси ўртага чиққан, тунги изғирин ҳаво атрофни қоплаб олган ва кечани ўртаси бошланган бўлади.
Хуфтон вақти кечани ўртасидан аввал ўқилиб бўлинмаганда эди, сунъий равишда ёритилмаган кўчаларда хуфтондан кейин масжидлардан уйга қайтиб келишда кўплаб муаммолар юзага чиққан бўлар эди.
Абдуллоҳ б. Умар айтган эканки: Бир кун кечаси Аллоҳни элчисини хуфтон намози учун кутиб ўтирдик. Кечанинг учдан бири ўтиб бораётган ёки ундан ҳам кейинроқ чиқиб келди. Бирор бир иши бор ёки йўқ, буни билмайман. Айтдики, “Мана шу намозни кутяпсизларми? Умматимга оғир келмаса, уларга мана шу вақтда ўқитар эдим.” Кейин муаззинга буюрди, иқомат айтди.
“Шомни вақти шафақни ёйилиш вақтигача, хуфтонни вақти кечанинг ярмигача.”
Ғосақни асл маъноси салқинликдир. Бу вақтда жонли ҳайвонлар инларига кириб кетади. Калиманинг бу маъноси, оқ тунларда хуфтон вақтини белгилашимизда асосий туртки бўлади. оятдаги “кечани қорайишигача” ифодаси эса, қуёш ботишидан бошлаб ғарб уфқидаги ёруғлик тамоман йўқ бўлиб, қоронғилик ҳавони тўлиқ эгаллаб олишигача бўлган вақтни билдиради. Бу вақт, юқорида айтиб ўтилганидек, хуфтон намозининг охирги вақтидир. Шом намозини вақти бундан аввал тугайди. Шом билан хуфтонни ажратиб турувчи бир ишора Қур’онда келтирилмагани учун, Набийимиз бу икки намозни бирлаштириб ўқиган ҳолатлари ҳам бўлган.
Торт мазҳабни асосчи олимларига кўра, хуфтон намозини вақти, ҳаво қоп-қоронғи ҳолатга келишигача давом этади. Ҳанафийлардан ас-Сарахсий айтадики: “Имом Муҳаммад ал-Китобда, хуфтон вақти кечани ярмигача эканини билдирган.”[3]
Бу ердаги кечани ярми – ҳаво қоп-қоронғилашиб бўлганидан бошлаб тонг ери оқаришигача бўлган вақтдир.
Имом Шофеий айтган эканки: “Хуфтонни охирги/якуний вақти – кечани аввалги учдан бири тугагунча. Кечани бу қисми тугаганидан кейин, хуфтон намозини вақти тугайди. Набий алайҳиссаломдан келган ривоятларни барчаси, бу вақтдан кейин хуфтон вақти чиққанидан бошқа нарсани кўрсатмайди.”[4]
Оғли Абул-Фазлни билдиришига кўра, Аҳмад б. Ҳанбал шундай деган экан: “Шафақ йўқолганида хуфтон вақти бошланади… охирги вақти кимнинг фикрича кечани учдан биригача, кимларнинг фикрича кечани ярмигача.”[5]
Бу ёндашув юқоридаги фикрлар билан бир хил. Аммо, олимларимиз орасида кундуз вақти тонг оқариши билан бошланади деган фикрларини олдига суриши оқибатида, кечани уч қисмга бўлиниши деган қоида ўртадан олиб ташланган ва тушунарсиз ҳолга келиб қолган.
Ибнул-Қосим айтган эканки: “Имом Маликдан “Хуфтон намозини кечани учдан бирига кечиктирмоқдалар” деб сўраганимизда, аччиқланиб тергагандек бўлиб шундай деди: “Инсонлар қандай ўқиса улар ҳам шундай ўқиши керак.” Инсонларни қилган ишларини яхши кўрар эди. Улар хуфтон намозини қизил шафақ йўқолганидан бир оз вақт ўтгач ўқишар эди. Шундай деди: “Аллоҳни элчиси алайҳиссалом, Абу Бакр ва Умар бунчалик кечиктирмаган.”[6]
Бу мазҳабларни кейинги келган олимлари ҳеч қандай далилга асосланмасдан хуфтон намозини вақтини бомдод намозини вақтигача деб фатво бериб узайтириб юборишган. Ҳолбуки, инсонлар хуфтон билан бомдод намози ўртасида ухлаб дам олиши керклиги учун, бу вақтда ҳеч кимни безовта қилиб бўлмайди. Аллоҳ таоло шундай буюради:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ۚ مِّن قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ الظَّهِيرَةِ وَمِن بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ۚ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَّكُمْ ۚ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ ۚ طَوَّافُونَ عَلَيْكُم بَعْضُكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ ۚ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ ۚ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
“Эй мо’минлар! Қўл остингизда бўлган асирлар билан ҳали ҳануз балоғат ёшига етмаган фарзандларингиз, уч вақтда; бомдод намозидан аввал, тушликдаги дам олиш учун либосингизни ечган вақтингизда ҳамда хуфтон намозидан кейин олдингизга кириш учун сизлардан рухсат сўрашсин. Бу вақтлар – сизлар кийимсиз ҳолда бўлишингиз мумкин бўлган вақтлардир. Бундан бошқа вақтларда сизларга ҳам уларга ҳам бир гуноҳ йўқ. Улар сизларни ва сизлар ҳам уларни атрофларида бориб келиб турдасизлар. Аллоҳ сизларга оятларини мана шундай очиқлаб беради. Аллоҳ билувчи ва тўғри қарор берувчи зотдир.
Фарзандларингиз балоғат ёшига етганида, улардан аввалгилар ҳар доим қандай рухсат сўрашса, улар ҳам рухсат сўрашсин. Аллоҳ билиб турувчи, тўғри қарор берувчи зотдир.” (Нур 24/58-59)
Набийимиз ҳар кечада бир оз ухлаганидан кейин уйғониб таҳажжуд намоз ўқир эди. Чунки Аллоҳ таоло унга шу буйруқни берган:
وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا
“Сенга қўшимча вазифа ўлароқ кечани бир қисмида уйқудан намозга тур. Балки Раббинг сени гўзал бир мақомга/мақоми Маҳмудга юксалтирар.” (Исро 19/79)
Бу намозни ҳар қандай мусулмон ихтиёрий равишда оқиши мумкин. Набий алайҳиссалом шундай дегани ривоят қилинган:
أَفْضَلُ اَلصَّلَاةِ بَعْدَ اَلْفَرِيضَةِ صَلَاةُ اَللَّيْلِ
“Фарзлардан кейинги фазилати кўпроқ намоз тунги намоздир.” [7]
Бомдод намозини вақти, тонг ери оқариб уфқдаги ёруғлик қалинлашиши кўриниши бошланганда киради. бу вақтда кундуз яқинлашгани маълум бўлади. бу учинчи зулфа бўлиб, қуёш чиқишигача давом этади.
Исро 78- оятда бомдод вақти қуръан ал-фажр дея ифода қилинган. Қур’ан = (قرآن) – Араб тилида “тўплаш ва тўпланиш” маъноларини билдиради.[8] قَرَأتُ الشيء قرآنا жумласи – бир нарсани тўпладим” ва “бирини б қўшдим” дегани. قرأت الكتاب قراءة وقرآنا = “Китобни ўқидим” жумласи ҳам айнан шундай. Чунки, ўқиш – жумлаларни бир бирига қўшишдан иборатдир. Сўнги Илоҳий китобга бу номни берилиши, юборилган барча оятларни бир жойга тўпланиши сабаблидир. Бомдод вақтидаги тўпланиш ҳам, қуёшдан келган турли ранг ва тонгдаги ёруғликларни тўпланишидир. Бу тўпланиш то қуёш чиққунча давом этгани боис, бу жараён бир вақт намозни вақти ҳисобланади.
Набийимизни ҳадисларида ҳам илк намоз пешин намози, охирги намоз эса бомдод намози деб билдирилган. Ибн Аббосни (р.а.) билдиришига кўра. Аллоҳни элчиси намоз вақтлари ҳақида шундай деган экан:
“Жибрийл Каъбани ёнида менга икки марта имомлик қилди. Биринчисида, пешин намозини соялар оёқ кийими қадар бўлганида ўқитди. Кейин, ҳар нарсани сояси ўзи баробарича бўлганда аср намозини ўқитди. Қуёш ботиб рўзадор рўзасини очадиган вақтда шом намозини ўқитди. Шафақ йўқолган вақтда эса хуфтонни ўқитди. Бомбод намозини эса, тонг ери оқариб рўза тутувчига еб-ичиш тақиқланган вақтда ўқитди.
Жибрил иккинчи бор имомлик қилганида, пешинни – аввалги сафардаги аср вақтида, ҳар нарсани сояси ўзига тенг бўлган вақтда ўқитди. Ҳар нарсани сояси ўзига икки баробар бўлган вақтда асрни ўқитди. Кейин эса, биринчи куни кўрсатган вақтида шомни ўқитди. Сўнгра, кечани учдан бири ўтар бир вақтда хуфтон намозини ўқитди (حِينَ ذَهَبَ ثُلُثُ اللَّيْلِ). Бомдод намозини эса, ён-атроф ойдинлашганда ўқитди. Шундан кейин Жибрил бурилиб менга шундай деди: “Эй Муҳаммад, бу – сендан аввалги набийларни намоз вақтларидир. Ибодат вақтлари мана шу икки вақт орасидадир.[9]”
Проф. Др. Абдулазиз Байиндир.
[1] والطرَفُ، بالتحريك: الناحية من النواحي والطائفة من الشي، والجمع أَطراف. Лисанул-Араб.
[2] Абу Довуд, Солат 7, 420-ҳадис.
[3] Шамсуддин Сарахсий, ал-Мабсут, Миср 1324/1906, 1-ж, 259-с.
[4] Муҳаммад б. Идрис аш-Шофеий ал-Умм, Байрут 1393/1973, 1-ж, 74-с.
[5] مسائل الإمام أحمد رواية ابنه أبي الفضل صالح – (ج 2 / ص 174)
[6] Молик б. Анас (в.179 ҳ.) ал-Мудаввана, 1415 ҳ,/1994 м, 1-ж, 156-с.
[7] Муслим, Сиём 39, 1163-ҳадис
[8] Мақойисул-луға
[9] Термизий, Мавоқит,1
