ҲАЛОЛ-ҲАРОМНИ КИМ БЕЛГИЛАЙДИ?
Авваллари бир Христиан бўлиб, кейинчалик Исломни қабул қилган Адий б. Ҳатим бир куни Расулуллоҳ: “(Яҳудий ва Христианлар) Билимдонлар ва диндорларни Аллоҳ билан ўзлари ўртасидаги Раблар қилиб тайинлаб олишган…” (Тавба 9/31) мазмунидаги оятни ўқиганини эшитди ва: “Эй Аллоҳни элчиси! Христианлар уларга ибодат қилмаган-ку!” деб юқоридаги оятни тушунмагандек бир савол тариқасида унга хитоб қилди. Расулуллоҳ бунга жавобан шундай деди:
“(Ҳа) Аслида Христианлар уларга ибодат қилишмаган. Аммо, ўша билимдонлар ва диндор кишилар (Аллоҳ ҳаром қилган бир нарсани) ўзлари учун ҳалол қилиб олганда, қолганлари ҳам дарҳол уни ҳалол дейишни бошлашди, (Аллоҳ ҳалол қилган бирор нарсани) ўзларига ҳаром қилиб олишса, улар ҳам дарҳол уни ҳаром деб тан олишни бошлашди.”[1]
Кўплаб ваъз ва хутбаларда тушинтириб келинаётган бу ривоятда иккита фарқли гуруҳлар кўз ўнгимиздан ўтади:
- Аллоҳ ҳалол қилган нарсани ҳаром, ҳаром қилган нарсани эса ҳалол деб билган диндорлар;
2. Уларни суриштирмасдан сўзсиз итоат қилиб кетаверган кишилар.
Ҳам оятлардан ва ҳамда ривоятлардан маълум бўлишича, ҳалолни ҳаром ва ҳаромни ҳалол дейиш Аллоҳга ширк қўшиш бўлганидек, бундай қилганларга сўзсиз итоат қилиш ҳам Аллоҳдан бошқасига қуллик қилиш ва уларни Раб қилиб олиш ҳукмини ифода қилмоқда ва натижада бу ҳам ширкни бир турига кириб қолмоқда. Бундай бир жиддий хавф-хатарни олдини олиш учун, ҳалол ва ҳаром мавзусини жуда яхши ва тўлиқ англаб етишимиз, бу хусусда Аллоҳ таоло нима деган ва қандай буюрган бўлса ана ўшанга кўра ҳаракат қилишимиз керак. Бу мақолада аввало ҳалол ва ҳаром нима экан ҳақида қисқача айтиб ўтилади, кейин бу нарсаларни қандай ажратиб олиш ҳақида тушунтирилади. Нимани ҳалол ва нимани ҳаром эканини белгилаш ваколати кимга тегишли экани ҳақида мақолани сўнги сатрларида очиқлашга ҳаракат қиламиз.
1- Ҳалол нима?
Араб тили сўзлигида ътугунни ечишъ, ъбир нарсани эркин ва ҳалол бўлишиъ деган маъноларда қўлланиладиган ъҳаллъ (الحل) ўзагидан турланган ҳалол – ъдиний томондан амалга оширишга рухсат этилган бир ишъ маъносида келмоқда.
Фигҳий ёндашув жиҳатидан эса, ҳалол – Аллоҳ тарафидан бажарилишига рухсат берилган ва уни амалга оширишдаги ҳар қандай тақиқ ва тўсиқ олиб ташланган мубоҳ, яъни, шариат томондан у ишни қилишда эркинлик берилган нарсадир. Ҳалол аслида жоиз ва мубоҳ билан бир хил маънода келиши билан бир қаторда, аксарият ҳолларда ҳаромнинг қарши маъноси бўлиб, яъни, бир нарсани тақиқланмаган ва уни амалга оширувчи шахс ҳеч қандай жавобгарликка тортилмаслигини билдирувчи бир атама сифатида ҳам фойдаланилади.
2- Ҳалол қандай билинади?
Фиқҳий қоидаларга кўра, бирор нарсани ҳалол экани шу йўл орқали билиниши таъкидланган:
а. Аллоҳ таоло тарафидан ўша нарсани ҳалол экани очиқ-ойдин билдирилиши орқали. Қуйидаги оятда кўрсатилганидек:
أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ
“Денгиз ови ва емиши сизларга ҳалол қилинди.” (Моида 5/96)
б. Бирон бир шарт асосида ҳаром бўлган нарсаларни гуноҳдан чиқарилиши орқали. Масалн, ҳаром деб билдирлган оятларни охирида қуйидагича шарт келтирилиши:
فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ
“Ким мажбур бўлиб қолиб, тажовуз қилмасдан ва ҳаддан ошмасдан булардан еса, унга бирор гуноҳ ёқ.” (Бақара 2/172)
- Буйруқ шаклида келтирилган ҳукмни фарз эмас, балки мубоҳ эканини билдирувчи бир ишорат бўлиши орқали. Қуйидаги оятда келганидек:
كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ
“Аллоҳ берган ризқдан енглар, ичинглар.” (Бақара 2/60)
д. Ҳаром ва тақиқни олиб ташланганликни билдирувчи ифодалар орқали. Шу оятдаги каби:
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ
“Айтки: “Қуллари учун чиқарган Аллоҳни зеб-зийнатини/ярашиб турадиган либосларини, ҳалол-пок ризқларини ким ҳаром қилди!” (Аъроф 7/32)
э. Очиқча ёки киноятан ҳаром қилиш ифодасидан истисно қилиниши орқали. Қуйидаги оятда келтирилгани каби:
وَمَا لَكُمْ أَلَّا تَأْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ مَا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ
“Нимага асосланиб унга Аллоҳни номи айтилгандан емаяпсизлар? Ҳолбуки, ейиш ҳаром бўлган нарсаларни Аллоҳ сизларга очиқ-ойдин билдириб берган-ку; фақатгина, унга мажбур бўлиб қолсангиз бу бошқа.” (Анъом 7/119)
ф. Ҳаром экани ҳақида бирон бир далил (Китоб ва Суннат матни) бўлмаган нарса истисҳоб[2] йўли орқали мубоҳдир. Чунки, барча нарсалардаги асл моҳият ибоҳат, яъни мубоҳликдир.
3- Ҳаром нима?
Бирон бир нарсани тақиқланганлиги маъносини билдирувчи ҳ-р-м (حرم) ўзагидан тураган ва ҳалолга нисбатан зид маънони англатувчи ҳаром, сўзликларда ъманъ қилинган, тақиқланган, ҳалол бўлмаган нарсаъ маъноларини ифодалайди.
Бир фиқҳий атама ўлароқ ҳаром – Аллоҳ таоло тарафидан бевосита ва билвосита, қатъий ва алоқадор бир шаклда амалга оширилмаслиги талаб қилинган иш, амалга ошириш гуноҳ бўлган иш, уни тарк қилиш савоб олиб келган ва уни зиддини ифодаловчи бирон бир далили бўлмаган тақдирда қатъий тартибда тақиқланган ҳар нарсадир.
Ҳаром ли-айниҳи ва ли-ғайриҳи шаклида иккига айрилади;
а. Ли-айниҳи ҳаром:
Амалга оширилиши эътиборга олинган ҳолда ёмонлик ва зарар келтириб чиқариш нуқтаи назаридан ҳаром эканига ҳукм қилинган ишдир. Зино ва тўнғиз гўштини ейиш каби ишларни, ҳозирда айтиб ўтилган ҳаромларга бир мисол тариқасида келтириш мумкин.
б. Ли-ғайриҳи ҳаром:
Аслида тақиқ қилинмаган, лекин, ҳаром бўлишини келтириб чиқарган вақтинчалик бирон бир ҳолат билан алоқадорлиги бўлган ишдир. Жума намози ўқиладиган вақтда олди-берди қилиш ва бировни мол-мулкидан эгасини рухсатисиз ейиш каби ишлар, ўшандай ҳаромларга мисол қилиниб келтирилиши мумкин. Булар аслида ҳалол нарсалар, лекин васф эътибори билан ҳаром қилинган ишлар сирасига киради. Қачонки вақтинчалик юклатилган васф олиб ташланганида, яна асли ҳолига қайтиб ҳаромликдан чиқади. Масалан, жума намозини вақти ўтганидан кейин олди-берди қилиш ва савдо-сотиқ қилиш ёки бировни мол-мулкини эгасини рухсатини олганидан кейин олиб ейиш ҳалол бўлади.
4- Ҳаром қандай билинади?
Бир нарсани ҳаром экани қуйидаги ҳолатлардан бири орқали ўрганилади:
- Айнан ҳаром сўзи ёки ундан тураган сўзлар билан билдирилган бўлса. Мисол:
حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ
“Ўзи ўлиб қолган ҳайвон, қон, тўнғиз гўшти, Аллоҳдан бошқасини исми айтилиб сўйилган ҳайвон, бўгилиб ўлган, уриб ўлдирилган, йиқилиб ўлган, усиб ўлдирилган ва ваҳший ҳайвон еб қўйганлар сизларга ҳаром қилинди…” (Моида 5/3)
- Бирон нарсани ҳалол эмаслигини очиқ бир шаклда билдирилиши орқали:
وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آَتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا
“Ажрашганда аёлларингизга берган нарсангиздан бирон нарсани қайтариб олишингиз ҳалол бўлмайди.” (Бақара 2/229)
- Ҳаром қилиш маъносини бартараф этувчи бирорта далил бўлмаган ҳолдаги тақиқ шакли орқали:
وَلَا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ
“Фосиқлик қилиниб унга Аллоҳни номи айтилмагани аниқ бўлгандан еманглар!” (Анъом 6/121)
- Ҳар қандай бир ишдан сақланишлик кесин бир вазифа эканини ифодаловчи “сақланиш/ижтиноб” лафзи орқали:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
“Эй мо’минлар! Хомр (сарҳуш қилувчи нарсалар), қимор, ўрнатилган тошлар ва фол ўқлари шайтон ишидан бўлган ифлосликлардир. Улардан сақланинглар-ки, орзу-умидингизга эришасиз.” (Моида 5/90)
5- Ҳалол ва ҳаромни белгилаш ва тайинлаш ваколати
Кўплаб оятларда, бирор нарсани ҳалол деб ёки ҳаром деб белгилаш ва тайинлаш ваколати фақатгина Аллоҳга оид бўлиб, инсонларда бундай ваколат йўқлиги, асосий мазмун-моҳият англатувчи ҳолатлар қилиб келтирилган. Аллоҳ таоло шундай буюради:
قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَكُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلَالًا قُلْ آَللَّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى اللَّهِ تَفْتَرُونَ
وَمَا ظَنُّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَشْكُرُونَ
“Айтгин: “Аллоҳни сизга юборган ҳар бир ризқини кўз олдингизга келтириб тушундингизми? Уни ҳаром-ҳалолга сиз ажратиб олибсиз. Айтгин: “Бу ҳақда сизга Аллоҳ рухсат бердими, ёки Аллоҳга бўҳтон қилмоқчимисиз?” Бир ёлғонни Аллоҳга тўнкаганлар қиёмат кунини нима деб ўйлашмоқда? Аллоҳ инсонларга нисбатан фазлу саховатли экани аниқ. Аммо уларнинг кўпчилиги шукр қилишмайди.” (Юнус 10/59-60)
وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَـٰذَا حَلَالٌ وَهَـٰذَا حَرَامٌ لِّتَفْتَرُوا عَلَى اللَّـهِ الْكَذِبَ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّـهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ ﴿١١٦﴾ مَتَاعٌ قَلِيلٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿١١٧﴾
Тилларингиз безаган ёлғон билан “бу ҳалол, бу ҳаром” деманглар. Акс ҳолда, Аллоҳга ёлғон тўнкаган бўласиз. Аллоҳга ёлғон тўнкаганлар аниқ фаровонликка эришмайди. Бу ўтгинчи бир имконият. Аммо уларга жонини оғритувчи азоб бор. (Наҳл 16/116-117)
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ
“Эй мо’минлар! Аллоҳ сизларга ҳалол қилган нарсалар орасидан таъб тортадиганларни ўзингиз учун ҳаром қилиб олманглар. Ҳаддан ҳам ошманглар, Аллоҳ ҳаддан ошувчиларни севмайди.” (Моида 5/87)
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آَمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآَيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ
Айтгин: “Аллоҳ Ўз қулларига чиқариб берган зеб-зийнатни, тоза ва лаззатли ризқларни ким ҳаром қилди? Булар дунёда асосан мо’минлар учундир, қиёмат куни эса, фақат улар учун бўлади.” Билимли бир жамият учун оятларимизни мана шундай қилиб очиқлаб берамиз. (Аъроф 7/32)
Оятлардан шу нарса маълум бўлдики, инсонлар ўзларича бирор нарсани бу ҳалол деб ёки бу ҳаром деб ҳукм чиқариб олишлари, Аллоҳга нисбатан отилган бўҳтон деб ҳисобланади ва охиратда бу бўҳтон гуноҳига бериладиган жон оғритувчи азоб билан жазоланади.
Фақатгина битта оятда ҳалол ва ҳаром қилиш феъли Расулуллоҳга нисбатан ҳам қўлланилган. Алоқадор оят қуйидагича:
“Улар, ёнидаги Тавротда ва Инжилда ёзилиб қўйилган Расулга, ўша уммий набийга эргашган кишилардир. У уларни яхшиликки буюради, уларни ёмонликдан қайтаради. Уларга топ-тоза/покиза нарсаларни ҳалол қилади, ифлос/чиркин нарсаларни ҳаром қилади. (وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ) Устларидаги оғир юкларни ва занжирларни олиб ташлайди. (Аъроф 7/157)
Бу оятда, Расулуллоҳни яхшиликка буюриши, ёмонликдан қайтариши, тоййибат (тоза нарсаларни) ҳалол хобаис (ифлос нарсаларни) ҳаром қилиши, инсонларга юклатилган оғир юкни олиб ташлаб занжирларни узиши деган нарсалар, тўлалигича Қур’ондаги буйруқлардир. Бу феълларни Расулуллоҳга изофа қилиниши, у кишини “расул” яъни, элчи эканлиги сабаблидир. Аллоҳга элчи – Аллоҳ унга юборган буйруқ ва тақиқларга бирорта ҳам илова ва қўшимча қўшмаган ҳолда, қандай бўлса ана шундай борича инсонларга етказиб берган кишидир. Чунки, Аллоҳ таоло унга юборган Қур’он билан ҳукм қилишга буюрган. (Мр: Моида 5/48-49)
Фақатгина Расулуллоҳ эмас, балки Аллоҳни барча элчилари Аллоҳни китобидаги буйруқ ва тақиқларни қўшмай ва айримай тўлалигича ён-атрофдагиларга етказиб берадилар. Масалан, Аллоҳни китобида “Намозни адо қилинг”, закотни беринг” буйруғи бўлса, Расулуллоҳ мухотобларга ҳам айни нарсани ана шу шаклда етказиб беради. Исмоил алайҳиссалом учун Қур’ондаги (Марям 19/55) оятда келтирилган “У оиласига намозни ва закотни буюрар эди (وَكَانَ يَاْمُرُ اَهْلَهُ بِالصَّلٰوةِ وَالزَّكٰوةِ)” ифодасидан Исмоил алайҳиссалом бу нарсаларни оиласига буюрар экан Аллоҳни китобига ва буйруғига алоқасиз ҳолда ўз шахси тарафидан буюраётгани келиб чиқмайди. Исо алайҳиссалом ҳақида ҳам шунга ўхшаш оят бор. У ҳсундай дегани келтирилган:
وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ وَجِئْتُكُمْ بِآَيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ
Мен, ёнимдаги Тавротни тасдиқ қилувчи ва сизларга ҳаром қилинган баъзи нарсаларни ҳалол қилиш учун келган бир элчиман. Сизларга Раббингизни бир кўрсатмасини ҳам олиб келдим. Аллоҳдан қўрқинглар ва мен олиб келган нарсага итоат қилинглар.” (Оли Имрон 3/50)
Кўплаб оятларда Аллоҳ тоййибатни ҳалол ва хобаисни ҳаром қилганини билдиришига қараганда[3], айни хусусиятни Расулуллоҳга изофа қилиниши – Расулуллоҳ китобдаги нарсаларни таблиғ қилишини, яъни, умматига Аллоҳни Китобида белгилаб қўйилган ҳалолни ҳалол ва ҳаромни ҳаром деб билдириши ва ўргатишини ифодалайди. Бундан бошқа маъно ва мақсадга бурилмайди.
Ҳаром қилиш феъли Аҳли Китоб (Яҳудий ва Христианларга) тегишли бир иш эканини бир оятда инсонларга изофа қилиниб шундай буюрилади:
قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآَخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ
Китоб берилган кишилардан бўлишига қарамай Аллоҳга ва охират кунига ишонмаган, Аллоҳни элчиси ҳаром қилган нарсани ҳаром деб билмаган ва тўғри динни дин деб қабул қилмаган кишиларга қарши, паст келиб ўз қўллари билан жизя бергунча уришинглар.” (Тавба 9/29)
Юқоридаги оятларда Аллоҳ ва Унинг элчиси ҳаром қилган нарсани ҳаром деб билмаганлар ҳақида сўз бормоқда. Демак, Аллоҳга ишонган кишилар Аллоҳ ва Расули ҳалол қилган нарсани ҳалол; ҳаром қилган нарсани ҳаром деб қабул қилиши керак. Инсонларни ҳалол ёки ҳаром қилиши, худди Расулуллоҳ қилгандек китобдаги нарсани таблиғ қилиш орқали бўлади. Мавзуга алоқадор ўлароқ қуйидаги оятга ҳам мурожаат қилишимиз керак бўлди:
يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضَاةَ أَزْوَاجِكَ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ
Эй Набий! Аёлларингни розилигини олиш мақсадида Аллоҳ сенга ҳалол қилган нарсани нима учун ўзингга ҳаром қилиб оляпсан? Нима бўлган тақдирда ҳам, Аллоҳ кўп кечиримлидир, неъмати ҳам беҳисобдир. (Таҳрим 66/1)
Набий алайҳиссалом Аллоҳ ҳалол қилган нарсани ўзига ҳаром қилиб олгани учун, бу оят орқали огоҳлантирилмоқда. Бу нарса Расулуллоҳни набийлик сифати орқали кишилик ва шахсий томондан қилган танлови эди. Пайг’амбаримиз расуллик сифатига асосланиб бундай ишга қўл ура олмас эди. Агар пайг’амбаримизда Аллоҳ эркинлик қўйиб берган баъзи нарсаларни ҳаром қилишга ваколати бўлганида эди, бундай бир оятни Қур’ондан жой олиши мумкин бўлармиди? Жаноби Ҳақ бир томондан элчисига бундай бир ваколат ва рухсат беради ва бир томондан нега бу ваколатдан фойдаландинг деб огоҳлантириб тергайдими?! Бундай бир ҳолатни ақлга келтиришни ўзи ҳам абасдир.
Расулуллоҳни ўзи бу ҳолатни жуда чиройли бир шаклда изоҳлаб берган:
“Мен фақатгина Аллоҳ Ўз китобида ҳалол қилган нарсани ҳалол ва Аллоҳ Ўз китобида ҳаром қилган нарсани ҳаром қиламан холос.”[4]
Бошқа бир ҳадис эса қуйидагича:
“Ҳалол – Аллоҳ Ўз китобида ҳалол қилган нарсадир, ҳаром ҳам У Ўз китобида ҳаром қилган нарсадир. У ҳақда бирор нарса демаган нарсалар эса, У кечирган нарсалардир.”[5]
Машҳур саҳобалардан бо’лган Абдуллоҳ б. Аббосни шундай дегани ривоят қилинади:
“Жоҳилият халқи баъзи нарсаларни ер ва баъзи нарсаларни таъби тортмагани учун емас эди. Шундай қилиб, Аллоҳ набийсини жўнатди ва китобини юборди. Ҳалолини ва ҳаромини белгилаб берди. Энди, Аллоҳ ҳалол қилгани ҳалол, ҳаром қилгани ҳаромдир. У ҳақда изоҳлаб очиқлаб бермаган нарсалар эса афв этилгандир. Ибн Аббос кейин Анъом сурасининг 145- оятини ўқиди.”[6]
Яна Абдулоҳ б. Аббос Расулуллоҳга алоқадор ўлароқ “Уларга тоййибатни ҳалол, хобаисни ҳаром, қилади” (Аъроф 7/157) оятида келтирилган хабоисни “тўнғиз гўшти, фоиз ва Аллоҳ тарафидан ҳаром қилингани ҳолда Жоҳилият Араблари ҳалол деб билган емоқ-ичмоғи” эканини билдирган.[7] Бу ҳам, Расулуллоҳ фақатгина Аллоҳ ҳаром қилган нарсаларни ҳаром қила олишини кўрсатмоқта.
Айнан ўша оятга алоқадор ўлароқ тобеиндан Ато б. Аби Рабоҳ ҳам Ибн Аббосдан ривоят қилган ҳолда шуларни айтади:
“Жаноби Ҳақ, бу ердаги хобаис калимаси билан ўлимтик, қон ва Моида сурасининг 3-оятида айтиб ўтилган нарсаларни қасд қилган” деб, Расулуллоҳ ҳаром қилган нарсалар айнан Қур’онда зикр қилинган ҳаромлар эканини билдирмоқда.[8]
Хулоса шуки, ҳатто набийлардан тортиб ҳеч бир инсон Аллоҳни оятларига алоқасиз ҳолда ўз-ўзича бевосита бирор нарсага ҳалол ёки ҳаром деб ҳукм чиқариш ваколатига эга эмас.[9] Шундай экан, мазҳаб имомлари, тариқат шайхлари, муллалар, диний жамоат лидерлари ўз-ўзича ижтиҳод қилиб, Қур’онда бўлмаган баъзи янги ҳаромларни ўртага қўйишига ҳаққи борми? Асло! Уларга бундай ваколатни нисбат бериб ва буни натижасида уларни айтган гапларига сўзсиз ишониш, улар чиқарган диний ҳукмларни Аллоҳни ҳукми деб қабул қилиб унга кўра ҳаракат қилиш, мақоламизни бошида айтиб ўтганимиз Адий б. Ҳатимни ривоятида айтиб ўтилгани каби, уларни рабб қилиб олиш маъносига кириб қолмайдими? Марҳум Элмалили Муҳаммад Ҳамди Язирни бу мавзуга алоқадор бўлган муҳташам сўзлари билан мақоламизга якун ясамоқчимиз. У Шундай деган эди:
“Аллоҳни буйруқларини кўрмаганга олиб, олимларда агарчи жузъий бир ҳукм қўйиш ваколати борлигини, ҳатто бир заррани ўрнини алмаштиришга ваколатлари бор эканини қабул қилиш ва бунга таслим бўлиш – Аллоҳдан бошқасига рабблик ҳиссасини бериш, уларни “мин дуниллаҳ” (Аллоҳни қўйиб, Аллоҳдан аввал) ўзига раб қилиб олиш демакдир. Шайтон, Тоғут, Намрут, Фиръавн, бут вҳ кз ларга ибодат қилиш қанчалик гуноҳ ва ширк бўлса, олимларга ҳам ҳаддан зиёд қадр-қиймат нисбат бериш ана шундай ишдир. Масалан, тўғрини хатодан ажратмай, ҳақни ботилдан айирмай Ҳақ илмига алоқасиз бўлган шахсий фикрларини, сўзларини, Аллоҳнинг буйруғига таянмаган, ундан асос қилиб олмаган ҳар қандай шахсий ёндашувини, орзу-истакларига асосланган фатволарини ва иродаларини устун тутиш, гўёки, уларга Аллоҳ ҳаром қилган нарсани ҳалол, ҳалол қилган нарсани ҳаром қилиш ваколатини бордек, ҳақни ўзгартира олишликдек бир ҳуқуқи бордек, қасддан қилган хатоликлари бир томонда турсин, Аллоҳни амрига қарши экани очиқ бўлган хатоларига ҳам сўзсиз итоат қилишни жоиз деб билиш, Аллоҳ бу ҳақда нима деган деб суриштирмасдан, Аллоҳни буйруғига итоат қилиш керак деган нарсани унутиб уларга итоат қилишлик ҳам бир нави ширк ва куфрдир. Аллоҳни қўйиб Ундан бошқасини айтганини сўзсиз бажариш – Аллоҳдан бошқасига қуллик қилишдир.”[10]
Манбаъ: Яҳё Шенўл, “Ҳалол ва Ҳаромни ким белгилайди?”, Китоб ва Ҳикмат, Истанбул, 2016-йил, 4, 15, 96-101- с.
[1] Термизий, Тафсир, 10 (9).
[2] Ҳаром экани ҳақида далили бўлмаган, жавобгарлик юклатилмаган нарса.
[3] Бақара 2/168; Моида 5/88; Наҳл 16/114-115.
[4] Байҳақий, Снанул-Кубро, 6-ж, 75-с.
[5] Термизий, Либос, 6;Ибн Можа, Атъима 60.
[6] Абу Довуд, Атъима 30.
[7] Тобарий, Жомеул-Баён, Байрут, 1992, 6-ж, 85-с.
[8] Розий, Тафсирул-Кабир, Байрут, 3-нашр, 1999, 5-ж, 381-с.
[9] Қур’он ва Суннат Аммо Қайси Суннат, 2-нашр, Сулаймония Вақфи Нашриёти, Истанбул 2015, 139-143-с.
[10] Элмалили Ҳаққи Язир, Ҳқа дини Қур’он Тили, Қисқартирилган: Исмоил Қарачам, Азим Дағитим, 4-ж, 319-с.
