МАҚОЛАДА:
- Талоқ ва унинг шартлари
- Идда ичида талоқ қилишда гувоҳ олиб келиш шарти
- Талқоданн кейин иддани ҳисоблаш
- Талоқдан кейин аёл уйдан чиқмаслиги
- Талоқ маласида Аллоҳни чегаралари
- Талоқдан кейин аёлига қайтиш ҳуқуқи
- Талоқнинг сони
- 3 талоқ.
- Пайғамбаримиз даври
- Саҳобалар даври
- Фуқаҳолар (Ислом ҳуқуқшунослари) даври
Талоқ – Қуръонга кўра эрнинг ҳаққидир. Аёл киши тарафидан ажрашиш ҳуқуқи “ифтидо” дейилади. Талоққа алоқадор ишлар эрларга, ифтидо эса аёлларга оид. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ
“Ўша талоқ икки марталикдир. Ҳар биридан кейин, ё аёлни яхшилик билан ушлаб қолиш керак ёки чиройли ҳолатда ажрашиш керак.” (Бақара 2/229)
Оятдаги الطَّلاق ифодасининг бошидаги ال = ал” маърифалик қўшимчаси бўлиб, калимани ат-толақу деб ўқитади ва ўша талоқ деган маънони ифодалайди. Ўша талоқ қайси ва қандай талоқ эканини талоқ сурасида тушунтириб берилган. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا. فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآَخِرِ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا. وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا.
“Эй Набий! Аёлларингиздан ажрашсангиз, иддали вақтида ажрашинг ва иддасини ҳисобланг. Роббингиз Аллоҳдан тақво қилинг, уларни уйларидан чиқарманг. Улар ҳам чиқмасинлар, очиқ бир фаҳш иш қилган бўлса бу хориж. Бу Аллоҳнинг чизган чизиқларидир (чегараларидир). Кимки Аллоҳнинг чегараларини бузса, ўзига қарши ҳақсизлик қилган бўлади. Билмайсанки – балки бундан кейин Аллоҳ бошқа бир ҳолатни ўртага қўяр.
Аёлларни муддати тугаганида, уларни ё маъруф[1] билан ушлаб қолинглар ёки маъруф билан ажрашинглар. Ичингиздан ишонарли икки кишини гувоҳ қилинглар, гувоҳликни Аллоҳ учун ўз ўрнига қъйинглар. Мана шу нарса – ораларингизда Аллоҳ ва охират кунига ишонганларга қилинган насиҳатдир. Кимки Аллоҳдан тақво қилса, У – унга бир чиқиш йўлини очиб қўяди. Кутмаган жойидан унга ризқ беради. Кимки Аллоҳга ишониб суянса, У – унга етади. Аллоҳ, ишини Ўз ўрнига келтиргувчидир. Аллоҳ, ҳар бир нарсага бир ўлчи қўйиб қўйган.” (Талоқ 65/1-3)
Аллоҳ таоло, ҳар нарсага бир ўлчи қўйган. Эр-хотинни никоҳига шарт ва қоидалар белгилаб қўйганидек, ажрашиши учун ҳам бир ўлчи қўйиб қўйган. Юқоридаги оятлар ана ўша ўлчиларни очиқлаб бермоқда. Ҳазрати Умарнинг ўгли Абдуллоҳ, аёлини одатли вақтида талоқ қилган эди. Ҳазрати Умар бу ҳолатни Расулуллоҳдан сўраганида, у киши шундай жавоб бердилар:
“Унга айт, аёлига қайтсин ва одатли вақти тугамагунича талоқ қилмасин деди. Ундан кейин аёли одат кўриб такроран одати тугаганида, агар хоҳласа давом этсин, хоҳласа жинсий алоқага кирмай туриб ундан ажрашсин. Мана шу нарса – ўша иддаки, Аллоҳ таоло – аёлларни унга кўра талоқ қилиб ажрашишга буюрган.[2]” Абдуллоҳ б. Умар дедики: “Набийимиз мени бундай ажрашишимни (талоқ қилишимни) ҳисобга ўтмайди деди ва шу оятни ўқиди: “Эй Набий! Аёлларингизни талоқ қилсангиз (ажрашсангиз) иддалари ичида ажрашинглар.” Яъни уларни иддаларини бошланишида ажрашинглар.[3]”
Аёли билан ажрашмоқчи бўлган эрларга ўз навбати билан қуйидаги шартлар юклатилади:
- Талоқни идда ичида бериш.
- Иддани ҳисоблаш.
- Аёлини уйидан чиқармаслик.
- Аёл ўз истаги билан ҳам уйидан чиқмаслиги.
- Муддатни бошида ёки охирида – ё чиройлик ҳолатда ушлаб қолиш ёки чиройли ҳолатда ажрашиш.
- Аёлини талоқ қилган вақтда ҳам, сўнг уни агар ушлаб қолмоқчи бўлса ҳам, ёки ажрашиб кетмоқчи бўлса ҳам иккита гувоҳ олиб келиш.
А- Идда ичида талоқ қилиш
Бу ердаги идда – талоқ қилинган аёл, эрининг уйида қолиши мажбур бўлган муддатдир. Аёл бу муддат ишида, эри билан бир уйда қолади, аммо жинсий алоқага кирмайди. Чунки, иддасини ёлғиз ўзи ўтказиши керак. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلاَثَةَ قُرُوَءٍ
“(Эрлари тарафидан) талоқ қилинган аёллар, ўзлари ёлғиз уч қуръ кутадилар.”
Одатли вақтида жинсий алоқа манъ қилингани[4] учун, бу вақтда зотан аёл киши ўзи ёлғиз бўлади. Идда муддати давомида, бир уйни эри билан бўлишиб яшаши талаб қилингани учун, бу ердаги қуръ – у билан жинсий алоқага кира олиши мумкин бўлган тозалик ҳолатидир. Шундай экан, талоқни идда ичида бўлиши – бу орада аёл киши одатдан тоза бўлиши, аммо эри билан жинсий алоқага кирмаган бўлиши керак деганидир. Абдуллоҳ б. Умар бундай қилмагани учун, Расулуллоҳ қаттиқ ғазаблангани ривоят қилинган[5] ва унга жазо тариқасида яна битта поклик муддатини кутиш юклатилган. Чунки, аёлини биринчи покликдан кейин эмас, балки иккинчи покликдан кейингина талоқ қила олишини айтган. Бу ишларни жуда муҳим ва ҳикматли тарафлари бордир. Эркак киши, одат вақтида аёли билан алоқага кира олмаганидан роҳатсиз бўлиши (сиқилиши) мумкин. Аёл киши одатидан покланганида, эрининг унга бўлган иштиёқи ва истаги энг юксак савияга чиқади. Алоқага кирганидан кейин эса, иштиёқи ва хоҳиши қанчадир даражада пасаяди. Ҳайздан покланган аёли билан жинсий алоқага кирмасдан, уни талоқ қилиб, сўнг уни ўз уйида идда сақлатиб ва асло жинсий алоқа қилолмасдан олиб ўтириши, аёли билан ажрашиб кетишини олдини олувчи катта сабаб ва бир оилани бузилиб кетишини сақлаб қолгувчи ҳикматли услуб ва энг тўғри қарор ҳисобланади.
Идда – одат қони кўрган аёллар учун учта поклик муддатидир[6]. Одатли вақтида қилинган талоқ ҳисобга ўтмагани учун, бундай бир аёлни эри билан алоқага кирмасдан ўтказган умумий вақт уч одат ва уч поклик муддатидир. Бу эса ўз-ўзидан уч ой давом этади.
| ОДАТ | ПОКЛИК | ОДАТ | ПОКЛИК | ОДАТ | ПОКЛИК |
Одат кўрмайдиган ёшга келган, одат кўролмайдиган ёки ҳомиладор бўлган аёлларнинг иддалари ҳақида шундай буюрилган:
وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِن نِّسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ وَأُوْلَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَن يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا
“Одатдан узилган аёллар ҳақида шубҳага тушсангизлар, уларнинг иддалари уч ойдир, одат кўрмай қолганлар (вақтинча кўрмаяотганлар) ҳам шундай. Ҳомиладорларнинг муддатлари кўзи ёришидир. Кимки Аллоҳдан тақво қилса, Аллоҳ унинг ишида бир қулайлик пайдо қилиб қўяди.” (Талоқ 65/4)
Эрлари, бу ҳолатдаги аёлини ҳар қандай вақтда талоқ қилиши мумкин. Унинг иддаси талоқ берилган вақтдан бошланади.
Б- Гувоҳ олиб келиш
Талоқ бериш жараёнида иккита гувоҳ бўлиш шартдир. Аллоҳ таоло Талоқ сурасининг 2-оятида шундай марҳамат қилади:
وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ
“Ичингиздан ишончлик икки кишини гувоҳ қилинглар, гувоҳликни Аллоҳ учун ўз ўрнига келтиринглар.”
Алоқадор оятларга диққат билан қараладиган бўлса, талоқ жараёнининг ҳар қандай ҳолатида ҳам иккита гувоҳ бўлиши шарт экани ўртага чиқади. Бу ҳолатлардаги илк босқич, талоқ амалга оширилган вақтдир. Ондан эътиборан, мусулмонларнинг зиммасига бир вазифа юклатилади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُواْ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا إِن يُرِيدَا إِصْلاَحًا يُوَفِّقِ اللّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا
“Эр-хотиннинг ораси бузилишидан қўрқсаларингиз, эркак кишининг оиласидан бир ҳакам ва аёл кишининг оиласидан бир ҳакам юборинглар, агар ярашишни хоҳлашса – Аллоҳ уларни ўрталарини ўзаро келиштириб қўяди. Аллоҳ – билгувчи ва ишнинг асл ва ички моҳиятидан хабардордир.” (Нисо 4/35)
Талоқ масаласига гувоҳ бўлганларнинг кўрсатмаларига асосан, қолган мусулмонлар эр-хотинни ажрашиш масаласи бўйича чора кўришни ва бунга кўра тадбир қилишни бошлайдилар. Агар гувоҳ бўлмаса, бундай муҳим ва зарурий бир вазифани адо этиш анча қийин тус олади. Чунки бир оилани тинч ва осуда ҳолатда сақлаб қолиш иши жамият ичидаги жуда муҳим ва зарурий масаладир.
Аёлига талоқ берган эрлар, иддаси тугашини кутмасдан аёлига қайтишлари ва эски никоҳи билан оилани давом эттириб кетишлари мумкин. Бу ҳақида Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُواْ إِصْلاَحًا
“Агар эрлари ярашиб олишни хоҳласалар, аёлларига иддаси ичидаёқ қайтишларига энг ҳақли улардир[7]” (Бақара 2/228)
Идда ичида аёлига қайтиши – оилани чиройли давом эттириб кетиш мақсадида ўртани тузатиш шартига боғлиқ бўлгани учун, бундай ҳолатда эркак кишининг нияти қандай эканини суруштириш ва буни очиқча ўртага қўйиш керак бўлади. Агар ҳар қандай ғараз ниятда оилани давом эттириш мақсадидан хабар топиладиган бўлса, асло унга оилани давом эттиришга рухсат берилмайди. Бунга сабаб, келгусида аёл кишининг соғлиги ва ҳаётига ҳар қандай хавф-хатар туғдириши мумкин бўлган ҳолатларни тўлиқ олди олиниши керак бўлади. Демак бу ҳолатга ҳам иккита ишончли гувоҳ аралашиши диний жиҳатдан талаб этилади.
Идда муддатининг охирида аёлига қайтиши ҳам, яхши ва самимий ниятга боғлиқдир. Шунинг учун, бу ҳолатга ҳам иккита ишончли гувоҳ талаб қилиниб, масалага ойдинлик киритилиши талаб қилинади. Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай марҳамат қилади:
وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النَّسَاء فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلاَ تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لَّتَعْتَدُواْ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلاَ تَتَّخِذُوَاْ آيَاتِ اللّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنزَلَ عَلَيْكُمْ مِّنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ
“Аёлларни талоқ қилсангиз, сўнг кутиш муддати (иддаси) ниҳоясига етганида, ё маъруф[8] билан ушлаб қолинглар ёки маъруф билан ажрашинглар (ўз ҳолига қўйинглар). Уларга зарар етказиб ҳақларига тажовуз қилиш учун уларни ушлаб қолманглар[9]. Бундай қилган киши ўзига ҳақсизлик қилган бўлади. Аллоҳнинг оятларини мазах қилиб камситманглар. Зиммангиздаги Аллоҳнинг неъматларини яхши тушунинглар. У сизларга нозил қилган китоб ва тўғри билим билан сизларга насиҳат/ўгит бермоқда. Аллоҳдан тақво қилинглар. Билингларки, Аллоҳ ҳар нарсани билгувчидир.” (Бақара 2/231)
Эркак киши, аёлининг идда муддати тугаганидан кейин унга яхши ниятда қайтиши ёки чиройли ҳолатда ажрашишига ҳам иккита гувоҳ керак. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Аёлларни иддалари ниҳоясига етганда, уларни маъруф ила ушлаб қолинглар ёки маъруф ила ажралишинглар.” (Талоқ 65/2)
Демак, талоқ жараёнидаги 6 босқичнинг ҳар бир ҳолатида иккита гувоҳ қатнашиши ва исбот этиб келтириб бериши керак. Бу гувоҳларнинг ҳар бири, ҳам ҳолатни яхши тушуниб ета оладиган ва маҳкамада тушунтириб бера оладиган ва етарлича гувоҳ бўла оладиган савияда бўлиши керак. Су сабабли, гувоҳ ақлли ва балоғат ёшига етган, кўр ёки сақов бўлмаган адолатли[10] кишилардан бўлиши керак. Номусли бир аёлга зинокор деб туҳмат қилиб жазоланган[11] кишиларнинг гувоҳлиги ва усул ёки фуруъдан бўлган кишиларнинг фойдасига келтирган гувоҳлиги қабул қилинмайди[12].
C- Идда ҳисоблаш вазифаси
Талоқ сурасининг 1-оятида иддани ҳисоблаш вазифаси эркак кишига юклатилгани ҳақида шундай буюрилади:
“Эй Набий! Аёлларни талоқ қилсангизлар, уларни иддалари ичида талоқ қилинглар ва иддани ҳисобланглар.”
Одатли хотиннинг иддасини ҳисоблаш вазифаси эркак кишига юклатилган. Бу буйруқ, эркак кишини бу вақт ичида аёли билан яқиндан алоқа қилишга туртки бўлади ва катта сабаб бўлади. Агар иддани ҳисобламаса, аёлига қайтиш имкони бўла туриб вақтни қўлдан чиқаргани сабабли ўз ҳаққидан маҳрум бўлади. Аёл киши иддаси ҳақида эрига тўғри маълумот бериб туришга мажбурдир. Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай марҳамат қилади:
وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ مَاخَلَقَ اللَّهُ فِي أَرْحَامِهِنّ
“Бачадонларидаги Аллоҳ яратган нарсани беркитишлари у аёлларга ҳалол бўлмайди.” (Бақара 2/228)
Одат келса-да одат кўрмадим деса ҳам гуноҳкор бўлади.
“Бачадондаги Аллоҳ яратган” нарса фарзанд бўлиши ҳам мумкин. Ҳеч бир аёл киши отасиз ҳолатда дунёга фарзанд келтиришни хоҳламайди, лекин ҳомилалигини яшириб сал эртароқ бўлса-да эрининг уйидан кетишни хоҳлайдиганлар ҳам бўлиши мумкин. Маълумки, ҳомиладор аёл одат кўрмайди. Эрининг уйидан айрилиши учун одат кўрганини айтиши керак. Ҳомиладор бўла туриб одат қон келди деб эрини алдаши катта гуноҳдир.
Д- Аёл уйдан чиқмаслиги ва чиқарилмаслиги
Талоқ сурасининг 1-оятидаги, талоқ қилинган аёлни идда сақлаш мобайнида уйдан чиқаришни ҳам ва аёл ўз ихтиёри билан чиқишини манъ қилган жумлалар шундай:
“Уларни уйларидан чиқарманглар. Улар ҳам чиқишмасин. Агар очиқ бир фаҳш иш қилган бўлса бу хориж.”
Юқорида айтилган уй эрининг уйи бўлишига қарамасдан у уй аёлининг ҳам уйи ҳисобланган. Демак, иддаси тугагунича у уйдан худди ўзининг уйидек фойдаланади. Агар уй аёл кишиники бўлганида эди, уйдан чиқарилиши ёки чиқиши ҳақида очиқланишга эҳтиёж сезилмас эди.
Агар аёл киши иддаси тугамай туриб уйдан чиқиб кетадиган бўлса, оилани яраштириш вазифаси юклатилган кишиларнинг иши оғирлашади. Ҳамда, бошқаларнинг ёнида бир-бирлари ҳақида ёмон гаплар айтиб, ўртани янада бузилишига олиб келадилар ва ичи қора кишиларнинг қора ниятли маслаҳатларига қулоқ солиб, эр аёлидан аёл эса эридан совуб кетишига янада кўпроқ сабаб ўртага чиқади.
Агар аёл киши уч ойлик иддаси мобайнида эрининг уйидан чиқмаса ва чиқарилмаса, уч ой ичида бир уйда яшаб туриб бир-бирлари билан жинсий муносабатда бўлмаган эр-хотин, уч ой мобайнида бир-бирларига яна қайтадан меҳр қўйишларига, ўртадаги баъзи келишмовчиликларни ҳал этишларига, талоққа сабаб бўлган муаммоларни ўртадан олиб ташлашларига катта туртки бўлади. Талоқ сурасининг 1-оятидаги: “Билмайсанки, балки Аллоҳ буни орқасидан янги бир ҳолатни ўртага чиқарар”, айнан шуни кўрсатади.
Э- Ҳудудуллоҳ – Аллоҳнинг белгилаган чегаралари/Аллоҳ чизган чизиқлар
Талоққа алоқадор бўлган Талоқ 1, Бақара 229 ва 230-оятларда ҳудудуллоҳ ифода ўрин олган. Талоқ 2- оят шундай тугайди: “Мана шу сизларга, ичингиздан Аллоҳга ва охират кунига ишонган кишиларга насиҳат/ўгитдир. Ким Аллоҳдан тақво қилса, У, унга бир чиқиш йўли очиб беради.” Бу ҳукм билан Бақара 231- оятида келган “Аллоҳнинг оятларини мазах қилиб масхара қилманглар” ҳукми ҳам ҳудудуллоҳни ифода қилади. Аллоҳ таоло бошқа бир оятда шундай марҳамат қилади:
“(Аллоҳ уларга жаннатни ваъда қилган кишилар) Тавбакорлар, ибодаткўйлар, ҳамд айтгувчилар, (ибрат олиш учун) кезиб кўргувчилар, рукуъ қилгувчилар, сажда қилгувчилар, яхшиликка буюргувчилар, ёмонликдан қайтаргувчилар ва Аллоҳнинг ҳудудини муҳофаза қилгувчилар. Ана ўҳса мўминларга ҳуш хабар бер.” (Тавба 9/112)
Бу оятни ҳам қўшадиган бўлсак, жами бўлиб 6 дона оятда, талоқ масаласига ўта жиддий қарашимиз ва талоқдаги Аллоҳ чизган чизиқларни бузмаслигимиз талаб қилинмоқда. Аллоҳ чизган чизиқ яъни ҳудудуллоҳ ифодаси ҳеч бир масалада талоқдагидек қайта-қайта такрорланмаган. Шу нарса ҳам талоқ масаласи қандай бир жиддий ва муҳим нарса эканини билдиради.
Агар эркак киши, аёлини иддасини ҳисобламаса ёки аёлни уйдан чиқариб юборса, Аллоҳ чизган чизиқни бузган ва ўзига ўзи ҳақсизлик қилган бўлади. Чунки, иддаси тугамай туриб аёлига қайтиш ҳуқуқи бор эди, аммо энди у ҳуқуқни поймол қилгани учун, талоқ ҳисобга ўтади ва ўз ҳаққидан ўзини маҳрум қилган бўлади.Агар аёл идда сақлаш муддати ичида эрининг уйидан чиқмаса, эри билан жинсий алоқадан бошқа ҳар нарса мумкин бўлганлиги учун, эрини ўзига яна жалб этиши, ўртага илиқлик кириши ва оилани давом эттириб кетишига йўл очган бўлади. Агар эр-хотин яна никоҳни давом эттириб кетишни хоҳласалар, аввалги иккита гувоҳни чақириб, ярашиб олганликларини эълон қиладилар, ана ўшандан кейин жинсий алоқа тақиқи ҳам ўртадан олиб ташланган ҳисобланади. Бу ҳолатда, қайта никоҳлашга асло ҳожат йўқ.
Талоқ 2, Бақара 229 ва 230-оятларда кўрсатилган қоида ва ҳукмларга риоя қилинмаса, ўртадаги талоқ ҳисобга ўтмайди. У оятларнинг ҳукмлари ўз ўрнида айтиб ўтилди.
Ф- Аёлига қайтиш қарори
Иддаси тугамай туриб аёлига қайтиш масаласи, эрининг яхши ниятига боғлиқдир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: “Агар эрлари ўртани тузатмоқчи бўлишса, аёлларга идда ичида қайтишга энг ҳақлидир.[13]” (Бақара 2/228) Яъни, иддани бошида ҳам охирида ҳам аёли билан ярашиб олиши ва қайтиши мумкин. Ярашиш мақсади бўлмай туриб, иккита гувоҳни хабардор қилмай туриб аёли билан муносабат жинсий муносабат қуриши, аёлига қайтган ҳисобланмайди, балки иддаси давом этаверади.
Аёлига ҳар қандай зарар бериш ниятида ёки иддасини узайтириш учун аёли билан алоқага кира олмайди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آَيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ.
“Аёлларни талоқ қилсангиз, сўнг кутиш муддати (иддаси) ниҳоясига етканидан, ё маъруф билан ушлаб қолинглар ёки маъруф билан ажрашинглар (ўз ҳолига қўйинглар). Уларга зарар етказиб ҳақларига тажовуз қилиш учун уларни ушлаб қолманглар. Бундай қилган киши ўзига ҳақсизлик қилган бўлади. Аллоҳнинг оятларини мазах қилиб камситманглар. Зиммангиздаги Аллоҳнинг неъматларини яхши тушунинглар. У – сизларга нозил қилган китоб ва тўғри билим билан сизларга насиҳат/ўгит бермоқда. Аллоҳдан тақво қилинглар. Билингларки, Аллоҳ ҳар нарсани билувчидир.” (Бақара 2/231)
“Аллоҳ ҳар нарса учун бир стандарт ўлчов”[14] белгилаб қўйгани учун, бу ергача айтиб ўтилган оятдаги масалалар, талоқ ўлчисига мос ва уйғун равишда амалга оширилган биринчи талоқ ҳисобланади.
Г- Талоқнинг сони
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Ўша талоқ икки марта бўлади. Ҳар биридан кейин ё аёлни яхшиликча олиб қолиш керак, ёки чиройли ҳолатда ажрашиш керак. Уларга берган нарсаларингиздан бирон нарса олиб қолишларингиз сизларга ҳалол бўлмайди[15]. Агар жуфтлар, Аллоҳ чизган чизиққа риоя эта олмаслигидан қўрқсалар бу бошқа. Агар сизлар ҳам Аллоҳнинг қўйган қонун-қоидаларига риоя қила олмаслигингиздан қўрқсаларингиз, аёл киши фидя бериб ўзини сиздан қутқаришида ҳар иккингизга ҳам гуноҳ йўқдир[16]. Булар, Аллоҳнинг (талоқ масаласидаги) қўйган қонун-қоидаларидир, уларни бузманглар. Кимки Аллоҳнинг чегараларини бузса, ана ўшалардир ҳақсизлик қилувчилар.”
Оятдаги “Ўша талоқ икки мартадир” деган ҳукми, Аллоҳнинг ўлчисини белгилаб берган – юқоридаги талоқнинг энг кўп икки марта бўлиши мумкинлигини кўрсатади.
“… Булар Аллоҳнинг чизган чизиғидир, ҳаддан ошманглар. Кимки Аллоҳнинг чегарасини бузса, ҳақсизлик қилгувчилар ана ўшалардир” ҳукми эса, бу ҳукмга риоя қилмаганларнинг қилган талоқлари ҳисобга ўтмаслигини кўрсатади.
Ҳар қандай шартга ёки ма’лум бир муддатга боғлиқ қилинган талоқнинг барча турлари бу оятларда белгилаб қўйилган ўлчига мос келмагани учун, қилинган талоқ талоқ ҳисобланмайди.
Учинчи марта ажрашишда юқоридаги қонун-қоидалар ҳисобга ўтмайди. Сабаби, Аллоҳ таоло юқоридаги талоқ оятларида икки мартагача бўлган талоқни шартларини баён қилган эди. Қуйидаги оятлар эса, учинчи марта ажрашиш ҳақидаги қонун-қоидаларни очиқлаб беради:
فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يَتَرَاجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ.
“Агар эри уни учинчи марта талоқ қилса, энди у аёл бунга ҳалол бўлмайди[17]. Аёл эрга тегади, у эри ҳам уни талоқ қилса, эр ҳам хотин ҳам – Аллоҳнинг оила ҳақидаги қонун-қоидаларига риоя қила олишларига ишонсаларгина эр-хотин бир-бирларига қайтишларида бир гуноҳ йўқдир. Булар Аллоҳнинг қонунларидир. Аллоҳ буларни – билимли бир жамият учун очиқлаб бермоқда.” (Бақара 2/230)
Талоқнинг сони учта бўлиши, инсоннинг асл яратилишдаги соф табиатига жуда мос келади. Чунки талаб қилинмаган бир ишдан кейин энг кўп икки марта узур қабул қилинади, учинчисида қабул қилинмайди. Бу нарсага Мусо алайҳиссалом билан Ҳизр воқеасида ҳам гувоҳ бўлишимиз мумкин[18].
Учинчи талоқдан кейин, эр ҳам хотин ҳам энди бир-бирига ҳалол бўлмайди. Қачонки аёл бошқа бир эркак билан никоҳланса ва эри вафот этса ёки иккинчи эри ҳам талоқ қоидаларига асосан ажрашсагина қайтадан аввалги уч марта ажрашган эрига никоҳи ҳалол бўлади. Бу ҳолат юқоридаги оятнинг ҳукмидир.
Хулоса қилиб айтганда, аёлини ҳайзи тугаганидан кейин жинсий алоқага кирмай туриб ажрашган киши, бир талоқ ҳукмига кўра ажрашган ҳисобланади. Иддаси тугаганидан кейин ажрашишга қарор бериш ёки бермасликни аҳамияти йўқ. Агар қайтиб яшашга қарор беришса, биринчи талоқ ҳисобга ўтган ва оилани янгидан давом эттирган ҳисобланади.[19]
Ҳ- уч талоқ масаласи
Барча мазҳаблар юқоридаги талоқни тўғри деб биладилар, лекин унинг қоида ва шартларига риоя қилинмаса ҳам талоққа ўтаверади дейишади. Бунинг сабаби, мазҳабларга талоқ масаласини ўртага қўйиш жараёнида Талоқ сурасидаги талоққа алоқадор оятларни асос қилиб олмаганлари, бошқа оятларга эса шартли равишда ёндашганлари туфайлидир. Шу сабабли, талоққа алоқадор оят ва ҳадисларга нисбатан катта ҳақсизлик қилинган ва оят-ҳадислар қадрсизлаштирилган. Бу нарсага қуйидаги кичик бир мисол билан ўрнак кўрсатиб ўтамиз.
Ҳар тўртала мазҳабга кўра, эркак киши аёли ҳайздан чиққанда, у билан жинсий алоқага кира туриб ҳам бир талоқ қила олганидек, бир-а тўла уч талоқ ҳам қилиши мумкин. Агар аёлига: “сени уч талоқ қилдим” деса, айни вақтни ўзида уч талоқ ҳосил бўлади ва оила бутунлай барбод бўлиб никоҳ якунига етади.
Ба’зи бир мазҳабларга кўра, ҳар қандай шартга ёки маълум бир вақтга боғлиқ бўлган талоқ ҳам ҳисобга олинади. Талоқ берган вақтда ҳам, аёлига қайтиш вақтида ҳам, идда сўнгидаги ажрашиш жараёнида ҳам асло гувоҳ келтириш шарти йўқдир. Аёлига қайтишдаги эрининг яхши ниятли бўлиши ёки бўлмаслигига ҳам қаралмайди. Бу ҳолатларнинг барчаси Қуръони Каримга мутлақо зид экани жуда очиқдир. Энди бу мазҳабларни бу ҳолатга олиб келган уч талоқ масаласига тўхталиб ўтамиз.
1- Набийимизнинг даври
Ибн Аббосни билдиришига кўра, Абду Язид ўз аёли Умму Руқонани талоқ қилиб, Музайна қабиласидан бўлган бир аёлга уйланди. Қисқа бир муддатдан кейин аёл Аллоҳнинг Элчисининг ёнига келди ва Абду Язид иқтидорсиз эканини имо-ишорат қилиш учун бошидан олган бир соч толасини кўрсатиб: “Уни менга мана шу соч толасичалик фойдаси тегиши мумкин. Мен билан уни ажраштиргизиб беринг” деган эди. Аллоҳнинг элчиси бунга аччиғи чиқиб Руқояни ва ака-укаларини чақиртирди. Келганларида ўша ердаги иккита болани кўрсатиб: “Буни шу ва шу жиҳатлардан, бошқа бирини шу ва шуи жиҳатлардан Абду Язидга ўхшатяпсизларми?” деб сўради. Улар “Ҳа” дейишди. Аллоҳнинг Элчиси Абду Язидга: “Уни талоқ қил” деб буюрди. У, айтилган ишни бажарди. Сўнгра Расулуллоҳ: “Аввалги аёлингга – Руқонанинг онасига қайт” деди. Абду Язид: “Эй Аллоҳнинг Элчиси, мен уни уч талоқ қилдим” деди. “Биламан, сен унга қайт” деди ва ушбу оятни ўқиди:
“Эй Набий! Аёлларни талоқ қилганингизда, уларни иддалари ичида талоқ қилинглар ва иддани ҳисобланглар.” (Талоқ 65/1)[20]
Ибн Аббосни айтишига кўра Абду Язиднинг ўғли Руқона ҳам отасидек ўз аёлини уч талоқ билан талоқ қилди, кейин бу қилган ишига жуда ачинди. Аллоҳнинг Элчиси ундан аёлини қандай талоқ қилганини сўради. У: “Уч талоқ билан” деди. Расулуллоҳ ундан “бир мажлисдами?” деб сўради. У, Ҳа деб жавоб берди. Шунда Расулуллоҳ: “Бу бир талоқдир, агар хоҳласанг унга қайт” деди. У, ўша заҳотиёқ аёлига қайтди.”[21]
2- Саҳобалар даври
Ибн Аббосни ривоятига кўра, Расулуллоҳ даврида ҳам, Абу Бакр даврида ҳам, ва Умар р.ҳ. халифалигининг илк икки йилида уч талоқ бир талоқ ҳисобланар эди. Умар р.а: “Инсонлар жуда эҳтиёт бўлиши керак бўлган масалада аксига олиб жуда шошқалоқлик билан ҳаракат қилишмоқда. Ажабо, бу нарсани уларни ўзларини зарарига бўладиган қилиб уч талоқни ҳисобга ўтадиган қилайликмикин?” – деди ва уч талоқ ҳисобга ўтишини жорий қилди.[22]
Манбалар, бу тарихдан эътиборан талоқ масаласидаги фатволар ишонилмас ҳолда ўзгарганини кўрсатмоқда. Юқоридаги ҳадисларни ривоят қилган Абдуллоҳ б. Аббос фикрини ўзгартирган экан. Мужоҳид айтадики: “Ибн Аббосни ёнида эдим, бир одам келиб, аёлини уч талоқ билан талоқ қилганини айтди. Ибн Аббос бир муддат сукут сақлади. Аёлини унга қайтаради деб ўйладим. Шунда Ибн Аббос сўзини шундай давом этди: “Кимки Аллоҳдан тақво қилса, У – унга бир чиқиш йўлини пайдо қилиб қўяди.” (Талоқ 65/2) Сен Аллоҳдан тақво қилмадинг. Мен ҳам сенга биронта чиқиш йўлини кўрмадим. Раббингга исён қилибсан. Аёлинг ҳам сендан мутлақо ажрашибди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: “Эй Набий! Аёлларни талоқ қилганингизда, иддалари ичида талоқ қилинглар.” (Талоқ 65/2)[23]
Абдуллоҳ б. Умар, Абдуллоҳ б. Масъуд, Умар б. Абдулазиз ва Марвон б. Ал-Ҳакамлар ҳам бунга кўра фатво берганлари билдирилади.[24]
3- Фуқаҳолар (Ҳуқуқшунослар) даври
Ҳанафий, Шофеий, Моликий ва Ҳанбалий мазҳаблари ҳам, бир лафзда берилган уч талоқни уч талоқ деб ҳисобга олишкан. Яъни, агар эри аёлини бир сўз билан уч талоқ қилганда хоҳ ҳайзли хоҳ пок ҳолатида, хоҳ поклик жараёнида жинсий алоқага кирган бўлсин хоҳ кирмаган бўлсин, ҳар қандай ҳолатда ҳам уч талоқ тушган ҳисоблашган.
Булардан бир қисми Бақара 2/229-оятидаги “ الطلاق مرتان Ўша талоқ икки мартадир” оятидаги ال қўшимчасини жинс учун деб иддао қилишган. Бу – “эркак аёлини энг кўпи икки марта талоқ қилиши мумкин” дегани бўлади. Фақат талоқнинг уч марта бўлишида асло ихтилоф йўқдир. Шу сабабли, калимадаги алиф-ломни жинс учун деганлар, жумланинг маъно-моҳиятининг тубдан ўзгартиришга мажбур бўлиб қолишган. Сарахсий шундай дейди: “Мубоҳ талоқларнинг сони икки мартадир ва уч мартадир.”[25] “Учинчи мартадир” иловаси, Бақара сурасининг 230-оятидаги “Эркак киши аёлини такроран талоқ қилса…” ҳукмидан олингандир. Агар бу ҳукмни қўшиш мажбурияти бўлсайди, الни жинс учун бўлиш эҳтимоли асло мумкин бўлмас эди. Чуки, الطلاق مرتان исмий жумладир. Давомилик ва собитлик талаб қилади. Араб тилидан хабардор бўлган ҳар бир шахс, бу масалада йўл қўйилган хатони осонгина тушуниб етади.
Ибн Ҳумомга[26] кўра, бу оят – суннатга уйғун бўлган талоқ икки марта эканини билдиради. Чунки, бир лафз билан уч талоқ ҳосил бўлишида иттифоқ бордир[27]. Бу кўриш ҳам қабул қилинмайди. Оятларга қарши бўлган иттифоқ, оятларга асло таъсир ўтказа олмайди.
Фақиҳларнинг кўпчилиги, الطلاق مرتان оятидаги مرة марро калимасини бир замон билан боғлиқ эканини билдиришган. Ҳанафийларда ал-Косонининг сўзлари шундайдир: Аллоҳ таолонинг “Ўша талоқ икки мартадир” сўзи, икки марта такрорланиш деганини ифода этиб, қуйидаги мислдаги маънони билдиради: Бир инсон бошқа бир кишига икки дирҳам берса ва у дирҳамни бир мартани ўзида бир-а тўла бериб қўйган бўлса, унга икки марта берди дейилмайди. Оятнинг зоҳирий хбар жумласи бўлиши билан бир қаторда буйруқ жумласи маъносидадир. Чунки унга зоҳирий маъносини юклаш, хабарини оятга зид келиш эҳтимоли бўлмаган (зотни) унга зид келишига йўл очиб беради. Хабар жумласини буйруқ ўрнида қўлланилиши ҳам мумкин[28]. Масалан, “Ажрашган аёллар ўзлари кутадилар…”[29] ояти, “…кутсинлар”, “Оналар фарзандларини икки йил тўлиқ эмизадилар”[30] оят эса, “…эмизсинлар” маъносаида бўлади. Бу каби бошқа оятлар ҳам бордир. Бу оятда ҳам шундайдир. Гўёки Аллоҳ таоло ъуларни талоқ қилмоқчи бўлганингизда, икки марта талоқ қилинглар” деган бўлади. Ҳар бир талоқ алоҳида-алоҳида бўлишини талаб қилиниши, бирданига уч талоқ қилишни манъ қилинганини кўрсатади. Чунки, ҳар иккиси бир-бирига зиддир. Демак, талоқларни бирлаштириш ҳаром ёки макруҳ деб ҳисобланади.[31]
Бу масала бўйича пайғамбаримизга асос қилинган ягона сўз, унинг талоқларни алоҳида-алоҳида бўлишига буюрганидир. Айтадиларки, алоҳида талоқ қилишга буюриши, бирданига талоқ қилишдан манъ қилиши – ҳаром ёки макруҳ эканини билдиради[32]. Яъни, ҳаром ёки макруҳ бўлишлиги билан бир қаторда ҳисобга ҳам ўтади.
Талоқларни бирлаштиришни Аллоҳ ва Расули манъ қилган, фақиҳлар эса, “тақиқланган-у, лекин ҳисобга ўтади” дейишган. Бу усул ва қоиданинг қабул қилиниши мумкин бўлган бирон бир очиқламали тарафи ва асоси йўқдир.
Тафсирларда ҳам, на (марро) калимаси устида очиқлама қилишмаган ва на Бақара 229-оят билан Талоқ сураси орасида алоқа боғлашмаган[33].
Энди, мазҳаблардаги кўришларни асоссиз эканини бошқа бир тарафдан кўриб чиқишга ҳаракат қиламиз:
“الطلاق مرتان Ўша талоқ икки мартадир” (Бақара 2/229) оятида марта деб маъно берилган مرة калимаси вақт оралиғини جزء من الزمان =жузъун миназзамон маъносини ўз ичига олади[34]. Талоқ. 1- оят, ўша вақт оралиғи идда мудддатича эканини очиқлаб беради. Эри аёлини ўша вақ оралиғида фақатгина бир марта талоқ қилиши мумкин. Иккинчи оят шундайдир:
“Аёллар иддаларини охирига борганларида, уларни ё яхшилик билан олиб қолинглар ёки чиройли ҳолатта ажрашинглар…”
Бундан билинадики, бир идда ичида аёлини икки марта талоқ қилиш асло мумкин эмас.
Хулоса қилиб шуни айтиб ўтмоқчимизки, фиқҳ китобларида ўрин олган талоқ билан Қуръони Карим ва Расулуллоҳ тарафидан уйғуланган талоқни ўртасида бир-бирига узоқ-яқиндан алоқаси ва боғлиқлиги йўқ.
Проф. Др. Абдулазиз Байиндир. Қуръон Ёғдусида Тўғри Деб Билинган Хатоларимиз, Сулаймония Вақфи Нашриёти, 2. Истанбул, 2007, 206-221-сф.
[1] Маъруф – билинган ва маълум бўлган нарса дегани. Ўша билинган нарса, ё анъана ва урф-одатлардан ёки Китоб ва Суннатдан олинади. Агар анъана ва урф-одатдан олинган бўлса, Китоб ва Суннатга зид бўлмаши керак. Бундай бир маълумотни ақл ҳам дин ҳам гўзал ва тўғри деб билади.
[2] Бухорий, Талоқ 1, 3, 44, 45. Тафсири Талоқ сураси 1. Муслим, Саҳиҳ, Талоқ 1, 14. Насоий, Сунан, Талоқ 13, 15, 19. Ибн Можа, Сунан, Талоқ 1, 3. Дорамий, Сунан, Талоқ 1, 2. Имом Молик, Муватто, Талоқ 53. Абу Довуд, Сунан, Талоқ 4. Термизий, Сунан, Талоқ. (Юқоридаги матн, Бухорийдаги Талоқ 1-оятнинг таржимасидир.)
[3] Абу Довуд, Сунан, Талоқ 4.
[4] Аллоҳ таоло шундай буюради: “Сендан аёлларнинг одат ҳолини сўрашмоқда. Айтки, у бир азиятдир, одат кунларида уларни ўз ҳолига қўйинглар. Покланмагунларигаcаҳа уларга яқинлашманглар.” (Бақара 2/222)
[5] Бухорий, Аҳком 13.
[6] Бақара 228 оятидаги қуруъ قُرُوَءٍ калимасининг мос келиши натижасида, Моликий ва Ҳанафийлар иддатни уч одат даври эканини айтишган. Бу ҳолатда, жами муддат икки поклик, уч одат бўлади. Юқорида кўрилганидек, бу кўриш хатодир. Тўғриси эса уч поклик ва икки одат бўлиши керак.
[7] Бақара 231 ва 232 билан Талоқ 2- оят, эркак киши аёлига қайтиш муддатини идда тугаш вақти деб кўрсатмоқда. Бу оят эса, иддаси тугамай туриб аёлига қайтишга янада ҳақлироқ эканини билдирмоқда.
[8] Маъруф – билинган ва маълум бўлган нарса дегани. Ўша билинган нарса, ё анъана ва урф-одатлардан ёки Китоб ва Суннатдан олинади. Агар анъана ва урф-одатдан олинган бўлса, Китоб ва Суннатга зид бўлмаши керак. Бундай бир маълумотни ақл ҳам дин ҳам гўзал ва тўғри деб билади.
[9] Оилани давом эттиришни хоҳламаган ҳолатингизда, шунчаки улар ўз хоҳишларига кўра ҳаракат қилишларига қарши чиқиш мақсадида уйда ушлаб қолманглар.
[10] Мажалла 1705, (Одил – яхшилиги ёмонлигидан устун келувчи, яхшилиги ёмонлигидан кўп.)
[11] Нур 24/4.
[12] Косоний, 6- ж, 267-272, Мажалла 1686-170.
[13] Минг афсуски, аксарият тафсир ва таржималарга бундай маъно берилмаган.
[14] Талоқ 65/3.
[15] Нисо сурасининг 19- оятига кўра, никоҳ давом этган ҳолтда ҳам, ажрашиш асносида ҳам маҳрни қайтариб олишга эрларнинг асло ҳаққи йўқ.
[16] Бу оайт аёлларга ўз ихтиёри билан ажрашиш ҳуқуқини беради.
[17] Учинчи марта шу услубда талоқ қилинган аёл, бошқа эрга тегиб чиқмагунча, аввалги эрига никоҳланиши ҳалол бўлмайди.
[18] Каҳф 18/66-78.
[20] Абу Довуд, Сунан, Талоқ 10.
[21] Аҳмад Ибн Ҳанбал, Муснад 1/256.
[22] Муслим, Талоқ 2 (15, 16 ва 17 (1472) рақам остидаги ҳадислар), Насоий, Талоқ 8, Абу Довуд, Талоқ 10.
[23] Абу Довуд, Талоқ 10.
[24] Муватто, Талоқ 1.
[25] Шамсуддин Сарахсий, Анфол-Мабсут 4- жл, 5- с.
[26] Камол ибн Ҳумам, Муҳаммад ибн Абдулвоҳид ас-Сивасий, (в. 681 ҳ.) Шарҳи Фатҳул-Қодийр, байрут, 4- ж. 70- с.
[27] Ибн Ҳумом.
[28] Косонийнинг биораси қуйидагича: (وقد يخرج اللفظ مخرج الخبرعلى إرادة الجمع), аслида тўғриси шундай бўлиши керак: (وقد يخرج الخبر مخرج الأمر) таржима мана шу иборага кўра таржима қилинган.
[29] Бақара 2/228.
[30] Бақара 2/223.
[31] Косоний, Бадойиъ, 3- ж. 94- с.
[32] Косоний, Бадойиъ, 3- ж. 94- с.
[33] Тафсирлар сосан бир-биридан кўчирилган. Уларнинг аввалида кўпроқ Қуртубий, Ибн Касир, Байзовий, Абус-Сууд ва фатҳул-Қодий туради.
[34] Муфрадот, مر моддаси. Басоир, 4-ж. 490-с.
