Аллоҳ таоло қаттиқ тақиқлаган ва асло кечирилмайдиган гуноҳ деб айтилган ширк амали қандай қилиб Ислом динига бунчалик кириб қолгани, нега бунчалик кенг тарқаб кетгани ва бунга нималар сабаб бўлгани ҳақида очиқлаб ўтишга ҳаракат қиламиз.
Қуръони Каримда дуо калимаси 212 жойда келтирилган бўлиб; “дуо қилиш, ёрдамга чақириш” маъноларини англатади, ибодат калималари эса 273 та жойда келтирилган бўлиб; “қуллик қилиш, сиғиниш, топиниш” маъноларда келтирилган. Тафсир ва таржималарнинг аксариятида дуо калимасига “ ибодат” маъноси берилиши оқибатида, асл маъниси йўқ бўлиб бузилишга йўл очилган. Ибодат – қилинган дуонинг қабул бўлиш мақсадида қилингани учун, бу икки калиманинг ўртасида маҳкам бир боғлиқлик бор. Шу сабабли Набийимиз алайҳиссалом “Дуо ибодатнинг илигидир, ўзидир.”[1] деган эдилар. Агар, дуога ибодат деб маъно бериладиган бўлса, бир кишини ғайри табиий йўллар орқали ёрдамга чақирилишига ҳам ибодат маъносини бериш керак бўлади. Шундай қилиб дуо калимасининг асл маъноси йўқолиб боради. Бу эса, Аллоҳнинг китобини таҳриф (оятларни маъносини бузиш) қилиш деб ҳисобланади.
Таҳриф – ҳарф ўзагидан тураган сўздир. Ҳарф – сўзликда уч, охир, қийшиқ, қирғоқ ва ўткир тараф маъноларида ишлатилади.[2] Бир сўзни таҳриф қилиш – иккита маънога эга бўлган калимани фақатгина битта маънода фойдаланиш дегани.[3]
Шу оят таҳрифни мисоллари билан очиқлаб бермоқда:
مِّنَ الَّذِينَ هَادُواْ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَيَقُولُونَ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَرَاعِنَا لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَطَعْنًا فِي الدِّينِ وَلَوْ أَنَّهُمْ قَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاسْمَعْ وَانظُرْنَا لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَأَقْوَمَ وَلَكِن لَّعَنَهُمُ اللّهُ بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً
“Яҳудийлардан бир қанчаси калималарни ўрнини ўзгартирдилар سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا, وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ ,ҳамда وَرَاعِنَا дейдилар. Буни тилларини букиб (буриб), динга тажовуз қилиш мақсадида қиладилар. Агар буни ўрнниа وَاسْمَعْ , سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ҳамда انظُرْنَا десалар эди, яхшироқ ва тўғрироқ бўлар эди. Аммо, тўғриларга ўзларини тўсканликлари туфайли Аллоҳ уларни лаънатлади. Энди уларни озгинасигина ишонадилар.” (Нисо 4/46)
Оятдаги учта жумлани ҳар бирида иккитадан маъноси бор.
1 – سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا (самиъна ва асойна) жумласининг биринчи маъноси “эшитдик ва маҳкам ушладик” бўлади, иккинчи маъноси эса “эшитдик ва исён этдик” шаклида келади. Чунки “асо” калимаси ҳам исён этдик ва ҳамда маҳкам ушлаб қучоқлаш каби маъноларда ҳам келади.[4] Агар “самиъна ва атўна” “Эшитдик ва бўйин эгдик” десалар эди, сўзни бошқа маънога буриш, яъни таҳрифга имкон қолмас эди ва яхшироқ ва тўғрироқ бўлар эди.
2 – “васмаъ ғойро мусмаъин” жумласининг биринчи маъноси, “илтимос эшит, сизга гап гапириш бизга эмас-у лекин…” маъноларни билдирса, иккинчи маъноси “эшит, гапга қулоқ солмайдиган одам”[5] маъноларни билдиради. Агар, фақатгина “эшитъ маъносида келган “исмаъ” калимаси қўлланилганда эди, бошқа маънога буришни имкони бўлмас эди.
3 – “рўина” жумласининг маъноларидан биринчиси: “Бизни боқ, бизга қара”, иккинчиси эса “бизга қараб тур, бизни назорат қилиб тур” шаклида бўлади. “Бизни боқ” сўзида истеҳзоли ҳазл тоифа маъно бор. Яъни, “сен бизни ҳайвон боққандек боқишни истасанг, майли унда боқавер” деган бўладилар. Тилларини бир оз буриб ърўийна” десалар “бизнинг чўпонимиз” деган бўладилар. Агар бунинг ўрнига “унзурна” деганларида эди “бизни назорат қилиб тур” деган маънодан бошқа маъно ҳосил бўлмас эди.
Қуръон фақатгина шу йўл билан таҳриф қилиниши мумкин. Чунки у миллионларча инсоннинг хотирасида ёдда сақланиб келинаётган ва сон-саноқсиз нусхаларда ёзилгандир. Уни бошқа бир йўл билан таҳриф қилиб ўзгартириб бўлмайди.
Оятда келтирилган “…буни тилларини букиб ва динга ҳужум қилиш мақсадида бажарадилар.” жумласи, таҳриф учун ёмон бир ниятни шарт қилиб келтирмоқда. Шу боис, биттадан ортиқча маъноларни ўз ичига олган бирон бир сўзда йўл қўйилган нотўғри ҳаракат таҳриф дейилмайди.
Дуо калималарига бирорта ҳам далилга асосланмай “ибодатъ маъносини берганлар, бу қилган ишларини динга ҳужум қилиш мақсадида қилмаган бўлишлари мумкин. Аммо, уларни қилган хатолари, динга ҳужум қилмоқчи бўлганларга қўлланма ва сабаб бўлиб қолгани аниқ. Аҳқоф сурасининг 4, 5, ва 6- оятларини мисол қилиб келтириб, дуога ибодат маъноси берилиши оқибатида оятнинг маъноси қаерларга бурилиб кетилганини ўртага чиқаришга уриниб кўрамиз:
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
قُلْ أَرَأَيْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ اِئْتُونِي بِكِتَابٍ مِّن قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِّنْ عِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّن يَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَن لَّا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَومِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَن دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاء وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ
“Айтинг: “Аллоҳ билан ўртангизга қўйиб чақирганларизни нима бўлганини кўрдингизми? Менга кўрсатингчи қани: Ерда нимани яратиб қўйишибти? Ёки осмонларда бирорта улуши борми? Агар гапингизда рост бўлсангизлар, менга бу ҳақда аввалда келган бирорта китоб ёки бирорта маълумот белгиси келтиринг.
Аллоҳ билан орасига қўйиб, қиёмат кунигача жавоб бера олмайдиган кишиларга дуо қилиб (ёрдамга) чақирган кишидан ҳам адашганроқ ким бор? Булар, уларни чақирганини фарқига бормайдилар.
Инсонлар бир жойга тўпланган куни уларга душман бўладилар ва қилган қулликларини қабул қилмайдилар…” (Аҳқоф 46/4-6)
Қуръонни кўплаб таржима ва тафсирларида шундай маъно берилган:
(Эй, Муҳаммад, мушрикларга) айтинг: “Сизлар Аллоҳни қўйиб илтижо қилаётган нарса (бутларингиз) ҳақида хабар берингиз – менга кўрсатингларчи, улар ердан нимани яратганлар?! Ёки улар учун осмонлар(ни яратиш)да шериклик борми?! Агар ростгўй бўлсангизлар, менга ушбу (Қуръон)дан илгари (нозил бўлган) бирор китобни ёки бирор илмий асарни (ҳужжатни) келтиринглар!” Аллоҳни қўйиб, Қиёмат кунигача ҳам (дуони) мустажоб қила олмайдиганларга илтижо қиладиган кимсадан ким ҳам адашганроқдир?! Ҳолбуки, у (жонсиз бут)лар ўша (мушрик)ларнинг дуоларидан ғофилдирлар. (Қиёмат куни) инсонлар (ҳисобот учун) жам қилинганда, ўша (бутлар) уларга (мушрикларга) душман ва уларнинг ибодат қилганларини ҳам инкор этувчи бўлурлар!” (Аҳқоф 46/4-6)
Дуога ибодат маъноси берилиши натижасида, унга алоқадор бўлган янгича маъно бурилишлари тузатиб бўлмас ҳолга келиб қолган. Хато хатони келтириб чиқарган, юқоридаги уч оятдаги хато бештага чиққан. Бу хатолар шулардир:
1) Дуога ибодат маъносини бериш
Дуо- чақирув маъносидаги ўзакдир. Кейинчалик кичик ёшлилардан катта ёшлиларга, пастдан юқорига узатилган истак ва эҳтиёж маъноларида ишлатилиш урф бўлган ва исм бўлиб ҳам фойдаланилган. Дуо эшитдим, дуо ўқидим дейилиши ҳам шундандир.”[6] Ибодат эса тоат маъносини билдиради. Тоат – бўйин эгиш дегани бўлиб, кўпинча бировнинг буйруғини сўссиз бажариш ва изидан бориш маъноларда ҳам келади.[7] Туркий тилларда бунга қуллик дейилади. Кунлик қўлланишларимизда эса ибодат, – Аллоҳнинг буйруқларини бажо қилиш учун самимий ният билан намоз ўқиш, закот бериш ва рўза тутиш каби ҳаракатларга берилган номдир.
Дуо билан ибодат ўртасида ажралмас бир алоқа бор. Ибодатнинг асл мақсади дуодир. Яъни, инсон Аллоҳга ибодат қилиб баъзи истакларига эга чиқмоқчи бўлади. Аллоҳ таоло дуоларимизни қабул бўлиши учун намоз ўқишимизни ҳамда чидамли ва бардошли бўлишимизга буюриб шундай дейди:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ
“Эй мўмилар! Сабр-бардош кўрсатиб ва намоз ўқиб ёрдам сўранг. Аллоҳ сабр қилувчилар билан биргадир.” (Бақара 2/153)
Бошқа бир оятда шундай дейди:
وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِي وَلْيُؤْمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ
“Қулларим сиздан мени сўрашса – Мен яқинман. Менга дуо қилганида, дуо қилганнинг дуосига қарши жавоб бераман. Улар ҳам менга қарши жавоб берсинлар, менга ишонсинлар. Балки етуклашишар.” (Бақара 2 186)
Бир инсон, Аллоҳдан бирон нарса сўраётган вақтида, Унга яхши қул бўлишга уринади. Шунинг учун ҳам, Ибодат пўст, дуо унинг ичидаги манғизига ўхшатилган. Муҳаммад алайҳиссалом шундай деганлар: “Дуо ибодатдир.[8] Дуо ибодатнинг илигидир, асл моҳиятидир.”[9] Асл мақсад ҳам, Аллоҳга истакларимизни қабул қилдира олишдир. Дуо калимасини ўрнига ибодат сўзидан фойдаланадиган бўлсак, ҳар икки калима ўртасидаги боғлиқликлар узилиб қолади. Ана ўшанда инсонлар, воситачилардан мадад кута бошлайдилар.
Истакларини бирорта авлиё, ёки бирорта диндорни воситачилиги орқали Аллоҳга йўналган киши, аввал Уни рози қилишни хоҳлайди. Унга совға-саломлар беради, қурбонликлар сўяди, маънавий ҳузурида таъзим қилади. Бундай ҳаракатлар, Аллоҳдан бошқасига қуллик қилиш эканини Аҳқоф сурасининг 6- ояти баён қилиб беради:
“Инсонлар бир жойга тўпланган куни, уларга душман бўладилар ва қилган қулликларини қабул қилмайдилар…” (Аҳқоф 46/4-6)
Шу оят ҳам бу ишни ширк эканлиги ҳақида ҳукм қилмоқда. Аллоҳ таоло марҳамат қилади:
قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّي وَلَا أُشْرِكُ بِهِ أَحَدًا
“Айтингки: Мен фақатгина Роббимга дуо қиламан, Унга ҳеч кимни шерик қилмайман.” (Жин 72/20) Яъни, дуода Аллоҳга ҳеч кимни шерик қилмайман деган маъно ифодалайди.
Хулоса қилиб айтганда, дуо калимасидан ибодат маъносида фойдаланиш, бирқанча оятларни Қуръондан чиқариб юборишдек катта хато ҳисобланади. Юқорида айтилган оятдаги дуо калимасига ибодат маъносини ишлатилиши ҳам бунинг бир мисолидир. Яъни, Аллоҳдан бошқасига дуо қилмаслик ҳақидаги оятларни, бутларга сиғиниш деб таржима қилинган. Натижада Аллоҳдан бошқасига дуо қилиш ширк экани ҳақидаги оятлар йўққа чиқарилган. Қуръони Каримни таржима ва тафсир қилаётган инсонлар, бу каби таҳрифга олиб борувчи хатоларни фарқига боришлари керак эди.
2) “Ман” калимасига “ма” калимаси маъносини бериш
Араб тилида “Ман” бирон киши ёки баъзи кимсалар деган маънони англатади ва ақлли борлиқларга нисбатан ишлатилади. “Ма” калимаси эса, бирон нарса ёки баъзи нарсалар деган маънони англатади. Аҳқоф сурасининг 5- оятида, “манъ калимаси уч бора такрорланган. Дуо калимасидан ибодат маъносида фойдаланганлар, оятнинг учта жойида такрорланган “ман” калимасининг иккитасига “кишилар”, учинчисига эса “нарса” маъносини беришга мажбур бўлиб қолганликлари учун, оятнинг бошидан охиригача бутунлай маъносини ўзгартириб юборишган, натижада оятнинг маъноси шу аҳволга келтирилган:
وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّن يَدْعُو مِن دُونِ اللَّـهِ مَن لَّا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَن دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ
“Аллоҳни қўйиб, то қиёмат кунигача унга жавоб беролмайдиган нарсага сиғингандан ҳам адашганроқ ким бор?” (“Аллоҳни қўйиб, Қиёмат кунигача ҳам (дуони) мустажоб қила олмайдиган бутларга дуо-илтижо қиладиган кимсадан ҳам йўлдан озганроқ ким бор?! Ҳолбуки у (жонсиз бут)лар ўша (мушрик)ларнинг дуоларидан ғофилдирлар!”)
Бу таржимага кўра, ёрдамга чақирилганлар бутлар бўлиб қолган ва бирорта руҳонийдан ёки авлиё деб танитилган шахслардан ёрдам сўраб дуо қилган шахс эса, оятнинг ҳукми остидан чиқариб юборилган. Агар маъноларни бузмасдан “ман” калимасига ўзининг “бирон киши” ёки “баъзи кишилар” маъносини бериб таржима қилинганда, маъно шундай бўлар эди:
“Аллоҳдан бошқа, қиёматгача унга жавоб беролмайдиган кимсани ёрдамга чақиргандан (дуо қилгандан) ҳам адашганроқ ким бор? Ҳолбуки улар дуо қилувчиларнинг дуосидан бехабардир.” (Аҳқоф 46/5)
Мана бу тўғри берилган маъно, Аллоҳдан бошқасига дуо қилиб ёрдам сўраш йўлларини тўсади. Мана шундагина Фотиҳа сурасидаги “Ёлғиз сенинг амрингни сўзсиз ва шартсиз бажарамиз ва ёлғиз сендан ёрдам сўраймиз” оятининг мазмун- моҳияти ўртага чиқади.
Юқоридаги таржимада йўл қўйилган битта хато, мана бундай бир неча хатоларни келтириб чиқарган:
3) “Ҳум” замирига “ҳия” маъносини бериш
“Булар” деб таржима қилинадиган “ҳум” калимаси, Араб тилида ақилли эркакларга ишлатилади. Аммо, “ман” калимасига “нарсалар” деб маъно берилгани учун, “ҳум” замирига, ё “ман” лафзига ишорат қилувчи “ҳува” ёки, унинг маъносини билдирувчи “ҳия” маъносини беришга мажбур бўлишган. Бу нарса, эътибордан четда қолдирилиши мумкин бўлмаган хатодир.
4) Жамъи музаккар солимга нотўғри маъно бериш
“Бехабардирлар, ғофилдирлар, фарқига бормайдилар” деб таржима қилиниши керак бўлган “ғофилун” калимаси, “жамъи музаккар солим”дур, яъни, ақилли кишиларга нисбатан айтилади. “Ман” калимасига “нарсалар” деб таржима қилингани учун, унинг асл маъноси бузилиб ўзгариб кетган. Бу ҳам катта хатодир.
5) Аҳқоф сурасининг 6- оятига эътибор бермаслик
“Ман” калимаси “нарсалар” деб таржима қилингани учун, 5 ва 6- оятларни ўртасидаги боғлиқлик узиб ташланган. Бу боғлиқликни узилмашининг биттаю битта йўли – ўша калимага “кишилар” деб маъно беришдир. Оят қуйидагича:
وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاءً وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ
“Инсонлар охиратда бир жойга йиғилган кун, уларга душман бўладилар ва уларнинг (қилган) қулликларини қабул қилмайдилар.” (Аҳқоф 46/6)
Бутлар охиратда қайта тирилиб, инсонлар билан бир жойга йиғилмаганлиги учун, оятда зикр қилинганлар ҳисоб-китобга тортиладиган ақлли борлиқлардир. Ана ўшалар – руҳониятларидан ёрдам сўралган Аллоҳга яқин деб ҳисобланган авлиёлар ёки пирлардир.
Оятларда йўл қўйилган бу хатолар, қабрларни зиёрат қилишга алоқадор бўлган мана бундай бир қанча нотўғри йўл очиб берган:
“Аллоҳ бу суюкли қулларига бизда бўлмаган баъзи кароматлар берган, биздан кўра улар Аллоҳга яқиндир, биздан кўра уларнинг имкониятлари кўпроқдир. Булар қиёматда бизга шафоат қиладиган буюк кишилардир, бизни гуноҳларимиз кўплиги туфайли, Аллоҳга тўғридан-тўғри юзлана олмаймиз, бунга журъатимиз ҳам етмайди, балки бу буюкларнинг ҳурматидан Аллоҳ бизни кечирар ва дуоларимизни қабул қилар.”[10]
Бу каби хатоларга йўл қўйилиши оқибатида, ўлиб кетган бир диндор инсонни Аллоҳнинг яқин дўсти деб билиб, унга хаёлий ваколатлар бериб, унинг руҳониятини хаёлида жонлантириб намоён қилган ҳолда қабри ёки ҳайкали олдида бўйин эгиши, Аллоҳга унинг воситачилиги орқали етишишга ишониши, дуоларини унинг ҳурматидан қабул бўлишига ишониши келиб чиқди. Шу мақсадларда қабрларни зиёрат қилиш Ислом динидаги энг катта ва тез ривожланадиган ширк касаллигига айланди. Аҳқоф сурасининг 4- оятига агар тўғри маъно берилса, бундай разил ширкнинг йўли тўсилади қолади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Айтингки: Аллоҳ билан ўртангизга қўйиб ёрдамга чақирганлариз нима эканини кўрдингизми? Қани менга кўрсатингларчи, улар ерда нимани яратиб қўйишди? Ёки уларни осмонларда улуши бормикан? Агар гапларингиз рост бўлса, бу хусусда менга, аввалда келган бирорта китоб ёки бир маълумот асарини олиб келингларчи.” (Аҳқоф 46/4)
Бу танқидлар, юқоридаги учта оятни асос қилиб олиниб айтилган. Айни хатолар, ичида дуо ўзагидан тарқаган кўплаб оятларни Турки тиллардаги таржималарида ҳам кўриш мумкин. Энг ачинарлиси эса, бир ёки иккита тафсирдан бошқа барча таржима ва тафсирларда, айни хато такрорланишидир. Бу хатолар, Аллоҳ асло кечирмайдиган ширк гуноҳларини Мусулмонлар бемалол, қўрқмасдан қилишига йўл очиб берган.
Қуръони Каримни таржима ва тафсир қилганлар, бу хатоларни билиб ва атайин қилган деб айтиш мумкин эмас албатта. Аммо уларнинг кўпчилиги, Аллоҳ нима деганига эътибор қилишни ўрнига, ўзларидан олдинги олимлар бу оятларга қандай маъно берганига қарайдилар. Бу ҳам, бир вақтлар йўл қўйилган хатоларни томир отишига йўл қўйиб беришдир.
[1] Термизи, Дуо,1, 3371.
[2] Таржимон Осим, Қомус,( حرف ) моддаси.
[3] Роғıб ал-Исфаҳони, Муфрадот, ( حرف ) моддаси.
[4] ас- Сıҳоҳ, Тожул- Арус, Лисонул-Араб.
[5] Элмалıлı Муҳаммад Ҳамди Язıр, Ҳақ Дини Қуръон Тили. Нисо 46. оятининг тафсири.
[6] Элмалıлı Муҳаммад Ҳамди Язир, Ҳақ Дини Қуръон Тили, ж. И, с. 662, (Бақара 186. Оятнинг тафсири) Истанбул 1935.
[7] Ибн Манзур, Лисонул-Араб.
[8] Термизи, Дуо, 1, Ҳадис но; 3372.
[9] Термизи, Дуо,1, Ҳадис но; 3371.
[10] Ҳайреттин КАРАМАН, “Рамазонда Қабр Зиёратлари” 10. 12. 2000 тарихли Янги Шафақ Газетаси, Фıқҳ бўлими.
