Ҳикмат ва Суннат тушунчаларини ўлдирилиши
Умавийлар даврида бошланиб Аббосийларда томир отган тузумда, Ҳикматга – Аллоҳни ўзгармас қонуни, Суннатга эса – Набиййимизнинг сўз ва ҳаракатлари деб таъриф берилган. Набий билан росул бир деб билингани учун, росулга итоат қилиш деган буйруқдан оятларга асосланиб шундай хулосага келинган:
“Аллоҳ Росулининг Суннати – Аллоҳнинг номидан Унинг ом ва хос ҳукмларидаги муродини (мақсадини) очиқлайди. Аллоҳ, Суннат билан ҳукм қилишни Китоби билан бир ўринга қўйган ва Суннатни Китобга боғлиқ қилган.”[1]
Суннатни Аллоҳнинг мақсадини очиқлайди деб таъриф берилгани сабабли, Суннат Қуръондан ҳам муҳимроқ деб қабул қилинган. Натижада бу иддао Набиййимизнинг сўз ва ҳаракатларини Қуръондан чиқарган Ҳикмат эканлигини унуттирган. Ун маҳсулотидан тайёрланган ҳеч бир нарса ун бўлмаганидек, Қуръондан чиқарилган ҳукмлар ҳам Қуръон эмасдир деган бўлиб қолдилар. Хамрни ундан тайёрланганини билмаганлар, хамр билан ун орасида зиддият кўрганидек, ҳикматни нима эканини билмаганлар ҳам, Суннат билан Қуръон ўртасида зиддият кўришни бошладилар, иккисидан бирини фидо қилиш яъни бирини бошқаси билан насх қилиш масаласи тортишуви бошланиб кетди. Имом Шофеънинг бу мавзуга алоқадор махсус сўзлари бор:
“Қуръон Суннатни, Суннат ҳам Қуръонни насх қилиб ҳукмини тўхтатиб қўя олмайди. Суннат – фақатгина бошқа бир суннат билан насх қилинади.[2] Суннат Қуръон билан насх қиинади дейилса, ражм жазосини – “Зино қилган хотин билан зино қилган эркакни ҳар бирига юз қамчидан уринг…” (Нур 24/2) ояти билан – насх қилиш мумкин деган эҳтимол ўртага чиқар эди.”[3]
Имом Шофеъ, Суннат Қуръонни насх қилолмайди деган эди, аммо ражм жасосини сақлаб қолиш учун, Нисо 15-16 билан Нур 2- оятларнинг ҳукмларини – Убода б. Ас- Сомит йўли орқали келган шу ҳадисга асосланиб насх қилиб ўзгартирган.
“Мендан олинг, мендан олинг. Аллоҳ улар учун бир йўл очди: Бокира бўйдоғ билан зино қилса 100 қамчи ва бир йил сургун, оилали оилали билан зино қилса 100 қамчи ва ражм қилинади.”
Имом Шофеънинг бу мавзудаги сўзлари асосан шулардир:
“Бу ҳадис билан оятдаги қамоқ ва азият жазоси тўхтатилди.” “Зино қилган хотин билан зино қилган эркакни ҳар бирига 100 қамчидан уринг…” (Нур 24/2) оятидаги 100 қамчи жазоси ҳур бўлган оилали хотинлар учун ҳам жорий қилинган ҳукми тўхтатилиб, ражм жазосига айлантирилган.”[4]
Қуръон Суннатни насх қил а олмайди деган Имом Шофеийни ўзи бир дона ҳадис билан бир қанча оятни бирданига насх қила олган.
Аллоҳ таоло сўнги Китобини ўз ҳимоясига олганлиги учун, оят уйдурилиб тўқиб чиқарилиб бўлмайди, аммо ҳадис тўқиб уйдурилиши мумкин. Шиъи ва Сунний бутун мазҳаблар, Қуръонга қарши экани аниқ бўлган ҳадисларга асосланиб, ражм жазосини, диндан қайтганни ўлдиришни, гўдакларни уйлантириб эрга беришни ва яна қанчадан – қанча амалларни иттифоқан қабул қилишган.
Уйлантиришликда ҳар икки тарафга берилган ваколат, эр-хотиннинг имони фарқли бўлмаслиги, ажрашиш, шартли ажрашиш, аёлларнинг гувоҳлиги, аёлларга ажрашиш ҳуқуқи берилмаслиги, ғайримуслимлар билан муносабат каби кўплаб масалаларда, Қуръонга ва ҳадисга зид бўлган бир йўл тутилган.
Фоиз масаласида ҳам сўз ўйини ўйналиб, тижоратнинг йўллари тўсилиб фоизнинг йўллари охиригача очиб берилган.
Бундай ҳолатлар тафсир ва иймон масалаларида ҳам бор. Масалан. Қуръоннинг энг асосий ва муҳим мавзунаридан бўлган ширк, калом илмининг асосий бўлимига киритилмаган. Ширкка алоқадор бўлган асосий калималарнинг маънолари ўзгартирилиб, тафсир ва таржима ўқиганларни ширк ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлиш имкониятлари чегаралаб тўсиб қўйилган, натижада турли – турли тариқатларнинг йўли очилган.
Тақдир масаласи ҳам Қуръондаги асл маъносидан бошқа маънога ўзгартирилгани натижасида, Мусулмонларни ўзларига бўлган ишончи йўқолган, бирон бир муаммо ёки машаққатга тушуб қолса, “тақдиримда нима бўлса шуни кўраман” деб, муаммоларга қарши курашиш, олдинга интилиш ва тараққий этиш, муаммоларга ечим топиш каби ишларни тарк қилган роборт мисол бир инсониятга айлантирилган.
Бу ҳолатни Али Бардоқўғлининг шу сўзлари қисман очиқламоқда:
“Ислом оламидаги ҳуқуқ тафаккурининг ва буларнинг ўзаги бўлган манбаъларни жорий қилинишидаги Қуръон, суннат, ижмў ва қиёсни ёзувдаги даражалантирилиши тўғри, лекин ҳаётга таббиқ қилинишда эса мутлақо тўғри эмас, балки бунинг акси тўғридур. Бошқача қилиб айтганда: Шаклланишдаги асосий ҳал қилувчи омил раъйдир. Бутун фиқҳ куллиётининг раъй устида, шахсий ҳаракат ва шахсий кўришга асосланган эканини сўзлашимиз асло муболаға бўлмайди. Буларнинг орасида энг оз тилга олинган нарса бу суннатдир, энг пастда эса Қуръон ўрин олган. Буни сўзлашимиз натижасида, Мусулмонларнинг иймон – ишонч туйғуларини, динга бўлган муносабатлари билан тавҳид ақийдаси ўртасида зиддият пайдо бўлиши мумкинлиги назарда тутилган ҳолда, ёзилишда Қуръон, суннат, ижмў ва қиёс деб ифода этилган.”[5]
2014-йили Ироқ ва Сурияда узоқ давом этган қонли уруш жараёнида бу икки мамлакатнинг баъзи қисмларини қўлга киргизиб давлат қурганини эълон қилган Ишид (Ироқ-Шом Ислом давлати) номли ташкилот, қўлга тушган асирларни ўлдириб ташлагани хақида хабар тарқалди. Буларга қарши Шиъи ва Сунний олимларининг биронтаси ҳам гап гапира олмади. Чунки, Исломни дунё ҳамжамияти олдидаги обрўсини тўкишни хоҳлаганлар ҳам уларнинг китобларида бундан бошқа нарса йўқлигини жуда яхши билишар эди. Умар Насуҳий Билмен бу хусусда шундай дейди:
“Ҳарбий асирларга нисбатан ваколатли ҳокимият танлов ҳуқуқига эга. Мусулмонларнинг манфаатларига мувофиқ ҳаракат қилган ҳолда жангчиларини ўлдириши мумкин, ёки уларни қул ва канизак (чўри) қилиб ўлиш билан кифояланадилар…”[6] Булар Рум ва Юнон ҳуқуқларидан олинган бўлиб, аслида Ислом ҳуқуқи деб кўрсатилган нарсаларнинг кичик бир бўлимидир. Бу мазҳабларга кўра (яъни Қуръонга асосланмаган ҳолда) барпо қилинадиган ҳар қандай давлат, Ишиддан фарқли бўлмайди.
Ҳарбий асирлар ҳақида Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
“Жангда кофирлар билан юзлашганизда, бўйинларига уринглар, уларни кучсиз (самарасиз) ҳолга келтирганингизда мустаҳкам-ишончли бир доира ичида ушланг. Сўнгра бепул (эвазига ҳеч нарса олмасдан) ёки фидя олган ҳолда уларни озод қилинглар…” (Муҳаммад 47/4)
Набиййимизнинг ҳаракатлари бу оятга мос равишда бўлган. Умар Насуҳий Билменнинг нақл қилган маълумотларини қисқача мазмуни шуни англатадики, тушурилган диннинг ўрнига уюштирилган (сохта) дин қандай қилиб кириб келганини ва нималарга асосланганини янада яқиндан билиб оласиз.
“Ҳанафий, Моликий ва Ҳанбалий мазҳабларига кўра, асирларни озод қилиш жоиз эмас. Асирларни пул эвазига озод қилиш учун Ҳанафий мазҳабидаги машхур кўришга кўра йўл қўйилмайди.”[7]
Аллоҳ таоло буюради-ю аммо мазҳаблар уни жоиз деб билмайдилар. Мана сизга сохта дин!
Ҳикматнинг асл маъноси Ислом оламидан олиб ташланганидан сўнг, Мусулмонлар муаммоларга ечим топа олмай қолдилар, натижада Қуръон ва Суннатга бўлган ишонч йўқола бошлади. Таҳсин ГЎРГУНнинг шу сўзлари ишончсизликнинг ўлчови қай даражада эканини кўрсатиб беради:
“Бугунги кундаги энг муҳим муаммо – вақт ўтиши билан бекор қилинган суннатни ўрнига нимани қўйишимиз, ёки суннатни қандай қилиб янгидан барпо қилишимиздир. Чунки Қуръон, бошида суннат орқали амалга киритилгани сабабли, (татбиқ қилингани учун) бугунги кунда ҳам суннат ёки суннатни ўрнини тўлдирадиган бошқа бирон нарса билан амалга киргизилади (амалда қўлланилади). Асосий масала – бу ишни амирми, (давлатми), жамиятми, (уммат ёки миллатми), шахсми, муайян синфми (масалан, уламоми), ёки булардан бошқа бирон нарсами, масалан, китоблармикин деган нуқтада тўхталиб қолинмоқда.”[8]
Кўриб турганингиздек, Набиййимиз Мусулмонлар ҳақида қилган хавотирлари юз берди ва Мусулмонларнинг катта қисми Яҳудий ва Ҳристианлар каби мана шу оятда қасд қилинганлар тоифасига кириб қолди:
اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُواْ إِلاَّ لِيَعْبُدُواْ إِلَهًا وَاحِدًا لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ
“Билимдонларини, диндорларини ва Марям ўғли Масиҳни Аллоҳдан олдин бирин-кетин роб қилиб олиб уларга осилдилар. Аслида уларга берилган буйруқ – фақатгина ягона бир Тангрига қул бўлишлари эди. Ундан бошқа тангри йўқдир. Аллоҳ уларнинг ширкидан узоқдир.” (Тавба 9/31)
Элмалıлı Ҳамди Язирнинг бу оят ҳақида қилган очиқламалари устида бироз тўхталиб ўтамиз:
“…Аллоҳнинг буйруқларини бир чекага суриб, олимларига бироз бўлсада ҳукм бериш ваколатига эга деб билиши, Аллоҳдан бошқасига қуллик қилиш даражасига чиқариш деганидир.
Шайтонларга, тоғутларга, Намрудларга, Фиръавнларга, бутларга ва ҳайкалларга сиғиниш қандай ширк бўлса – Аллоҳга қуллик қилишлари узра олимларга бирон бир қадр-қиймат қўйишлари ҳам ширк ва ҳам куфрдир…”[9]
Китоб ва Ҳикматга мувофиқ олиб борган тадқиқотларимиз натижасида, мазкур ташкилотнинг хатоларини очиқлаб, тўғри йўл нима эканини ўртага қўйишга ҳаракат қилган ҳолда, ҳеч бир мавзуда музокарага ёндошмаган анъаначи ва динга инноватсион ғоя киритувчи фирқаларга қараб Исо алайҳиссаломни шу сўзлари билан мурожаат қилмоқчиман:
“Ўз анъаналарингизни давом эттириш учун Тангри буйруғини бир чеккага ташлаб қўйишни қойиллатяпсизлар!”
[1] Имом Шофеъий, ар-Рисола, c. 1, с. 79.
[2] Имом Шофеъий, ар-Рисола, c. 1, с. 107.
[3] Имом Шофеъий, ар-Рисола, c. 1, с. 111.
[4] Имом Шофеъий, ар-Рисола, c. 1, с. 129-131.
[5] Али Бардакўғли, Қуръон ва Фıқҳ: Музокара, Қуръон ва Тафсир Илмий-тадқиқотлари ИИ, Истанбул, 2000, с: 120-121.
[6] Öмер Насуҳи БİЛМЕН, Ҳукуки İсламийе ве Истıлаҳатı Фıкҳийе Камусу Умар насуҳий БИЛМАН, Ҳуққи Исломийя ва Истилоҳоти Фиқҳийя ИИИ-ж, 403-с, параграф 491, тарих ва ер йўқ.
[7] Умар Насуҳи БİЛМЕН а.г.э. c. ИИИ, с. 399, параграф 501-502.
[8] 159 Таҳсин Гўргун, “Қуръон ва Фıкқҳ”, Қуръон ва Тафсир Илмий-тадқиқотлари ИИ, с: 119.
[9] Элмалıлı Муҳаммед Ҳамди Язıр, Ҳақ Дини Куръон Тили Янги Маъноли Туркча Тафсири, ж. ИИИ, с. 2514, Истанбул 1939.
[10] Маркос Инжил 7- бўлим, 9- жумла.
