а) Қуръонга кўра набий бўлмаган расул
Расул – ўзидан ҳеч нарса қўшмасдан бировнинг гапини бошқа бирига етказиб бериш вазифасини олган киши[1] бўлгани учун, Аллоҳнинг сўзларини етказган киши Аллоҳнинг росули бўлади, бошқасини сўзларини етказган киши эса ана ўша кишининг элчиси бўлади. Масалан, Мисрнинг подшоҳи Юсуф алайҳиссаломга бир элчи жўнатган эди. Бунга алоқадор оятлар шулардан иборат:
وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ فَلَمَّا جَاءهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ إِلَى رَبِّكَ فَاسْأَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ اللاَّتِي قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ إِنَّ رَبِّي بِكَيْدِهِنَّ عَلِيمٌ
“Подшоҳнинг элчиси келганда, Юсуф шундай деди: “Хўжайининга қайтуб бориб сўрачи, қўлларини кесган хотинларнинг дарди нима эмиш? …”
Набийга нозил қилинган оятларни, Набийдан бошқалари ҳам таблиғ қилиш билан вазийфаланган элчилар ҳам бор. Шу оятлар улар ҳақида баён қилади:
كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِينَ
“Нуҳнинг қавми росулларни ёлғончига чиқарди” (Шуъаро 26/105)
كَذَّبَتْ عَادٌ الْمُرْسَلِينَ
“Од қавми росулларни ёлғончига чиқарди.” (Шуъаро 26/123)
Нуҳ қавмига фақатгина Нуҳ алайҳиссалом, Од қавмига Ҳуд алайҳиссалом набий-росул бўлиб юборуилган эди. Бошқа росуллар, ўша икки набийга нозил қилинган оятларни таблиғ қилганлардан бошқаси эмасдир.
Ривоятларга кўра шу оятлар ҳам Исо алайҳиссаломни Антакияга юборган элчилари (росуллари) ҳақидадир:[2]
وَاضْرِبْ لَهُم مَّثَلاً أَصْحَابَ الْقَرْيَةِ إِذْ جَاءهَا الْمُرْسَلُون إِذْ أَرْسَلْنَا إِلَيْهِمُ اثْنَيْنِ فَكَذَّبُوهُمَا فَعَزَّزْنَا بِثَالِثٍ فَقَالُوا إِنَّا إِلَيْكُم مُّرْسَلُون قَالُوا مَا أَنتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُنَا وَمَا أَنزَلَ الرَّحْمن مِن شَيْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلاَّ تَكْذِبُونَ قَالُوا رَبُّنَا يَعْلَمُ إِنَّا إِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ وَمَا عَلَيْنَا إِلاَّ الْبَلاَغُ الْمُبِينُ
“Уларга у шахарни мисол қилиб келтир. У ерга росуллар келган эди. икки росул жўнатдик, уларни ёлғончига чиқардилар. Уларни учунчи росул билан дастакладик, (улар) : “Биз, сизларга росул қилиб жўнатилган кишилармиз” дедилар.
Уларнинг жавоблари шу бўлди: “Сизлар ҳам ҳудди бизлар каби инсонсизлар. Раҳмон, бирон нарса жўнатган эмас. Сизлар шунчаки ёлғон гапиряпсизлар.”
Росуллар айттики: “Роббимиз билади, биз ҳақиқатда сизларга росул бўлиб жўнатилганлармиз. Вазифамиз – очиқ бир табъиғдан иборатдир”…” (Ясин 36/13-17)
Бизлар ҳам инсонларга Қуръонни улаштириш учун масьулмиз. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلعَنُهُمُ اللّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَبَيَّنُواْ فَأُوْلَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّهِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ خَالِدِينَ فِيهَا لاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنظَرُونَ
“Нозил қилган очиқ оятларимизни ва бу тўғри йўлни – бу Китобда инсонларга кўрсатганимиздан сўнгра – яширганларни Аллоҳ ва бутун лаънатловчилар лаънатлайдилар. Бу ишидан қайтиб ўзини тузатган ва яширганини очиқлаганлар бошқа. Уларни қайтишини (тавбасини) қабул қиламан. Мен ҳар бир тавбани (Қайтишни) қабул қиламан, неъмату икрорим мўл-кўлдир. Оятларимизни яширган ва яширган ҳолда ўлганларни – Аллоҳ, фаришталари ва бутун инсонлар лаънатлайдилар (Аллоҳнинг марҳамати ва яхшилигидан узоқлашиш тарафдори бўладилар). Давомли лаънатланган ҳолда қолиб кетади. Уларнинг азоблари на енгиллатилади ва на дам олинтирилади.” (Бақара 2/159-162)
إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً أُولَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَلاَ يُكَلِّمُهُمُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلاَ يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَمَآ أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ
“Аллоҳ нозил қилган китобдан бирон нарсани яшириб эвазига оз бир бадал (ўткинчи-тугаб битгувчи) олганлар, қоринларига фақатгина оташ тўлдирадилар. Аллоҳ қиёмат куни улар билан гаплашмайди ва уларни оқламайди. Уларга оғриқли бир қийноқ бордир. Улар раҳбарни (Қуръонни) эвазига нотўғри йўлни (залолатни), кечирилишни эвазига эса азобни сотиб олган кишилардир. Оташга қанчалик чидамли эканлар!” (Бақара 2/174-175)
Бу оятлар, набий бўлган расуллар билан набий бўлмаган росулларни аниқ қилиб ажратиб бермоқда.
б) Набий ва росул тушунчаларини ўлдиришлик
Набий билан Росул битта нарса бўлмагани, ҳар бир набий оятларни таблиғ қиларкан айни дамда росул бўлгани, набий бўлмаган росуллар ҳам бўлганлиги кундек намоён экан; аҳли суннат уламолари, оятларга зид ҳолда таъриф берганлар. Уларга кўра:
“Росул – янги бир китоб ва янги бир шарийъат билан юборилгандир, набий эса ўзидан аввалги росулни Китобини ва унинг шарийъатини унинг умматига таблиғ қилиш хизмати юклатилган зотдир.”[3]
Бу таърифга кўра, қиролни Юсуф алайҳиссаломга юборган элчисига ҳам янги бир китоб ва янги бир шарийъат берилган бўлиши керак эди. Набий, ўзидан олдинги росулни китобини таблиғи хизматига масъул бўлса, энди бошқа набий келмаганига қараганда, Муҳаммад алайҳиссаломнинг китобини таблиғ қиладиган ҳеч ким қолмаган бўлади.
Муътазилийларга кўра ҳам, росул билан набий ўртасида фарқ йўқдир ва ҳар иккиси ҳам, Алоҳнинг ваҳий йўли орқали янги бир шарият берилиб инсонларни унга таблиғ қилиш учун юборилган элчисидир.[4] Бу таъриф ҳам Қуръонга зиддир.
Шиалар эса Набийимизни ва ўз имомларини бира тўла илоҳ қилиб олишган. Улар шундай дейишади:
“Имомнинг илоҳий ҳукмлари – илоҳий маърифатга, бутун илмларга эга бўлиши, – пайғамбар ёки ўзидан олдинги имомнинг воситаси орқали бўлади. Имом бирон бир янгилик ҳақида – Аллоҳ Таолонинг унга эҳсон қилган муқаддас қуввати билан ва илҳом йўли орқали қандай ҳукм қилиш керак бўлса шундай ҳукм қилади, у нарсани кунҳи ҳақида ҳам англаб етади. Бирон нарсага юзланиб уни билмоқчи бўлса, у ҳақда фақат ҳақиқатни билади, адашмайди, шубҳага тушмайди, бу хусусда ақлий далилларга ва ёки ижмўнинг қарорига эҳтиёжи йўқдир. Билими тақозо этиши натижасида, янада ойдинлашиб боради, янада зиёдалашиб боради …”[5]
[1] Мажалла м. 1450.
[2] Тобарий, Муҳаммад б. Жарир, Жомиул Баён фî Тафсирил Қуръан, Байрут 1412/1992. 29082-29083.
[3] Қаранг. Умарр Насуҳи Билмен, Буюк Ислом Илмиҳоли, Истанбул, тарихсиз, с. 17, п 34.
[4] Юсуф Шавқи ЯВУЗ, Диа, Пайғамбар мд.
[5] Муҳаммад Рıзо ал-Музаффар, Акоаидул Имомийя, Шиа Ишончлари, Таржимон Абдулбоқи ГЎЛПИНОРЛИ, Ист 1978, с. 52-53.
