Дин хусусида инсонни энг кўп алдаган нарса – Аллоҳни бор ва бир деб қабул қилишнинг ўзи етарли деб билинишидир. Зотан Аллоҳнинг борлиги ва бирлигини билмаган киши йўқ. Ер юзидаги бирорта мушрик ёки, бутпарастдан сўрасангиз ҳам “Аллоҳ бор” дейди, лекин унга шерик қўшадилар ёки Унинг кўрсатган йўлидан юрмайдилар. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَلَسْتَ بِرَبِّكُمْ قَالُواْ بَلَى شَهِدْنَا أَن تَقُولُواْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ
أَوْ تَقُولُواْ إِنَّمَا أَشْرَكَ آبَاؤُنَا مِن قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِّن بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ وَكَذَلِكَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ وَلَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ
“Роббингиз Одам болаларининг белларидан насллари (наслига сабаб бўладиган тухумлари)ни олган вақтда, уларни ўзини ўзига: “Мен сизларнинг Эгангиз (Роббингиз) эмасманми?” деб гувоҳ қилади. Улар: “Ҳа, худди шундай. Сен бизнинг Эгамизсан. Биз бунга гувоҳмиз”, дейишади. Энди қиёмат куни: “Биз бундан бехабар эдик”, деёлмайсизлар. “Аввалдан ширқ қўшганлар оталаримиз эди. Биз улардан кейин келган насл эдик, бузғунчиликка қўл урганлар туфайли бизни ҳалок қиласанми?”, ҳам деёлмайсизлар. Балки (нотўғри йўлдан) қайтарлар, деб оятларни шундай очиқ-ойдин қилиб тушунтирамиз.” (Аъроф 7/172-174)
Халқ орасида маълум ва машҳур бўлган “Аласту бироббикум” ёки “Мийсоқ куни” деб билинган ҳодиса – инсон Аллоҳни борлиги ва бирлигини очиқ-ойдин билиб, ўз онги ва вужуди билан иқрор бўлиб ўзида ишонч ҳосил қилган ҳодисадир. Оят бу ҳодисани Одам болаларининг белларидан наслларини олган вақтда амалга оширилишини баён қилмоқда. Бу вақт ҳар бир эркак ва аёлнинг балоғат ёшига тўлиш даврларида бўлиб ўтади. Наслни белдан олиниши – наслни давом эттирувчи тухумни олинишидир. Инсон бу ҳолатга тушган вақтдан бошлаб балоғат яъни, жавобгарлик ёшига етган ҳисобланади.
Инсон бутун ҳаёти давомида Аллоҳнинг оятлари билан юзма-юз келиб, уларни ўқиб боради. Чунки, Аллоҳнинг оятлари фақатгина Қуръондаги оятлар эмас. Инсонларнинг ўзи, осмон, ер, жонзотлар, ўсимликлар, хуллас бутун борлиқлар Аллоҳнинг яратган оятларидир.[1]
Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ
“Уларга оятларимизни атрофларида ҳам ўз ичларида ҳам кўрсатиб қўямиз, токи у (Қуръон) ҳақиқат экани улар учун ўртага чиқади.” (Фуссилат 41/53)
Инсоннинг ён атрофидаги ва ўзининг ички дунёсидаги оятларни ўқиб-ўрганиб бориши – уни бир яратувчиси борлиги ҳақида маълумот беради. Шу боис, инсон ҳали ёш болалик давридаёқ Аллоҳ ҳақида қизиқишни бошлайди. Бу ҳақда атрофини савол ёмғирига тўлдиради. Натижада, Аллоҳнинг борлиги ва бирлиги ҳақида қатъий қаноатга эга бўлади. Юзма-юз келган бундай оятлар билан, гўёки Аллоҳ унга унинг ўзини ичига, яъни онги ва зеҳнига: “Мен сенинг Роббинг эмасманми?” деб савол илҳом қилади. У эса тўлиқ бир қарор билан “Ҳа, худди шундай”, Роббимсан, мен буни тан оламан” деб ич-ичидан Аллоҳни борлигига қаноат ҳосил қилади. Инсон бу оятларни умр бўйи ўқигани учун, унинг Аллоҳга бўлган қизиқиши доимий жонланиб қолаби. Шунга ўхшаш саволлар билан ўзининг ички дунёсида деярли ҳар куни юзлашади.
Мушрик – шерик қўшган кишидир. Шериклик учун энг оз икки киши бўлиши керак. Шерик қилинаётганларнинг биринчиси Аллоҳ бўлади. Чунки Аллоҳга ширк қўшаётганлар аввало Аллоҳга ишонишади, кейин унга шерик қўшишади. Аллоҳнинг борлиги ва бирлигини сон-саноқсиз далили бўлгани ҳолда, Аллоҳга шерик қилиб олинган борлиқлар ҳақида бирорта ҳам далил-ҳужжат йўқ. Шу сабабли ҳеч бир мушрик ўзини оқлай оладиган даражада далил келтира олмайди ва шу сўзни ҳам айтолмайди:
أَوْ تَقُولُواْ إِنَّمَا أَشْرَكَ آبَاؤُنَا مِن قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِّن بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ
“Шуни ҳам айта олмайсизлар: “Аввалдан ширк қўшганлар оталаримиз эди. Бизлар эса улардан сўнгра келган насллар эдик. Ўша ботил ишларни қилганлар туфайли бизларни ҳалок қиласанми?” (Аъроф 7/173)
Жинсий етуклик вақти жуда муҳимдир. Жавобгарлик айнан шу вақтдан бошланади. Оталари аксини сўзласалар-да, балоғат ёшига етган фарзандлар Аллоҳнинг борлиги ва бирлиги, У борлиқларнинг эгаси экани ҳақида кескин бир қаноатга эга бўладилар. Кимлардир буни беркитмай ошкор айтади, кимлардир муҳим бир воқеа юз бергандагина айта олади.
Ўзларини Худосиз деб номлаган атеистлар, ўз ҳаётига ва ўз ишига Аллоҳни ва Унинг буйруқларини аралаштиришни хоҳламагнлигидан ўзларини худосиз деб кўрсатадилар. Улар Аллоҳни тан олмайдилар, лекин ўзларини худолаштириб олишади ва ўзларига фақатгина ўзлари хўжайин бўлишни истайдилар. Бошқа мушриклар эса Аллоҳ билан бирга ўзларига бошқа бир маънавий бошлиқлар топиб оладилар, уларни Аллоҳга хос бўлган хусусиятларда баробар деб билиб, ҳаёти давомида юз берадиган ишларида Аллоҳ билан ўзларининг ўртасида воситачи ва ёрдамчи қилиб оладилар.
Қуръонда жуда ҳам кўп ерда зикр ўзагидан тураган сўзлар такрорланади. Зикр- бир маълумотни фойдаланишга тайёр ҳолда зеҳнда сақлаб туриш, уни қалбга жорий қилиш ва тилда ифодалаш ва эсга олиш деган маъноларни ўз ичига олади.[2]
Зеҳндаги маълумотни ҳаракатга келтиришни тазаккур дейилади. Инсон туғилишидан то ўлгунигача Аллоҳнинг оятлари билан юзма-юз яшайди. Аллоҳнинг оятлари нозил бўлган оятлар билангина чегараланиб қолмайди. Инсон аксарият маълумотларга атроф муҳити ва ички дунёсидаги оятларни ўқиб ўраниши натижасида эга бўлади. Шу боис, улар табиий ҳуқуқ ва ахлоқнинг умумий қоидаларига риоя қилиб борадилар. Қуръон, Таврот, Инжил ва бошқа Илоҳий китобларнинг умумий номи ҳам “Зикр” дир.[3] Чунки, атроф муҳит ва ички дунёдаги оятлар билан Қуръон оятлари орасида тўлиқ бир уйғунлик бор. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
Юқорида келтирилган Фуссилат 41/53- оят айнан шунга далолат қилади. Шу сабабли бутун элчилар инсонларни тазаккур этишга, яъни зеҳнларида сақланиб келаётган билимлардан фойдаланишга чақирган эдилар. Иброҳим алайҳиссалом мушрикларга: “… тазаккур[4] қилмайсизларми?” яъни ёшлигиздан бери шу вақтгача ён атрофдан кўриб ўрганиб келган нарслаларингиз билан мен айтган нарсани қиёслаб, қилган хато ишларингизни фарқига бормайсизларми, кўрмайсизларми?” дейиши ҳам шундандир.
Билинганидек, Иброҳим алайҳиссаломнинг халқи, осмонлару ерни яратувчиси Аллоҳ эканини билишган, аммо уларни “малакутини” яъни, етакчилик қилиш ва уни бошқаришни қуёш, ой ва юлдузларга топширганини даъво қиларди. Уларни маҳаллий йўнатувчи деб билишарди. Уларнинг ҳар бирида бир руҳонияти ва маънавий куч бор деб билишарди. Шу боис, орзу истакларини ой, қуёш ва юлдузлардан сўрашар ва юлдузларга қараб фолочишарди. Ўзлари билан Аллоҳ ўртасидаги алоқаларни уларнинг воситалиги асосида юргизишга уринишарди. Уларнинг ҳайкаллари олдида ҳурмат билан эгилар, уларга қурбонликлар қилиб уларни эътиборларини жалб қилишга уринишарди. Бу – уларнинг Аллоҳга шерик қўшишлари эди. Ижтимоий тузумни ҳам бунга кўра барпо қилишган. Иброҳим алайҳиссалом олиб борган кузатишлари натижасида, ой-юлдузлар коинотни бошқаришига алоқадорлиги йўқлигини тушуниб етган, бу нарса ҳақида ўз халқига ҳам тушунтириши оқибатида, у хавфли бир инсон деб танила бошланган. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَفَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَآ أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ
“Иброҳимга бу чалғиб-адашишни кўрсатганимиздек, осмонлару ердаги бошқарувни ҳам кўрсатдикки, қатъий бир ишончга эга бўлсин. Кечанинг қоронғилиги тойиши биланоқ бир юлдузни кўрди-да: “Бу менинг Роббим”- деди. Нури сўнганда эса: “Мен нури сўнадиганларни севмайман”- деди. Ойни порлаб турган вақтида кўриб: “Менинг Роббим мана шу”- деди. Ойдинлиги йўқолганда эса: “Буюк Роббим менга тўғри йўлни кўрсатмаса, мен бу адашган қавмдан бири бўлиб қоламан”- деди. Нур сочиб кўкка кўтарилган қуёшни кўрганда: “Мана шу менинг Роббим; бу энг буюкдир”- деди. Унинг нури ҳам сўнганида шундай деди: “Эй халқим! Сизлар ширк қўшаётган барча нарсангиздан узоқман. Мен, юзимни тўғридан тўғри осмонлару ерни яратувчисига бурдим. Мен мушриклардан эмасман.” Қавми у билан тортишишни бошлади. Иброҳим дедики: “Сизлар менга тўғри йўлни кўрсатган Аллоҳ ҳақида мен билан тортишяпсизларми? Мен Аллоҳга ширк қўшаётган нарсаларингиздан қўрқмайман, Буюк Роббимнинг изнисиз ҳеч нарса бўлмайди. Роббим ҳар нарсани ўз илми билан қамраб-эгаллаб олган. Тазаккур қилмайсизларми?” (Анъом 6/75-80)
“Тазаккур қилмайсизларми” дегани, “Мен кўрган нарсаларни сизлар ҳам кўряпсизларми? Уларни бошқаришга лаёқатсиз эканини сизлар ҳам тушуниб турибсиз. Билимингизни ва ақлингизни ишлатсангиз бўлмайдими?” дегани бўлади.
Иброҳим алайҳиссалом уларга шундай деди:
إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ
“Мен юзимни тўппа-тўғри осмонлару ерни яратканга бурдим. Мен мушриклардан эмасман.” ( Анъом 6/79)
Иброҳим алайҳиссалом уларга шундай деган вақтда, уларнинг бирортаси ҳам; “Осмонлару ерни яратувчиси ким экан?” деб сўрашмади. Чунки улар буни яхши билишарди.
Сўнгра сўзини шундай давом эттирди:
وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُم بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالأَمْنِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
“Сизлар у ҳақда Аллоҳ туширган бирон бир далил бўлмаган нарсаларни Унга шерик қилишдан қўрқмайсизлар-у; мен сизлар ширк қилаётган нарсангиздан қўрқайми?! Бу қанақаси? Агар билсангиз айтинглар, бу икки томоннинг қайси бири ишонч остида бўлишга лойиқ?” (Анъом 6/81)
Ширк қилаётган киши энг камида иккита тангрига сиғинган бўлади. Уларнинг биринчиси доимо Аллоҳдир, иккинчиси эса, ўртакашлик ва воситачилик қилинишига ишонилган жонли ёки жонсиз бир борлиқдир. Буларнинг битта-ю битта далиллари – озларининг катталаридан эшитган сафсаталари холос. Булар ақлларини ишлатмайдилар. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ إِلَى مَا أَنزَلَ اللّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ قَالُواْ حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ شَيْئًا وَلاَ يَهْتَدُونَ
“Уларга, Аллоҳнинг нозил қилган нарсаси (Китобига)га ва Элчисига келинг дейилса: “Ота-боболаримизда кўрганларимиз бизга етади”, дейишади. Агар ота-боболари ҳеч нарсадан бехабар, ёки тўғри йўлни тополмаган бўлсалар-чи? “ ( Моида 5/104)
وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ
“ …Аллоҳ, ақлини ишлатмаганларни устида, Аллоҳга ишонмаслик кирини пайдо қилади” (Юнус 10/100)
Аллоҳни бор ва бир эканини ўз ақлий ва онгли кузатишларимиз натижасида тушуниб оламиз. “Ашҳаду алла илаҳа иллаллоҳ” яъни, “Мен: Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ деб гувоҳлик бераман” дейишимиз шу нуқтаи назардандир.
Аллоҳдан бошқа тангри йўқлиги ва фақатгина Аллоҳга қуллик қилиш кераклиги ҳақида гувоҳлик учун бирон бир элчига эҳтиёж бўлганда эди “Мен гувоҳлик бераман…” сўзининг ўрнига “Мана шу элчининг айтганларига кўра” дейиш керак бўлар эди. Шу сабабли ҳеч бир элчи Аллоҳнинг борлигини исботлаш билан машғул бўлмаган, аммо қулликни фақат Аллоҳгагина қилиш кераклиги ҳақида жон куйдирган. Зотан, ақлини ишлатган ҳар бир инсон буни осонгина кўриб билиб олади. Элчиларга қарши чиққанлар – нотўғри ишонч-эътиқодга кўра барпо қилган диний тузумларини бузилишидан қўрққан кишилар ва ўша диний тузумнинг таъсири остидаги кишилар бўлган.
Аллоҳ ва Росулига ишонган баъзи кимсалар ҳам, вақти-вақти билан китобни ўзларига мослаштиришни, бир қанча оятни кўрмаганга олишни, баъзи оятларнинг ҳукмини яширишни ва бунга кўра ўзлари учун бир диний ҳаёт тарзи қуришни бошладилар.
[1] Яратилган кавний оятлар ҳақида маълумот олмоқчи бўлганлар учун: Бақара 2/164, Оли Имрон 3/190, Анъом 6/97-99, Аъроф 7/26-58, Юнус 10/5, 6, 67, 79, 92, 101, Юсуф 12/7, 35, Раъд 13/2, 3, 4, Наҳл 16/13, 65, 66, 67, 68,6 9, 79, Исро 17/12; Каҳф 18/9, Марям 19/10, Тоҳа 20/ 128, Анкабут 29/24, 33, 34,3 5, Рум 30/21, 22, 23, 24, 28, Луқмон 31/31, 32, Сажда 32/26, Сабаъ 34/15, Зумар 39/42, 52, Мўмин 40/13, Жосия 45/3, 4, 5, 6, Зарият 51/22, 23, 35, 36, 37. Қомар 54/12, 13, 14, 15.
[2] Роғиб ал-Исфаҳоний, Муфрадот, ( Таҳқиқ: Сафвон Аднон Довудий), Дамашқ ва Байрут,1412/1992,( Зикр ) моддаси.
[3] Оли Имрон 3/58, Аъроф 7/63, Ҳижр 15/6,9, Наҳл 16/44, Анбиё 21/2,50,105, Фурқон 25/18, Ясин 36/11, Сод 38/8, Қомар 54/25.
[4] Анъом 6/80.
