Кўпчилик Мусулмонлар қилган хато ишларининг жавобгарлигини Аллоҳга тўнкашади. Масалан, аксарият инсонлар намоз ўқимай, рўза тутмай, Аллоҳ тарафидан тақиқланган гуноҳларга қўл уриб ёки ҳар қандай гуноҳ қилиб орқасидан: “Аллоҳ ўзи қачон ҳидоят қилса, ана ўшанда тавба қилиб намозга кираман” ёки: “гуноҳдан қайтаман” дейди. Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай марҳамат қилади:
سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلاَ آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم حَتَّى ذَاقُواْ بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إَلاَّ تَخْرُصُونَ قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَلَوْ شَاء لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ
“Мушриклар айтадиларки: “Аллоҳни ўзи биз унга таслим бўлишимизни хоҳлаганда эди, на биз ширкка кирардик ва на оталаримиз кирган бўлишар эди. Бирон нарсани ҳаром ҳам қилмас эдик.” Аввалгилар ҳам худди шу ёлғонга осилдилар ва натижада азобимизни татидилар. Айтингки: “Бизга кўрсата оладиган ёнингизда бирорта маълумот борми? Сизлар фақатгина тахмин қиляпсизлар, сизлар шунчаки тўқиб чиқаряпсизлар.” Айтинг: “Жим қилиб, оғзини ёпиб қўядиган ҳужжат Аллоҳникидир. Танлаш ихтиёрини Аллоҳ қилганда эди, албатта ҳаммангизни йўлга солган бўларди.”
Оятларда келган шаъа (شَاء) феъллари, инсонни, имтиҳон вақтида қилган танлови ва унга кўра қилган ҳаракатига қараб, Аллоҳ яратган нарсаларига қўлланилади. Буни очиқлаган оят шудир:
وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاء وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ
“Роббинг, уларни танлаш ҳуқуқи бўлганларидан танлаб олиб, нарса ҳолатига келтирганини яратади. …” ( Қасос 28/68)
Мана шу оят эса шайъ яъни, нарсанинг барпо ва пайдо бўлишини очиқлайди:
إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ
“Аллоҳ бирор нарсани хоҳласа, қиладиган иши унга “бўл” дейишидир. Орқасидан у нарса яратилиб пайдо бўлади.” (Ясин 36/82)
Инсон бир нарсани ният қилиб ҳаракат қилганда, Аллоҳ ўша нарсани шартларини яратсагина у нарса пайдо бўлади. Аллоҳни барпо қилиши ҳам, шахснинг қилган иши ҳам шаъа феъли орқали тушунилади. Бу ҳақидаги бир оят шундай:
وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن يَشَاء اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ
“Сизларни бирор нарсани яратишингиз, Аллоҳ ҳам ўша нарсани яратиши билангина мумкин бўлади.” (Таквир 81/29)
Аллоҳ таоло қулларини кофир бўлишига асло рози бўлмайди,[1]аммо уларни имтиҳон қилиб синовдан ўтказгани учун, ширкни танлаб ва ширк ишларини қилганларнинг қалбида ширкни яратади. Бу сабабдан шаъа феълининг тўлдирувчиси, шахснинг танлови бўлади ва Аллоҳ ҳам уни танловига қараб ўша нарсани яратиши бўлади.
Бирон нарса пайдо бўлиши учун, хоҳиш-ироданинг ўзи етарли бўлмайди. Аллоҳ, бутун инсонларни тўғри йўлга келиши хоҳлайди, аммо ҳамма ҳам тўғри йўлга киравермайди. Мр. ( Нисо 4/26) Аллоҳнинг хоҳиши, фақатгина “бўл” деган буйруғини бериши билан ҳосил бўлади. Кишининг хоҳиши ҳосил бўлиши учун ҳам Аллоҳнинг “Бўл” деган буйруғини бериши ва инсон ўша ўзи хоҳлаган ишини шартларини яратиши билан боғлиқ бўлади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَن شَاء فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاء فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِن يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاء كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءتْ مُرْتَفَقًا
“Айтинг: “Тўғрилар Роббингиздан. Имонни афзал кўрган имон келтирсин (ишонсин), ўзини тўғрилардан тўсишни истаган эса кофир бўлсин. Ҳақсизлик қилганлар учун, пардаси билан уларни қамраб оладиган бир азоб (қийноқ) тайёрлаганмиз. Агар ёрдам сўрасалар, уларга эритилган темирдек юзларини қайнатиб-пиширадиган бир сув берилади. Қандай ёмон ичимликдир у, қандай ёмон жойдир у жой!” (Каҳф 18/29)
Аллоҳ таоло дин хусусида мажбурий босим ўтказмагани сабабли, бошқалар учун ҳам бундай мажбурий босим ўтказишга асло ҳуқуқ бермайди. У, бу хусусда Муҳаммад алайҳиссаломни шундай огоҳлантирган:
وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لآمَنَ مَن فِي الأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُواْ مُؤْمِنِينَ
“ Танловни Буюк Соҳибинг қилсайди,[2] ер юзида кимки бўлса уларнинг ҳаммаси имонга кирган бўлар эди. Имонга киришсин деб, уларга сен босим ўтказасанми?” (Юнус 10/99)
وَإِن كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الأَرْضِ أَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَاء فَتَأْتِيَهُم بِآيَةٍ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِين
“Юз ўгиришлари агар сенга оғир келса, ерда канал очишга ёки осмонда нарвон топишга кучинг етса, бирорта мўжиза келтирасан. Танловни Аллоҳ қилсайди, буларнинг ҳаммасини албатта тўғри йўлда тўплар эди. Диққат-эътиборли бўлки, жоҳиллардан бўлиб қолма!” (Анъом 6/35)
(Анъом 6/35)
Аллоҳ, ўзини тўғри йўлдан тўсганларни йўлга келтирмайди. У шундай марҳамат қилади:
إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ
“Аллоҳ ўзини тўғрилардан тўсган бир қавмни йўлга келтирмайди.” (Моида 5/67)
وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ
“Аллоҳ ҳақсизликлар ичида бўлган бир қавмни йўлга келтирмайди.” (Тавба 9/109)
وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ
“Аллоҳ, йўлдан чиққан бир қавмни йўлга келтирмайди.” (Тавба9/24)
Аллоҳ, фақатгина тўғри йўлни танлаганларни йўлга солади. Буюк Аллоҳ бу хусусда шундай марҳамат қилади:
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ ۖ فَيُضِلُّ اللَّـهُ مَن يَشَاءُ وَيَهْدِي مَن يَشَاءُ ۚ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
“Биз ҳар бир элчини унинг ўз халқини тилида юборганмизки, уларга очиқ-ойдин қилиб тушунтириб берсин. Кейин эса Аллоҳ, залолатни афзал кўрган кишини залолатини, ҳидоятни афзал кўрган кишини эса ҳидоятини тасдиқлайди. Кучли ҳам, тўғри қарор берувчи Удир,” (Иброҳим 14/4)
قُلْ إِنَّ اللَّـهَ يُضِلُّ مَن يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ
“Айтгин: Аллоҳ залолатни афзал билган кишини адашганига ҳукм қилади, тўғриликка йўналган кишини эса, Ўзига йўналтиради.” (Раъд 13/27)
Яхшилиги чексиз бўлмиш Аллоҳ, бир қули тўғри йўлга кирганидан кейин уни огоҳлантирмай туриб уни залолатга кирганини қабул қилиб тасдиқламайди. Бу ҳақда шундай марҳамат қилади:
وَمَا كَانَ اللَّـهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّىٰ يُبَيِّنَ لَهُم مَّا يَتَّقُونَ ۚ إِنَّ اللَّـهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ
“Аллоҳ бирон бир қавмни тўғри йўлга кирганини қабул қилиб тасдиқлаганидан кейин, улар сақланиб ўзларини ҳимоя қилишлари керак бўлган нарсаларни очиқ-ойдин билдирмай туриб, уларни залолатга киришини мақуллаб тасдиқламайди. Аллоҳ ҳар нарсани билади.” (Тавба 9/115)
Йўлдан чиққан инсонлар Аллоҳдан келган огоҳлантиришларга эътибор бермаган ва писанд қилмаган кишилардир. Бундай бир халқ аввал тинчлик-осойишталикка эришади, кейин эса кутилмаган бир вақтда кутилмаган тарафдан Аллоҳни жазосига гирифтор бўлишади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّىٰ إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ
“Ўзларига огоҳлантирилган вазифаларини унутганларида, уларга барча эшикларни очиб берамиз. Уларга берилган неъматлар билан роҳат-фароғатга эришган вақтларида уларни тўсатдан ушлаймиз. Шунда улар мутлақо ноумидликка тушиб қолишади.” (Анъом 6/44)
Аллоҳ, огоҳлантирилмаган бир халқни асло жазоламайди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
مَّنِ اهْتَدَىٰ فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ ۖ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا ۚ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ ۗ وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا
“Ким тўғри йўлга кирса, у ўз фойдаси учун кирган бўлади, йўлдан чиққан киши ҳам ўзини зарарига йўлдан чиққан бўлади. Ҳеч ким бошқа бировни юкини кўтармайди (бировни қилган гуноҳи учун жазоланмайди). Биз бир элчи юбормай туриб жазоламаймиз.” (Исро 17/15)
[1] Зумар 39/70.
[2] Аллоҳ бирон кишига “Мусулмон бўл” деб амр қилса, у киши мажбурий Мусулмон бўлади, натижада дунё ҳаётини имтиҳон эканини бир маъноси қолмайди.
