Ҳикмат – “Тўғри ҳукм бериш”, “тўғри қарор қабул қила олиш”, “Қуръондан тўғри ҳукм чиқара олиш илми”, “тўғри ҳукмнинг ўзи”, деган маъноларни ифодалайди. Ҳикмат – араб тилидаги ҳукм ўзагидан турланган калимадир.
Одамдан атодан то Муҳаммад алайҳиссаломгача бўлган барча Набийларга (солаватуллоҳи алайҳим ажмаин) Китоб ва Ҳикмат берилган. Ҳикмат – Китобдан тўғри ҳукм чиқариш усули ва ҳамда чиқарилган тўғри ҳукмдир. Пайғамбарлар у усулни росуллик сифати орқали ўргатадилар. Чунки ҳикматнинг бутун қоидалари уларга берилган Китобнинг ичида мавжуддир. Иброҳим алайҳиссалом Каъбани қайта тиклаганидан сўнг Макка халқи ҳақида шундай дуо қилган:
رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ العَزِيزُ الحَكِيمُ
“Роббимиз! Буларга ўзларининг ораларидан Сенинг оятларингни ўқийдиган, Китоб ва Ҳıкматнı ўргатадиган ва буларни келиштирадиган бир элчи чиқар. Кучли бўлган Сенсан, тўғри қарор берувчи Сенсан.” (Бақара 2/129)
Иброҳим алайҳиссаломнинг дуосини қабул бўлганини кўрсатган оятлардан биттаси шу:
لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ
“Аллоҳ мўминларга яхшилик қилди, чунки уларга ўзларининг ичидан – уларга оятларини ўқийдиган, уларни келиштирадиган (ривожлантирадиган), Китоб ва Ҳикматни ўргатадиган – бир элчи юборди. Улар авваллари очиқ бир залолат ичида эди.” (Оли Имрон 3/164)
Пайғамбарлар ўз умматларига Ҳикматни росуллик сифатига кўра ўргатиши бир таблиғ эканини[1] ва оятлардан жой олганини кўрсатади. Таблиғда хато бўлмайди, аммо уни уйғунлатишда хато бўлиши мумкин. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللّهُ وَلاَ تَكُن لِّلْخَآئِنِينَ خَصِيمًا
“Сенга бу Китобни тамомийла ҳақ қилиб тушурдикки, инсонлар орасида Аллоҳ кўрсатган усулда ҳукм қиласан. Асло хоинларнинг ҳимоячиси бўлма.” (Нисо 4/105)
“Асло хоинларнинг ҳимоячиси бўлма” деб Набий алайҳиссаломни огоҳлантириши ҳикмат дастурида хатолик юз бериши мумкинлигини кўрсатади. Шу сабабли, Пайғамбаримизнинг ҳаётида содир бўлган хатосини кўрсатиб ўтилган бирорта ҳам оятда “росул” калимаси қўлланилмаган, балки “набий “калимаси билан келтирилган. Бадр Жангига алоқадор оятларни бунга мисол тариқасида келтириш мумкин.
[1] Ҳикматга алоқадор бўлган қўшимча маълумотларни ушбу линк орқали кўришингиз мумкин.
