- Қиёмат сураси[1]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмати улашувчи – Аллоҳ номи билан.
لَا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَةِ
75:1
Йўқ![2] Қиёмат кунига қасам!
وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ
75:2
Йўқ! Ўзини маломат қилувчи кишига қасам![3]
أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ
75: 3
(Кофир) инсон Бизни унинг суякларини тўплай олмайди деб ўйлаяптими?!
بَلَىٰ قَادِرِينَ عَلَىٰ أَنْ نُسَوِّيَ بَنَانَهُ
75:4
Ҳа! Унинг бармоқ учларини ўрнига келтиришга (ҳам) кучимиз етади.
بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ
75:5
Аммо (кофир) инсон келажакни ёлғонламоқчи бўлади[4],
يَسْأَلُ أَيَّانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ
75:6
“Қиёмат куни ўзи қачон!” – деб сўрайди.
فَإِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ
75:7
Кўзлар чақнаганида,
وَخَسَفَ الْقَمَرُ
75:8
Ой сўнганида,
وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ
75:9
Қуёш билан ой бир жойга тўпланганида,[5]
يَقُولُ الْإِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ
75:10
Ўша куни инсон: “Қаерга қочса бўлади?”, деб қолади.
كَلَّا لَا وَزَرَ
75:11
Йўқ! Паноҳгоҳ йўқ.
إِلَىٰ رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ
75:12
У кун бориб турадиган жой фақат Роббинг ҳузуридир.
يُنَبَّأُ الْإِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَأَخَّرَ
75:13
У куни нима қилиб ўтгани ва нимани қолдириб келгани инсонга бирма-бир билдириб ўтилади[6].
بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَىٰ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ
75:14
Аслида, инсон ўзига ўзи равшан гувоҳдир[7].
وَلَوْ أَلْقَىٰ مَعَاذِيرَهُ
75:15
Агарчи, узрларини сочиб-тўкадиган бўлса ҳам!
لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ
75:16
Унга (ҳукминга) шошқалоқлик қилиб, тилингни қимирлатма![8]
إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ
75:17
Уни тўплаш ва уни ўқиб бериш фақат Бизга оид.
فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ
75:18
Биз қачон уни ўқиганимизда, уни ўқилишига эргаш.
ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ
75:19
Кейин, уни очиқлаб бериш ҳам Бизга оид.[9]
كَلَّا بَلْ تُحِبُّونَ الْعَاجِلَةَ
75:20
Йўқ![10] Сизлар шошилинч (дунёликни) хоҳлаяпсизлар.
وَتَذَرُونَ الْآخِرَةَ
75:21
Охиратни ташлаб қўйяпсиз.
وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ
75:22
Ўша куни бир қанча юзлар порлоқ (бўлиб),
إِلَىٰ رَبِّهَا نَاظِرَةٌ
75:23
Робби (амрига) қараб[11] туради.
وَوُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ بَاسِرَةٌ
75:24
Яна, ўша куни бир қанча юзлар буришган бўлиб,
تَظُنُّ أَنْ يُفْعَلَ بِهَا فَاقِرَةٌ
75:25
Ўзларига нисбатан умуртқаларини синдирадиган иш қилинишини билиб бўлади.
كَلَّا إِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِيَ
75:26
Йўқ! Жон ҳалқумга етганида,
وَقِيلَ مَنْ ۜ رَاقٍ
75:27
“Дам соладиган биров борми?”,- деб қолинганида,
وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ
75:28
(Сакаротдаги одам) у айрилиқ эканини билганида,
وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ
75:29
Болдирлар(и) бир-бирига чалмашганда (жон чиққанида),[12]
إِلَىٰ رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ
75:30
Ўша (қиёмат) куни етаклаб борилиш Роббинг ҳузурига бўлади.
فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّىٰ
75:31
У (кофир ҳақни) тасдиқламади, (Аллоҳ динига) кўмак бермади.
وَلَٰكِنْ كَذَّبَ وَتَوَلَّىٰ
75:32
Аксинча, ёлғонлади ва юз ўгирди.
ثُمَّ ذَهَبَ إِلَىٰ أَهْلِهِ يَتَمَطَّىٰ
75:33
Кейин, қаҳрамонлар-ча керилиб, ўз оиласига кетди[13].
أَوْلَىٰ لَكَ فَأَوْلَىٰ
75: 34
(Эй кофир!) Сени ҳолингга вой, ҳолингга вой![14]
ثُمَّ أَوْلَىٰ لَكَ فَأَوْلَىٰ
75:35
Кейин, (яна) ҳолингга вой, ҳолингга вой!
أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى
75:36
Инсон ўз ҳолича[15] ташлаб қўйилади, деб ўйлаяптими?
أَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنَىٰ
75:37
У, оқизилган манийнинг (сперманинг) бир қисмидан шаклланган уруғ эмасмиди?[16]
ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّىٰ
75:38
Кейин у эмбриога айланди[17]. Шунда (Аллоҳ уни) шаклини тўғрилади.
فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْأُنْثَىٰ
75:39
Шу тариқа, у(маний)дан икки жуфтликни – эркак ва аёлни пайдо қилди[18].
أَلَيْسَ ذَٰلِكَ بِقَادِرٍ عَلَىٰ أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَىٰ
75: 40
(Шуларни бажарган зот) ўликларни тирилтиришликка кучи етмайдими?![19]
[1] Қиёмат сураси, Маккада тушган, 40 оят. Тушиш тартиби 31, ёзилиш тартиби 75.
[2] Оят бошидаги “لا – ла” иборасига фарқли маъно берса бўлади. Масалан: 1) Рад жавоб сифатида. 2) Силаи-мажоз сифатида. 3) Такид сифатида. 4) Исботи қасам сифатида. Демак, оятга ё мушрикларнинг иддаоларига рад сифатида “Йўқ!” деб, ёки жумланинг келгуси иборасига такид учун “Ҳақиқатда” деб маъно бериш керак. Қўшимча маълумот учун Маоний, Эъроб, Мажоз китобларига мурожаат қилинади.
[3] Бу икки оятдаги “Йўқ!” иборасининг маъноси – аҳвол мушриклар иддао қилганидек эмас, ундай бўлмайди, дегани. келгуси оятда эса, Аллоҳ таоло уларга қарши асл ҳақиқатни баён қилмоқда. Оятдаги ўзини маломат қилувчи киши деб келтирилган шахс охиратда надомат қилиб қоладиган кишидир. Чунки, сура қиёмат ҳақида бошланди. Қиёматда кофирлар қаттиқ надомат қилиб, кўп пушаймонлар қилиб қолади (Фурқон 25:27-28, Ҳаққо 69:25, Набаъ 78:40, Фажр 89:24).
[4] Оятдаги “”яфжуро” феълига “ёлғонлайди” деб маъно берилди. Буни Алий ибн Абу Толҳа Абдуллоҳ ибн Аббосдан ривоят қилган (Ибн Касир). Баъзан ёлғончига ҳам фожир дейилади (Муфрадот).
[5] (Таквир 81/1), (Зумар 39/69)
[6] Инсонга юклатилган вазифаларнинг қай бирини амалга оширгани ва қай бирини қилмасдан, ортта қолдиргани билдирилади. Ўхшаш оятлар: Каҳф 18/48-49, Исро 17/14-15.
[7] Инсонни ҳисоб-китоб қилишга унинг ўзи кифоядир, барча ишлари амал дарфатида ёзилган бўлади, ўзининг аъзолари ўзига гувоҳлик беради: Исро 17:13-14, Нур 24:24.
[8] 16-19 оятлардан аввалги ва кейинги оятлар ҳам маҳшардаги жиноятчилар ҳақидаги оятлар бўлгани учун, бу оятда хабар берилган нарсалар ҳам охиратга тегишли экани маълум бўлади. Демак, қиёматда ҳисоб-китоб вақтида ўзини оқлаш учун кофирларга имкон берилмайди, ҳатто тилингни ҳам қимирлатма дейилади, қилиб ўтган ишларию, қилмай қодирган ишларининг барчаси ўқиб берилади, унинг қилмишлари нега, қачон ва қандай ҳолатда амалга оширилгани батафсил очиқлаб берилади. Сўнгра, унга ўқилган ҳукмга қатъий риоя қилиниши кераклиги айтилади.
[9] (Каҳф 18/48-49)
[10] Оятларнинг бошида “كلا – йўқ!” ибораси билан бошланиши, ўша оятда айтиладиган ишлардан воз кечишга, ундай қилмасликка огоҳлантирув ва таҳдид бўлади.
[11] “Қараб туради” деганда Раббининг ҳукмига, берадиган неъатлари ва фазлига қараб туради, кутиб интизор бўлиб туради, деган маъно чиқади. Кўп муфассирлар Роббининг ўзига қарайди, деб таъвил қилишган. Лекин, бу таъвил қиёмат, ҳисоб-китоб, жаннат ва Аллоҳнинг раҳмати ҳақидаги бошқа оятларга зид келиб қолади. Роббига қарайди, ёки Роббига боради, деганда албатта Унинг зоти тушунилмайди. Чунки, Бақара 2/156 оятда “роббимизга қайтамиз”, Анъом 6/38 оятда “Роббига тўпланадилар”, Анъом 6/164 оятда “Қайтишингиз Роббингизгадир”, Каҳф 18/87 оятда “Роббига қайтарилади”, дейилган. Лекин, буларнинг бирортасида ҳам Аллоҳнинг зоти назарда тутилмайди. Балки, Унинг ҳукми ва қарори назарда тутилади. Бу араб тили ва бошқа тилалрда ишлатиладиган қоидалардир. Булардан бошқа яна юзларча оят бор. Демак, бу оятни ҳам Аллоҳнинг зоти деб тушунилмаслиги керак. саҳобалардан Абдуллоҳ ибн Умар ва Икрима р.а лар ва Мужоҳид бу оятни “Роббининг савобига ва амрига мунтазир бўлиб турадилар”, деб тушунтиришган (Мовардий). Имом Мотрудий ҳам бу оятни уч хил таъвил қилган ва учинчи таъвилида шу кўришни келтирган. Зеро, оятнинг матни ҳам Аллоҳни кўришга далолат қилмайди. Чунки, Намл 27/35 оятда ҳам “Назиротун” калимаси “кутиб туриш” маносида, Бақара 2/280 оятдаги “назиротун” калимасига ҳам “кутиб туриш” дея маъно берилади. Бу каби бошқа оятлар ҳам бор. Буларнинг барчаси ҳам кўзи билан кўриш деб маъно бериш тўғри бўлмайди. Зеро, араб тилида “назаро” феълига ўз ўрнида “интизор” маъноси берилади (Муфрадот). Шуни ҳам такидлаб айтиш керакки, бу нарса имон ва амал шартларига кирмагани, бу оятдаги хабарлар мўминларга башорат, кофирларга таҳдид бўладиган оятлар бўлгани сабабли, оятни борича қабул қилиш. Бу ҳақида баҳс-мунозарага кириш сабабли, ўртага низў тушиб қолмаслиги керак.
[12] Бу оятни сўзма-сўз таржимаси “болдири болдирига чалмашканида” шаклида бўлади. Турки тилли миллатларда бу гап “оёқлари чалмашиб кетганида” деб айтилади.
[13] Ўхшаш оят: Мутоффифин 83:31.
[14] Бу оятдаги иборалар “Азобга сенга лойиқдир!” шаклида таржима қилинса ҳам бўлади. Ҳар иккала маънода ҳам, кофир инсонга лаънат каби ибора ишлатилган бўлади.
[15] Яъни, дунёда унга буйруқ ва тақиқлар қўйилмасдан, имтиҳон қилинмасдан, ўлганидан кейин ҳам қайта тирилтирмасдан, охиратда ҳам ҳисоб-китоб қилиниб, амалига кўра жаннат ёки жаҳаннамга ташланмайди, деб ўйлаяптими, деган маъно чиқади. Аллоҳ таоло ҳеч нарсага бекордан-бекор яратмаган (Сод 38/27).
[16] Ҳаж 22/5, Муъминун 23/13-14, Ғофир 40/67.
[17] Холақо =خَلَقَ феълининг ўзак ҳолатидаги асл маъноси – тўғри шакл беришдир. (Муфрадот)
[18] Бу оятга кўра, бачадондаги болани ўғил ёки қиз экани отанинг белидан ажраган спермадан олиниши маълум бўлади.
[19] Албатта кучи етади. Аллоҳ бунга қодирдир. У кейинги ва сўнги яратишни ҳам барпо қилади.
