Қалам сураси[1]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашиб – Аллоҳ номи билан.
68:1
ن ۚ وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ
Нун! Қалам ва у (орқали) сатр-сатр қилиб ёзадиган[2] нарсаларига қасамки,
68:2
مَا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ
Раббингни неъмати сабабли сен мажнун[3] эмассан.
68:3
وَإِنَّ لَكَ لَأَجْرًا غَيْرَ مَمْنُونٍ
Сен учун битмас-туганмас ажр бор[4].
68:4
وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ
Албатта, сен улуғ хулқдасан.[5]
68:5
فَسَتُبْصِرُ وَيُبْصِرُونَ
Яқинда сен ҳам кўрасан, улар ҳам кўради.
68:6
بِأَيْيِكُمُ الْمَفْتُونُ
Қай бирингиз фитнага тушиб[6] қолганини (кўрасизлар).
68:7
إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ
Раббингни йўлидан адашгаларни Унинг Ўзи жуда яхши билади, тўғри йўлга юрувчиларни ҳам яхши билади.
68:8
فَلَا تُطِعِ الْمُكَذِّبِينَ
Сен (ҳақни) ёлғонга чиқарадиганларга итоат қилма!
68:9
وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ
Улар сени тилёғламачилик қилишингни, орқасидан ўзлари ҳам тилёғламачилик қилишни орзу қилмоқда.
68:10
وَلَا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَهِينٍ
Қасамхўр, пасткашларни ҳеч бирига итот қилма!
68:11
هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِيمٍ
(Ҳаммани) ёмонлайверадиганларга, гап ташиб юрадиганларга.
68:12
مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ
Яхшиликдан қайтарадиган, ҳаддан ошувчи, гуноҳга ботганларга.
68:13
عُتُلٍّ بَعْدَ ذَٰلِكَ زَنِيمٍ
Ҳурмат қилишни билмайдиган-қўпол, уни устига ўзıдан кетıб қолган-нобакорларга (ҳам итоат қилма)![7]
68:14
أَنْ كَانَ ذَا مَالٍ وَبَنِينَ
У, мол-давлати ва болалари борлигидан (нобакорлик қилади).
68:15
إِذَا تُتْلَىٰ عَلَيْهِ آيَاتُنَا قَالَ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
Унга оятларимиз тиловат қилинганда, “(Булар) аввалгиларнинг афсоналаридир”, дейди.
68:16
سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ
Уни бурнига яқинда белги қўямиз.
68:17
إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِينَ
Биз уларни, боғ эгаларини синагандек синадик. Ўз вақтида боғ эгалари боғни меваларини эрталабда узиб олишга қасам ичишган эди.
68:18
وَلَا يَسْتَثْنُونَ
Бошқа нарсани эҳтимол қилишмасди.[8]
68:19
فَطَافَ عَلَيْهَا طَائِفٌ مِنْ رَبِّكَ وَهُمْ نَائِمُونَ
Улар уйқуда эканида Роббингдан (келган) бало-офат боғни ўраб олди.
68:20
فَأَصْبَحَتْ كَالصريم
Натижада, боғ эрталабгача қоп-қора аҳволга келиб қолди.[9]
68:21
فَتَنَادَوْا مُصْبِحِينَ
Тонгда боғнинг эгалари бир-бирига нидо қилиб:
68:22
أَنِ اغْدُوا عَلَىٰ حَرْثِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَارِمِينَ
“Агар узиб оладиган бўлсангиз, маҳсулотингизни ёнига эртароқ боринглар!”, дедилар.
68:23
فَانْطَلَقُوا وَهُمْ يَتَخَافَتُونَ
Ва дарҳол йўлга чиқишди ва паст овозда шундай пичирлашишди:
68:24
أَنْ لَا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْكِينٌ
“Бугун боққа, олдингизга ҳеч қандай чорасиз-камбағал кирмаслиги керак!”
68:25
وَغَدَوْا عَلَىٰ حَرْدٍ قَادِرِينَ
(Истакларини бажаришга) кучлари етадигандек, эрта ҳаракат қилдилар.
68:26
فَلَمَّا رَأَوْهَا قَالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ
Бориб боғни кўришиб: “Биз адашиб қолибмиз!” деб юбордилар.
68:27
بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ
Йўқ-йўқ, биз маҳрум бўлипмиз-ку!”
68:28
قَالَ أَوْسَطُهُمْ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ لَوْلَا تُسَبِّحُونَ
Уларни инсофлиси: “Мен сизларга “Аллоҳни улуғласаларинг-чи”, демаганмидим?” деди[10].
68:29
قَالُوا سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ
Улар: “Роббимиз покдир! Биз ҳақсизлик қилибмиз!” дедилар[11].
68:30
فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ يَتَلَاوَمُونَ
Кейин, бир-бирига қараб, айблашни бошладилар.
68:31
قَالُوا يَا وَيْلَنَا إِنَّا كُنَّا طَاغِينَ
“Эҳ аттанг! Биз ҳаддимиздан ошиб кетган эканмиз-а!
68:32
عَسَىٰ رَبُّنَا أَنْ يُبْدِلَنَا خَيْرًا مِنْهَا إِنَّا إِلَىٰ رَبِّنَا رَاغِبُونَ
Энди Роббимиз бизга буни ўрнига яхшироқ бир боғ бериб қолар. Роббимиздан умид қилиб қоламиз”, дедилар.
68:33
كَذَٰلِكَ الْعَذَابُ ۖ وَلَعَذَابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ ۚ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ
(Дунёдаги) азоб мана шундай! Охират азоби албатта буюкроқдир. Кошки билсалар.
68:34
إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتِ النَّعِيمِ
Гуноҳлардан сақланувчи – тақводорлар учун Рабби ҳузурида неъмат тўла жаннатлар бор.
68:35
أَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِمِينَ كَالْمُجْرِمِينَ
Биз ҳеч қачон мусулмонларни (Аллоҳга таслим бўлувчиларни) жиноятчи – гунохкорларга тенг қилармидик?!
68:36
مَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ
Сизларга нима бўляпти (эй жиноятчилар!), қандай ҳукм қиляпсизлар?!
68:37
أَمْ لَكُمْ كِتَابٌ فِيهِ تَدْرُسُونَ
Ёки, унда сизлар ўқиб-ўрганаётган сизлар учун (махсус) китоб борми?
68:38
إِنَّ لَكُمْ فِيهِ لَمَا تَخَيَّرُونَ
У китобда “хоҳлаганингиз сизларники бўлади!”, деб аниқ ёзилганми?
68:39
أَمْ لَكُمْ أَيْمَانٌ عَلَيْنَا بَالِغَةٌ إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ ۙ إِنَّ لَكُمْ لَمَا تَحْكُمُونَ
Ёки, қиёмат кунигача бизга алоқадор бўлиб турадиган бир шаклда: “Нима ҳукм қилсангиз ҳам сизларники бўлади”, деб айтилган қасамларимиз борми?
68:40
سَلْهُمْ أَيُّهُمْ بِذَٰلِكَ زَعِيمٌ
Улардан сўра-чи, қай бири бунга кафил экан?
68:41
أَمْ لَهُمْ شُرَكَاءُ فَلْيَأْتُوا بِشُرَكَائِهِمْ إِنْ كَانُوا صَادِقِينَ
Ёки, уларни шериклари борми? Агар ростгўй бўлсалар, шерикларини[12] келтирсинлар!
68:42
يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ وَيُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلَا يَسْتَطِيعُونَ
У куни болдир шимарилади![13] Улар саждага чақирилади, бироқ кучлари етмайди.
68:43
خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ۖ وَقَدْ كَانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَهُمْ سَالِمُونَ
Ўшанда кўзлари маюс, ўзларини ҳар тарафдан хорлик ўраган ҳолда (бўлади). Ҳолбуки, улар соғ-саломат вақтида саждага чақирилган (бўлади).
68:44
فَذَرْنِي وَمَنْ يُكَذِّبُ بِهَٰذَا الْحَدِيثِ ۖ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ
Бу сўзни (Қуръонни) ёлғонга чиқарганни Менга қўйиб бер. Ўзлари билмаган томондан уларни ҳалокатга яқинлаштирамиз.
68:45
وَأُمْلِي لَهُمْ ۚ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ
Уларга муҳлат беряпман. Менинг режам пухтадир.
68:46
أَمْ تَسْأَلُهُمْ أَجْرًا فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ
Ёки, улардан ҳақ талаб қиляпсан-у, улар оғир қарзга ботиб қолишяптими?[14]
68:47
أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَيْبُ فَهُمْ يَكْتُبُونَ
Ёки, махфий маълумотлар уларда-ю, ўзлари ёзиб қўйишяпти, шундайми?
68:48
فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نَادَىٰ وَهُوَ مَكْظُومٌ
Роббингни ҳукмига сабр-бардош қил, балиқ ҳамроҳи (юнус) каби бўлма. У ичига аччиқ тўлган ҳолда Роббига ёлворганди.
68:49
لَوْلَا أَنْ تَدَارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَرَاءِ وَهُوَ مَذْمُومٌ
Агар унга Роббингни яхшилиги етишмаганида, у айбланган (хўрланган) ҳолда очиқ бир майдонга[15] ташланган бўларди.
68:50
فَاجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِينَ
Бироқ, Роббинг уни (пайғамбарликка) танлаб олиб, уни яхшилардан қилган эди[16].
68:51
وَإِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ
Кофирлик қилганлар зикрни (Қуръонни) эшитишганида, сал қолса сени кўзлари билан паришон қилгудек бўлмоқда. “Бу аниқ мажнун”, демоқда.
68:52
وَمَا هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ
Зеро, у (Қуръон) оламларга[17] насиҳат (эслатма), холос.
[1] Қалам сураси, Маккада тушган, 52 оят. Тушиш тартиби 2, ёзилиш тартиби 68.
[2] Пайғамбарлар Аллоҳ билан бандалари ўртасидаги элчилари ҳисоблангани каби, қалаб ҳам сўз билан мухотоб ўртасидаги бир воситадир. Айтилган гап кун келиб инсонларнинг ёдидан кўтарилиши мумкин, лекин, ёзиб қўйилган нарса унутилмайди. Шунинг уcун ҳам, ёзув қуроли ва у билан ёзилган нарсалар жуда ҳам аҳамиятга эга экани маълум бўлмоқда. Зеро, Аллоҳ бунга қасам ишлатмоқда. Бу оятда Аллоҳдан келган ваҳийни сатр-сатр қилиб чиройли ёза оладиган кишилар ёзиб қўйиши кераклигига ишорат қилади. Бу оят илк нзил бўлган иккинчи сурадир.
[3] Мака мушриклари Расулуллоҳга илк ваҳий тушган вақтларда, у кишини мажнун дер эдилар (Ҳижр 15/16). Бу ва Тур 52/29 оятда, Расулуллоҳда ҳеч қандай мажнунлик йўқлиги, аслида у кишиг туҳмат ва ҳақорат ёғдираётганларнинг ўзлари адашган экаи маълум қилинмоқда. Муҳаммад а.с. пайғамбар бўлишидан олдин Маккаликлар у кишига “ал-Амин – ишончли” киши деб юрганлар, ваҳйдан кейин “мажнун” деганликлари қанчалик ҳам хато ва ақлсизлик эканини билдириб яна бир қанча оятлар тушган: Аъроф 7/184, Сабаъ 34/46, Таквир 81/22.
[4] Яъни, Расулулоҳ ўзига нозил бўлган Қуръонни инсонларга етказиши ва ҳар кимни охиратдан огоҳлантириб, уларни АЛлоҳга чақириши энг улуғ ишлардан экани, бунинг ажр-мукофоти улуғ бўлиши билдирилган.
[5] Ойиша онамиздан РАсулуллоҳнинг хулқи ҳақида сўралганида “Унинг хулқи Қуръон эди” деб жавоб бергани айтилади (Аҳмад ибн Ҳанбал, Муснад, Адабул-Муфрад, Имом Бухорий).
[6] яъни, шайтон сизлардан кимни фитнага солиб алдаб қўйганини яқиннда кўрасизлар. Шайтон ва унга эргашган инсон ва жинларнинг васвасасигаҳам фитна дейиладии (Аъроф 7/27).
[7] زنيم – Аслида бир нарсани бошқа бир нарсага боғлаш, алоқадор қилиш дегани. Кейинчалик бировни фарзанди деб билинган кимсаларга ҳам араблар заним дейишади. лекин, бир инсонни номашруъ иш сабабли дунёга келиши – уни ўз ихтиёридаги иш ҳам эмас, у ишда у гунохкор ва айбдор ҳам эмас. Аллоҳ таоло бировни гуноҳи сабабли ўша гунохга алоқасиз бўлган бошқа бирини жазоламайди. (Нажм 53/38-41) Мана шу сабабли ҳам оятдаги “заним” калимасига кейинчалик бировни боласи бўлиб олган насаби тайинсиз бир инсон деб таржима қилиб бўлмайди. Бу калима ёмонлик қилишда, бахилликда ва беҳурматчилик қилишда танилиб кетган, душманчилик қилишда жуда ҳаддан ошиб кетадиган киши (Лисан) ва шунга ўхшаш ма
ноларда ҳам қўлланилади. Туркий тилларда ҳеч ким билан маслаҳат қилмасдан ўз билганини қиладиган ва ҳеч кимни менсимайдиган кишига “ўзидан кетиб қолган” ёки “нобакор” дейилгани боис, биз айнан мана шу калималарни афзал деб билдик.
[8] “Аллоҳ насиб қилса” ҳам демаган, ёки ҳосилни бемалол узиб олишдан бошқа нарсани хаёлига ҳам келтиришмаган бўлишлари мумкин.
[9] صَّرِيمِ – “мевалари узиб олинган” ва “қоп-қора аҳволга келиб қолган” деган маъноларни билдиради. Оятни давомида улар бу боғдан кўра яхшироқ бир боғни Аллоҳдан умид қилиб қолганликлари билдирилгани боис, бу калимага мевалари узиб олинган ҳолга келиб қолди деб маъно бера олмадик чунки мевалари узиб олинган боғ янаги йили яна қайтадан мева бериши мумкин, бироқ ёниб кул бўлган ёки совуқ уриб қуриб қорайиб кетган боғнинг дарахтлари қайтиб мева бермаслиги аниқ. Демак келгуси оятлардан хулоса чиқариб бу оятга юқоридаги маънони афзал деб билдик.
[10] Агар бу оятдаги “тасбеҳ” калимасига улуғлаш ва ясбеҳ айтиш деб маъно берилса, ушбу суранинг 18-оятида билдирилгани каби, улар Аллоҳ насиб қилса, Аллоҳ раво кўрса, демагани, алки, ҳосилни аниқ йиғиб-териб оламиз, дейишгани тушунилади. Ундай бўлса, Аллоҳ насиб қилса, Аллоҳ раво кўрса, деб бир иш бошлаш ҳам Аллоҳни улуғлаш, Унга тасбеҳ айтиш ҳисобланади. Леикн, “тасбеҳ” калимасига “Аллоҳнинг амрига итоат қилиш” деб маъно берса ҳам бўлади.
[11] Улар бошларига тушган мусибат уларга Аллоҳ тарафидан қилинган ҳақсилик эмаслигини, бунга ўзлари сабабчи бўлганини эътироф қилдилар ва Аллоҳни поклаб улуғладилар.
[12] Булар – ўртага воситачилар қўйган ва ўша воситачилари уларни Аллоҳни ҳузурида қутқариб қолишига ишонган кимсалардир. Ўзларига нисбатан уларни Аллоҳга яқин деб билишарди. Бунга ўхшаш яна бир оят шундай: (фатир 35/40)
[13] “Болдир шимарилади” деган сўз – ўша кунги аҳвол ниҳоятда жиддий тус олишини билдиради. Бу бир киноявий жумладир. Инсонлар бион бир жиддий ишга қўл уришдан олдин икки енгини шимариб олади, агар иш яна-да жиддийлашиб клетса иккала пойчасини ҳам шималаб олади.
[14] Юсуф 10/104, Муъминун 23/72, Тур 52/40.
[15] Китлар ва делфинлар (денгиз сутемизувчилари) ажали яқинлашиб қолганида ўзини соҳилга уришади ва ўша ерда жони зуилади. Юнус (а.с.) ни ҳам денгиз сутемизувчиси ютиб юборгани боис, бу оятга кўра агар уни қорнидан чиқмаганида эди, кит/акула соҳилда ўлган ва уни жасади Юнус (а.с) ни қабри бўлган бўларди.
[16] Юнус пайғамбар ҳақидаги бошқа оятлар: Анбиё 21/87, Соффат 37/139-142.
[17] Бу оятдаги “оламлар” ибораси инсонлар ва жинларга ишорат қилади. Чунки, Қуръон инсонлар ва жинлар учун нозил бўлган. Унга фақат шулар амал қилади ва жавобгар бўлади.
