- Ҳадид сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
57:1
سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ {1}
Осмонлар ва ердаги ҳамма нарса Аллоҳни улуғлайди[2]. У Ўз ишида ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.
57:2
لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ {2}
Осмонлар ва ернинг ҳукмронлиги Унга тегишли. У тирилтиради ва У ўлдиради. У ҳамма нарсага ўлчов қўювчидир[3].
57:3
هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ {3}
У Аввалдир (бошланиши йўқ) ва Охирдир (ниҳояси йўқ)[4], (борлиги) Ошкордир ва (зоти) Пинҳондир[5]. У ҳамма нарсани билади.
57:4
هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ {4}
У осмонлар ва ерни олти кун (олти давр)да яратиб, кейин[6] аршга йўналди – ерга нима кириб, ундан нима чиқаётганини ҳам, осмондан нима тушиб, унга нима чиқаётганини ҳам билиб туради. Қаерда бўлишингиздан қатъий назар, у сизлар билан биргадир[7]. Аллоҳ қилмишларингизни кўриб туради[8].
57:5
لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ{5}
Осмонлар ва ернинг ҳукмронлиги Унга тегишли. Барча ишлар Унга қайтарилади.
57:6
يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَهُوَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ {6}
У кечани кундузга, кундузни кечага киргизиб туради. У диллардагини (ҳам) билади.
57:7
آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُم مُّسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَأَنفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ {7}
Аллоҳга ва элчисига ишониб-суянинглар! У сизларни тасарруфингизга берган нарсалардан инфоқ-эҳсон қилинглар – беринглар! Орангиздан (Аллоҳ ва Расулига) ишонган ва инфоқ-эҳсон қиладиган кишиларга улкан ажр-мукофот бор.
57:8
وَمَا لَكُمْ لَا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّكُمْ وَقَدْ أَخَذَ مِيثَاقَكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ {8}
Сизларга нима бўляптики, Аллоҳга ишонмаяпсизлар?! Ахир, элчи сизларни яратган Эгангизга ишонишга чақирмоқда. У эса, сизларни ўзингиздан сўз олган-ку![9] Агар мўмин бўлсангиз…
57:9
هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلَى عَبْدِهِ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ {9}
Сизларни зулматлардан нурга олиб чиқиш учун, бандаси (Муҳаммад)га аниқ-равшан оятлар нозил қилди[10]. Аллоҳ сизларга нисбатан албатта шафқатлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.
57:10
وَمَا لَكُمْ أَلَّا تُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا يَسْتَوِي مِنكُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِينَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ {10}
Нега Аллоҳ йўлида инфоқ-эҳсон қилмаяпсизлар?! Ахир, осмонлар ва ернинг мероси/эгадорлиги Аллоҳники-ку! Орангиздан (ҳеч ким) ғалабадан илгари инфоқ-эҳсон қилган ва (Аллоҳ йўлида) жангда қатнашган кишига тенг келолмайди. Уларнинг даражалари ғалабадан кейин инфоқ-эҳсон қилган ва (Аллоҳ йўлида) жангда қатнашган кишиларнинг даражаларидан жуда улуғдир. Аллоҳ барчасига энг гўзал нарсани – жаннатни ваъда қилди. Аллоҳ қилаётган ишларингиздан хабардордир[11].
57:11
مَن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ {11}
Ким Аллоҳга чиройли қарз[12] берса, (Аллоҳ) унга кўпайтириб беради, унга улкан ажр-мукофот (берилади).
57:12
يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعَى نُورُهُم بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِم بُشْرَاكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ {12}
Кун келиб мўмин эркак ва мўмина аёлларни кўрасан. Улар олдиларини ва ўнг тарафларини ёритиб турган нурлари билан юриб боради[13]. (Уларга): “Бугун сизларга остидан анҳорлар оқиб турадиган, унда ўлимсиз-мангу қолинадиган жаннатлар хушхабардир!” (дейилади).мана шу буюк қутилишдир[14].
57:13
يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِن نُّورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَرَاءكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَيْنَهُم بِسُورٍ لَّهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِن قِبَلِهِ الْعَذَابُ {13}
Ўша куни мунофиқ эркак ва мунофиқ аёллар мўминларга (қараб): “Бизни кутиб туринглар, нурингиздан биз ҳам олиб фойдаланайлик”, дейишади. (Шунда уларга): Ортингизга қайтиб, ўзингизга нур изланглар!”, дейилади. Шунда, уларнинг орасига ичида раҳмат, ташқарисида азоб бўлган дарвозалик бир девор урилади.
57:14
يُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَكُن مَّعَكُمْ قَالُوا بَلَى وَلَكِنَّكُمْ فَتَنتُمْ أَنفُسَكُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْكُمُ الْأَمَانِيُّ حَتَّى جَاء أَمْرُ اللَّهِ وَغَرَّكُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ {14}
Мунофиқлар у (мўмин)ларга: “Биз сизлар билан бирга эмасмидик?!”, деб нидо қилади. (Мўминлар) шундай дейди: “Ҳа, шундай. Лекин, сизлар (дунёда) ўзингизни фитнага ташладинглар[15], кутиб турдинглар, (Аллоҳ ва Расулидан) шубҳаландинглар[16], хомхаёллар сизларни алдаб қўйди, токи Аллоҳнинг амри (қиёмат ҳам) келди. Сизларни ўша алдоқчи (шайтон)[17] ҳам алдаб қўйди.”
57:15
فَالْيَوْمَ لَا يُؤْخَذُ مِنكُمْ فِدْيَةٌ وَلَا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مَأْوَاكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلَاكُمْ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ {15}
“Бугун сиз (мунофиқ)лардан ҳам, кофирлик қилганлардан ҳам (жаннатга киргани) ҳеч қандай тўлов олинмайди. Сизларнинг борар жойингиз жаҳаннамдир. Сизларга у муносибдир. У қандай ҳам ёмон борар жойдир!”
57:16
أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِاللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَكَثِيرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ {16}
(Аллоҳ ва Расулига) ишонган кишиларни Аллоҳнинг зикрига – нозил бўлган ҳақ (Қуръон)га қалбларининг юмшаш вақти келмадими?![18] (Мўминлар ўзларидан) илгари китоб берилган, бироқ, орадан узоқ вақт ўтгач, қалблари (илоҳий китобга нисбатан) қатиб кетган кимсаларга ўхшаб қолмасин! Уларнинг кўпи йўлдан чиққан-фосиқдир.
57:17
اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ {17}
Билингларки, ўлганидан кейин ерни жонлантирадиган албатта Аллоҳдир. Ақл ишлатишингиз учун, сизларга оятларни очиқлаб қўйдик[19].
57:18
إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ {18}
(Инфоқ-эҳсони билан Аллоҳга) садоқат кўрсатувчи[20] эркагу аёлларга – Аллоҳга чиройли “қарз” берган кишиларга (мукофотлари) кўпайтириб берилади. Уларга улкан ажр-мукофот бор.
57:19
وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاء عِندَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ {19}
Аллоҳ ва Расулига ишонганлар -айнан улар- (имонида) содиқ ҳамда, Аллоҳ ҳузурида гувоҳ бўладиган кишилардир. Уларни (маҳшарда) ажр-мукофоти ва нури бўлади[21]. Кофирлик қилган ва оятларимизни ёлғонга чиқарганлар эса, улар жаҳаннам аҳлидир.
57:20
اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ {20}
Дунё ҳаётининг ўзи ўйин-кулгу, беҳудагарчилик, зеб-зийнат, ўзаро орангизда фахрланиш ҳамда, мол-давлат ва фарзанд кўпайтиришдан иборатдир. (Бу ҳаёт) шундай бир ёмғирга ўхшайдики, ўсимликни ундириши деҳқонларни ажаблантириб қўяди. Кейин ўсимлик қурийди. Кейин, сарғайиб кетганини кўрасан. Кейин хас-ҳашакка айланиб кетади. Охиратда (кофирларга) қаттиқ азоб, (мўминларга эса) Аллоҳнинг мағфирати (кечириши) ва розилиги бор. Дунё ҳаётининг ўзи ўткинчи (ёлғон) баҳрамандликдан бошқа нарса эмас[22].
57:21
سَابِقُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاء وَالْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ {21}
Яратган эгангизнинг мағфиратига ҳамда, осмонлар ва ер каби кенг, Аллоҳ ва Расулига ишонган мўминларга тайёрланадиган жаннатга илдам бўлинглар[23]. Бу Аллоҳнинг олийжаноблиги, уни муносиб бўлган бандасига беради. Аллоҳ буюк олийжанбликка эгадир.
57:22
مَا أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي أَنفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتَابٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَا إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ {22}
Ерда ва сиз (инсон)ларнинг ўзингизда содир бўладиган ҳар қандай нарса[24], уни вужудга келтиришимиздан олдин китобда[25] (ёзиб қўйилган) бўлади. Бу Аллоҳга осон.
57:23
لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ {23}
Йўқотган нарсангизга ачинмаслигингиз ҳамда, (Аллоҳ) берган нарсага эркалаб кетмаслигингиз учун (шундай қилди). Аллоҳ гердайган ва мақтанчоқларнинг бирортасини ҳам яхши ёқтирмайди.
57:24
الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَن يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ {24}
Улар ўзлари ҳам бахиллик қилади, (бошқа) инсонларни ҳам бахилликка буюради. Кимки (Инфоқ-эҳсондан) бош тортса, (билсингки) Аллоҳ беҳожатдир, олқишу мақтовга лойиқдир[26].
57:25
لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ {25}
Шубҳасизки, элчиларимизни аниқ-равшан далиллар билан юбордик ва инсонлар адолат ўрнатсин деб, улар билан бирга китоб ва мезон – адолат нозил қилдик[27]. Темирни Биз туширдик. Унда катта куч ва инсонлар учун кўплаб манфаатлар бор. Аллоҳ (дини)га ва Унинг элчиларига ким ғойибона ёрдам беришини бил(дир)иб[28] ўртага чиқариши учун (шундай қилди). Аллоҳ кучлидир, ўз ишида ғолибдир.
57:26
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِيمَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ فَمِنْهُم مُّهْتَدٍ وَكَثِيرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ {26}
Шубҳасизки, Нуҳ ва Иброҳимни ҳам элчи қилиб юборганмиз. У иккаласининг (баъзи) зурриёдларига пайғамбарлик ва китоб берганмиз. У (насл)лар орасидан тўғри йўлдагиси ҳам бўлган, бироқ, уларнинг кўпи йўлдан чиққан-фосиқ бўлган[29].
57:27
ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِم بِرُسُلِنَا وَقَفَّيْنَا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَآتَيْنَاهُ الْإِنجِيلَ وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ إِلَّا ابْتِغَاء رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَكَثِيرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ {27}
Кейин, уларнинг ортидан кетма-кет элчилар юбордик. Марямнинг ўғли Исони ҳам (уларнинг) ортидан юбориб, унга инжилни бердик. Унга эргашганларнинг қалбларига меҳрибонлик ва марҳамат солдик. Бироқ, улар ўзлари учун роҳиблик[30] тўқиб чиқарди. Биз уни уларга вазифа қилиб ёзмаганмиз, уларга фақатгина Аллоҳнинг розилигини талаб қилишни ёзганмиз. Лекин, унга ҳам тўғри риоя қилолмадилар. Улар орасидан (Аллоҳ ва Расулига) ишонганларга ажрларини бердик. Бироқ, уларнинг кўпи йўлдан чиққан-фосиқ бўлди.
57:28
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَيَجْعَل لَّكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {28}
Эй (Исога) ишонган мўминлар! Аллоҳга қарши чиқишдан сақланиб, Унинг элчиси (Муҳаммад)га ҳам ишонинглар, шунда, У сизларга Ўз раҳматидан икки баробар беради[31], сизларга нур беради; (маҳшарда) у билан юрасизлар[32] ҳамда, сизларни кечиради. Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.
57:29
لِئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَلَّا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِّن فَضْلِ اللَّهِ وَأَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ {29}
Токи илоҳий китобни яхши биладиган кишилар, Аллоҳнинг лутфу олийжаноблигини ўзлари белгилай олмаслигини, лутфу олийжаноблик Аллоҳнинг қўлида (ихтиёрида) эканини ҳамда, уни муносиб бўлган бандага беришини билиб олсинлар[33]. Аллоҳ буюк лутфу олийжанобликка эгадир.
[1] Ҳадид сураси, Мадинада тушган, 29 оятдан иборат. Тушиш тартиби 94, ёзилиш тартиби 57. Ҳадид деб темир моддасига айтилади. Бу сўз Қуръонда 6 оятда келган.
[2] Исро 17/44.
[3] Яратилиш ва ўлимнинг қонунларини Аллоҳ белгилаган. Шунинг учун, туғдириш ва ўлдиришга бошқа бир инсон сабаб бўлса ҳам, инсон жонини фаришталар олса ҳам, барибир бу ишларнинг ҳақиқати, яъни ўлдириш ва тирилтириш Аллоҳга нисбат берилади.
[4] Аллоҳ Аввалдир, яъни Ундан аввал бор бўлган нарса йўқ, Ўзидан бошқа нимаики мавжуд бўлса, уларнинг барчасини Унинг Ўзи вужудга келтирган, У учун бошланиш ёқ. У Охирдир, яъни У учун якун ва ниҳоя йўқ, ҳамма нарса ҳалок бўлган тақдирда ҳам, Унинг зоти абадий ва мангу қолади (Раҳмон 55/26). Бу тўрттала сифат фақатгина Аллоҳ таолога хосдир. Ундан бошқа мавжудот бу хусусиятларга эга бўлолмайди.
[5] Ошкор деганда, Унинг борлиги, бирлиги, илми, қудрати ва бошқа сифат ва ишлари ҳар ерда ошкордир, ҳар бир нарсадан Унинг борлиги ўрганиб олса бўлади, деб тушунилади. Пинҳондир деганда, Унинг зотини қандай ва қанақа эканини ҳеч ким билмайди, ҳеч имнинг илми Унинг зотини идрок этолмайди. Аксинча, ҳар қандай махфий ва пинҳон нарсани У билади ва кўради, ҳамда тўлиқ хабардорбир, деб тушунилади.
[6] Аъроф 7/54, Юнус 10/3, Раъд 3/2, Тоҳа 20/5, Фурқон 25/59, сажда 32/4, Қоф 50/38. Бу оятлар Аллоҳ таоло ҳамма нарсани яратиб бўлганидан кейин, энди уларни тартибга солишни бошлаганини, мутлақ ҳокимиятни эгаллаганини, ҳамма нарсани бошқариб туришини билдиради. Зеро, оят маъноларининг оқишлари шунга далолат қилади.
[7] Агар оятдаги “مع- маъа” калимасига биринчи маъноси берилса, Аллоҳ сизларни кўриб туради, билиб туради, тўлиқ хабардор бўлиб туради, қаерда ва қандай ҳолатда бўлсанглар ҳам, Ундан махфий қолмайсизлар, ишингизни кўриб, гапингизни эшитиб туради, деб тушунилади. бунга ўхшаш оят: Мужодала 58/7. Агар оятдаги “مع – маъа” калимасига ёрдам маъноси берилса, модомики сизлар Аллоҳга итоатда бўлсанглар,қаерда ва қандай шароитда бўлсанглар ҳам, У сизларга ёрдам беради, дегани бўлади. бу каби иборалар ўзбек тилида ҳам ишлатилади. Масалан: Мен бир дўстимга: “Мен сен биланман”, десам, мен сени тарафингни оламан, сенга ёрдам бераман, сени ёлғиз ташлаб қўймайман, демоқчи бўлган бўламан. Бу оятлардан мана шундай маънолар ҳам чиқади. Буни араб тилида балоғат, фасоҳат, мажоз илми дейилади. Ўзбек тилида эса таг маъно, кўчма маъно деб аталади.
[8] Оят мазмуни Аллоҳ ҳамма нарсани билиб туриши ва амалларни кўриб туриши ҳақида бўлгани учун, Аллоҳ сизлар билан биргадир, деганда, У Ўз илми билан биргадир, кўриб туриши билан биргадир деган маъно чиқади.
[9] Саҳобаларнинг берган сўзлари ҳақидаги оят: Моида 5/7. Ҳар бир мусулмон Аллоҳга мана шундай (эшитдик ва итоат қилдик, деб) сўз бериши ва ўша сўзида туриши керак (Бақара 2/286).
[10] Бақара 2/257, Моида 5/16, Иброҳим 14/1, Аҳзоб 33/43, Талоқ 65/11. Илоҳий китобларнинг барчаси инсонларни зулмдан адолатга, муаммоли ҳаётдан фаровон ва тинч ҳаётга чиқариш учун, зулматлардан нурга етаклаш учун нозил бўлган. Шу қатортда сўнги илоҳий китоб бўлмиш Қуръон ҳам.
[11] Бу оятнинг ҳукми қиёматгача давом этади. Яъни, Ислом ва мусулмонлар моддий ва жисмоний ёрдамга муҳтож бўлган вақтда инфоқ-эҳсон қилган ва Аллоҳ йўлида (имонини ва ватанини ҳимоя қилиб) жанг қилган кишилар, ғалабадан ва енгилллик келганидан кейин жанг қилган кишилардан устун бўлади. Шу билан бир қаторда, агар ўша инсонлар то сўнги нафасигача мусулмон бўлган ҳолда яшаб ўтсалар, Аллоҳ уларнинг барчасига жаннатни башорат бермоқда. Аллоҳ йўлидаги фидокорликларнинг мақом-мартабалари ўша вазиятга қараб белгилангани сабабли, уларга бериладиган жаннатдаги мартабалари ҳам фарқли бўлади.
[12] Қарз – қаршилиги кутиладиган нарса дегани. Мукофотини фақатгина Аллоҳдан кутиб қилинган моддий яхшиликларга “қарзи-ҳасана” дейилади. Инсонларни инфоқ-эҳсонга яна-да қизиқтириш ҳамда, уларга осонроқ тушинишлари учун, бу ва бу каби баъзи бир оятларда моддий яхшилик “Аллоҳга қарз бериш” шаклида келтирилган. Ўхшаш оятлар: Бақара 2/245, Моида 5/12, ҳадид 57/18, Тағобун 64/17, Муззаммил 73/20.
[13] Ушбу фазилатга эга бўладиган мўминларни таърифи ушбу суранинг 19-оятида келтирилган.
[14] Ким жаҳаннамга киришдан қутилиб қолган бўлса, демак у киши энг катта кутилишга мушарраф бўлган бўлади (Оли Имрон 3/185). Бу қутилишга эришиш учун Аллоҳ ва Расулига (Қуръонга) итоат қилиш керак (Аҳзоб 33/71).
[15] Фитнага ташлаш деганда, мунофиқлик қилиш тушунилади. Кутиб турдинглар деганда, қачон Ислом ва мусулмонларга ғалаба ва муваффақият келса, кейин биргаликда ҳаракат қиламиз, кейин улар билан бирга бир сафда бўламиз деб, мана шу ҳолатда кутиб ўтиравердингиз, деган маъно тушунилади (Нисо 4/141).
[16] Баъзи бир мунофиқлар ва қалбида марази бор сохтакорлар Ислом ва мусулмонлар бошига оғир кунлар тушганида, Аллоҳ ва Расулидан шубҳаланиб қолишган (Аҳзоб 33/12). Бундай ҳолат кунимизда ҳам баъзи “мусулмонлар” тарафидан ҳам содир бўлиб турибди. Оқибатда, озгина имтиҳон ёки бирон бир мусибат ортидан имонидан куфрга, амалидан исёнга қайтиб кетмоқда. Аллоҳ бизларни имонда содиқ, амалда холис, имтиҳонларда сабрли ва ҳикматли қилсин (Амин).
[17] Алдоқчи шайтон инсонларни кўпинча Аллоҳ билан, яъни Аллоҳ номидан ёлғон нарсалар васваса қилиб, Аллоҳ ваъда қимаган нарсаларни келтириб, Исломда йўқ бўлган амалларни Исломдан деб алдаб қўяди (Луқмон 31/33, Фатир 35/5). Бундан жуда эҳтиёт бўлишимиз керак. Динга амал қилишда қуруқ гапларга, хомхаёлларга, афсона ва тўқима нарсаларга эмас, Аллоҳнинг китобига, Расулининг бизга ўрнак бўлиб Қуръонга амал қилиб яшаб берган энг чиройли намуна бўлиб қолдирган йўлига эргашишимиз керак.
[18] Бу оят мўмин-мусулмонларга қаттиқ эслатма ва огоҳлантиришдир. Демак, мўминлар Қуръонга ва ундги буйруқ ва кўрсатмаларга қаттиқ риоя қилишлари, унга қаттиқ эҳтиром кўрсатишлари, сўзсиз итоат қилишлари керак бўлади. Акс ҳолда, қалблар қатиб, тўғри йўлдан чиқиб, фосиқ кимсаларга айланиб қолиш мумкин.
[19] Ўлик ер тирилиши ва яна ҳосил берадиган бўлиб жонланиши учун Аллоҳ ёғдирадиган ёмғирга муҳтож бўлганидек, қатиб кетган ва ўлган қалб тирилиб уйғониши учун ҳам Аллоҳ нозил қилган Қуръонга муҳтож бўлади. Қатиб кетган қалб билан ўлик ер ҳақидаги оятларни ёнма-ён келишида албатта ҳикмат бор.
[20] Аллоҳ йўлида керакли ҳолатларда моддий ёрдами билан садоқат кўрсатиладиган ўринларга “садақа” дейилади. Зеро, Аллоҳ буюрган ўринларда садақа бериш, имонига бўлган садоқатини кўрсатиш бўлади. Шунинг учун, закот калимаси ҳам баъзи ўринларда “садақа” деб номланган (Бақара 2/276, Тавба 9/60). Аллоҳ учун холис садақа қилиш Аллоҳга чиройли қарз беришдир.
[21] Ҳадид 57/12.
[22] Агар охират ҳаёти учун фойдали ишлар билан машғул бўлиб қолинмаса, бу ҳаётнинг аҳволи бир марталик ёмғир ёғиши ортидан оз фурсатга ўсимлик чиройли ўсиб, кейин қуриб ўтинга айланиб, чириб кетадиган нарсанинг аҳволи билан бир хил бўлади. Яъни, охирати учун амал қилиб қолмаса, ўлар вақтида ёнида ҳеч нарса қолмайди, эришган нарсаларининг барчаси йўқ бўлиб кетади, охиратда дунёдаги нарсаларининг бирортасидан ҳам фойдалана олмайди. Охиратда фақатгина соф имон ва холис амал фойда беради. Дунёнинг ўткинчи ва қадрсиз эканини очиқлаб берган ўхшаш оятлар: Юнус 10/24, Каҳф 17/25, Зумар 39/21.
[23] Қуйидаги оятда “илдамлилик” ўрнига “шошилинглар” амри келган: Оли Имрон 3/133.
[24] Мусибат калимаси умумий маънода келганида, табиатда содир бўлаётган ҳар қандай яхши ёки ёмон нарса учун ишлатилади (Нисо 4/79). Оятга мана шунга кўра маъно бердик. Келгусидаги оят ҳам шуни тасдиқлайди.
[25] Демак, табиатда содир бўлаётган яхши-ёмон ишлар Аллоҳ яратган табиат қонунларига асосан содир бўлаётган бўлади (Тағобун 64/11) ва ўша нарсаларнинг қонуни (Аллоҳнинг Ўзига маълум бўлган) китобга ёзиб қўйилган бўлади. Қўшимча маълумот учун қаранг: Тавба 9/51 ва изоҳи.
[26] Яъни, инсоннинг қилган яхшилиги ўзи учун, ўз охирати учун. Инсоннинг қилган яхшилигига Аллоҳнинг асло эҳтиёжи йўқ. Аслида, ҳаммамиз Аллоҳга муҳтожмиз (Фатир 35/15, Муҳаммад 47/18).
[27] Инсонлар ўртасида ҳукм қилинганда адолат билан ҳукм қилиш керак (Нисо 4/58), агар яқинларимизнинг зиёнига бўлса ҳам, ҳақда ва адолатда туришимиз ва адолат ўрнатишимиз керак (Нисо 4/135, Аъом 6/152), бирон бир қавмга бўлган нафратимиз уларга нисбатан адолатсизлик қилиб қўйишга ундаб қўймаслиги керак (Моида 5/8), гувоҳликка ҳам асосан адолатли кишилар ўтади (Моида 5/106, Талоқ 65/2), Қуръон оятлари ва ундаги ҳукмларнинг барчаси адолатлидир (Анъом 6/106), адолат талаб қиладиган ва адолат билан ҳукм қиладиган инсонлар ҳар бир даврда бўлади (Аъроф 7/159, 181), пайғамбарлар ва пайғамбарликка душман бўлган кимсалар ўз давридаги адолатли иснонларга ҳам душман бўлади (Оли Имрон 3/21), Аллоҳ таоло адолатли бўлишга буюради (Наҳл 16/90), Расулуллоҳ ҳам инсонлар ўртасида адолат ўртанишга буюрилган (Шўро 42/ 15, Аъроф 7/29), иккита мусулмон тоифа бир-бирилан уришиб қолса ҳам, ўрталари адолат ила тузатиб қўйилиши керак (Ҳужуро 4/9).
[28] Бу ва бу каби оятлардаги “Аллоҳнинг билиши” деган маъно англатувчи калималар, аслида “Аллоҳнинг билдириб қўйиши” ёки “белгилаб қўйиши” шаклида таржима қилинади. Чунки, Аллоҳ ҳамма нарсани билади (Бақара 2/29, 2313). Зеро, Оли Имрон 3/140 оятидаги ёнма-ён келтирилган оятлар мана шу маънони тасдиқлайди. Ўхшаш оятлар: Бақара 2/143, Оли Имрон 3/142, 146, 167, Моида 5/94, Тавб 9/16, Каҳф 18/12, Анкабут 29/3, 11, Саба ъ34/21, Муҳаммад 47/31.
[29] Демак, пайғамбарнинг насли бўлиш ҳеч нарсани ҳал қилмайди. Инсонни ҳидоятга ёки залолатга кетиши ўзининг ихтиёрида ва Аллоҳнинг изнидадир. Инсоннинг танловига қараб Аллоҳ ҳидоят ёки залолат беради. Қиёматда ҳеч бир пайғамбар, агар фарзанди ёки бирон бир зурриёди куфрда ўлган бўлса, уни жаҳаннамдан қутқариб қололмайди. У кунда ҳар ким ўзи учун жавоб беради.
[30] Ислом роҳибикка, дунёдан кечиб узлат қилишга, одамлардан ажралиб ёлғиз яшашликка, турмушсиз яшашга буюрмайди. Ислом ўртаҳол бўлиб яшашга буюради. Яъни, на дунёдан кечиб юборилади, на дунёда ўта меҳр қўйилади. Мусулмонлар дунё учун ҳам, охират учун ҳам ҳаракат қиладилар ва буни Аллоҳдан ҳам сўраб қоладилар (Бақара 2/221).
[31] Агар ғайридинлардан кимки Муҳаммад а.с.га ва Қуръонга ишонса, уларга икки баробар савоб берилади. Бири ўз пайғамбарига ишонганиучун, иккинчиси кейинги пайғамбар Муҳаммад а.с.га ишонгани учун (Қасос 28 /52-54).
[32] Маҳшардаги мўминларнинг нури ҳақида ушбу суранинг 12-оятида баён қилинди.
[33] Демак, савобни, мукофотни, охиратдаги мақом ва мартабани, жаннатни фақат Аллоҳ беради, кимга нима беришни У белгилайди. Инсон инсонга савоб ёки жаннат беролмайди. Буларнинг барчаси Аллоҳнинг ихтиёрида. Яхши ва ёмон нарсаларнинг барчасини У Ўз қонунига кўра белгилайди.
