56. Воқеа сураси

Воқеа сураси^[1]

بسم الله الرحمن الرحيم

Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.

 

إِذَا وَقَعَتِ الْوَاقِعَةُ {1}

1. Ўша ҳодиса (қиёмат) содир бўлганида,

لَيْسَ لِوَقْعَتِهَا كَاذِبَةٌ {2}

2. Зеро, содир бўлишини ёлғони йўқ.

خَافِضَةٌ رَّافِعَةٌ {3}

3. У (ёмонларни) пастга уради, (яхшиларни) кўтаради^[2].

إِذَا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا {4}

4. Ер қаттиқ силкинганида,

وَبُسَّتِ الْجِبَالُ بَسًّا {5}

5. Тоғлар титилиб парчаланганида,

فَكَانَتْ هَبَاء مُّنبَثًّا {6}

6. чанг-тўзонга айланиб кетади.

وَكُنتُمْ أَزْوَاجًا ثَلَاثَةً {7}

7. Сизлар уч тоифага бўлинасиз.

فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ {8}

8. Ўнг тараф эгалари! Ўнг тараф эгаси бўлиш гўзал саодатдир!^[3]

وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ {9}

9. Чап тараф эгалари! Чап тараф эгаси бўлиш қаттиқ бахтсизликдир!

وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ {10}

10. Ва (дунёда яхшиликларда) пешқадамлик қилиб, (жаннатга киришда) пешқадамлик қилувчилар.

أُوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ {11}

11. Ана шулар (юксак мақомларга) яқинлаштириладиган кишилардир^[4].

فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ {12}

12. Улар неъмат тўла боғу бўстонларда (қолади).

ثُلَّةٌ مِّنَ الْأَوَّلِينَ {13}

13. (Пешқадамлар) аввалгилардан^[5] кўпчилик,

وَقَلِيلٌ مِّنَ الْآخِرِينَ {14}

14. Охиргилардан эса озчилик (бўлади).

عَلَى سُرُرٍ مَّوْضُونَةٍ {15}

15. Улар безатилган сўрилар узра,

مُتَّكِئِينَ عَلَيْهَا مُتَقَابِلِينَ {16}

16. Унда бир-бирига қараб ёнбошлаб (ўтирадилар).

يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ {17}

17. Мангу ёш хизматкор болалар атрофларида айланиб туради.

بِأَكْوَابٍ وَأَبَارِيقَ وَكَأْسٍ مِّن مَّعِينٍ {18}

18. Чашмадан (ичимлик тўлдирилган) қадаҳлар, кўза ва косалар билан (айланиб турадилар).

لَا يُصَدَّعُونَ عَنْهَا وَلَا يُنزِفُونَ {19}

19. Ундан боши оғриғи бўлмайдилар, эс-ҳушини йўқотиб ҳам қўймайдилар^[6].

وَفَاكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيَّرُونَ {20}

20. Яна, улар танлаган мевалар билан (айланиб турадилар).

وَلَحْمِ طَيْرٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ {21}

21. Яна, кўнгли тусаган қуш гўштлари билан (айланиб турадилар).

وَحُورٌ عِينٌ {22}

22. Чарос кўзли (хизматкор) ҳурлар.

كَأَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ {23}

23. Улар худди (садафда) сақланган дурга ўхшайди^[7].

جَزَاء بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ {24}

24. Булар ўзлари қилган амалларининг мукофотидир^[8].

لَا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا وَلَا تَأْثِيمًا {25}

25. У ерда бекорчи ва гуноҳ сўзлар эшитмайди.

 

إِلَّا قِيلًا سَلَامًا سَلَامًا {26}

26. Фақатгина эсон-омонлик тилаклари эшитадилар^[9].

وَأَصْحَابُ الْيَمِينِ مَا أَصْحَابُ الْيَمِينِ {27}

27. Ўнг тараф эгалари! Ўнг тараф эгаси бўлиш гўзал саодатдир!^[10]

فِي سِدْرٍ مَّخْضُودٍ {28}

28. Улар тикансиз дарахтзорларда^[11],

وَطَلْحٍ مَّنضُودٍ {29}

29. Сермевали бананзорларда,

وَظِلٍّ مَّمْدُودٍ {30}

30. Қалин соя-салқинликда^[12],

وَمَاء مَّسْكُوبٍ {31}

31. Оқар сув (бўйлари)да^[13],

وَفَاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ {32}

32. Кўп-кўп меваларда,

لَّا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَةٍ {33}

33. Битмас-тугалмас ҳамда тақиқланмас (меваларда),

وَفُرُشٍ مَّرْفُوعَةٍ {34}

34. Ва баланд тўшакларда (қолиб яшайдилар).

إِنَّا أَنشَأْنَاهُنَّ إِنشَاء {35}

35. Биз уларни^[14] ўзгача яратамиз.

فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْكَارًا {36}

36. Уларни ёш^[15] ҳолатда қилиб қўямиз.

عُرُبًا أَتْرَابًا {37}

37. Хуш муомала ва тенгдош қилиб қўямиз.

لِّأَصْحَابِ الْيَمِينِ {38}

38. (Булар) ўнг тараф эгалари учундир.

ثُلَّةٌ مِّنَ الْأَوَّلِينَ {39}

39. (Улар) аввалгилардан ҳам кўпчилик (бўлади).

وَثُلَّةٌ مِّنَ الْآخِرِينَ {40}

40. Охиргилардан ҳам кўпчилик (бўлади).

وَأَصْحَابُ الشِّمَالِ مَا أَصْحَابُ الشِّمَالِ {41}

41. Чап тараф эгалари! Чап тараф эгаси бўлиш фалокатдир!

فِي سَمُومٍ وَحَمِيمٍ {42}

42. (Улар) иссиқ шамол ва қайноқ сувда,

وَظِلٍّ مِّن يَحْمُومٍ {43}

43. Қора туман соясида (қоладилар).

لَّا بَارِدٍ وَلَا كَرِيمٍ {44}

44. Уни на салқинлиги йўқ, на фойдаси.

إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُتْرَفِينَ {45}

45. Улар ундан олдин (дунё ҳаётида) маишатпараст бўлади.

وَكَانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنثِ الْعَظِيمِ {46}

46. Катта гуноҳ(лар) қилишда давом этади.

وَكَانُوا يَقُولُونَ أَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَئِنَّا لَمَبْعُوثُونَ {47}

47. Улар: “Ўлиб тупроқ ва суякларга айланиб кетганимиздан кейин, биз аниқ қайта тириламизми?!” дейди.

أَوَ آبَاؤُنَا الْأَوَّلُونَ {48}

48. “Аввалги ота-боболаримиз ҳам (қайта тириладими?!)” дейди.

قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ {49}

49. Айт: “Аввалгилар ҳам, охиргилар ҳам,

لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِيقَاتِ يَوْمٍ مَّعْلُومٍ {50}

50. Маълум кунги белгиланган вақтда аниқ тўпланадилар.

ثُمَّ إِنَّكُمْ أَيُّهَا الضَّالُّونَ الْمُكَذِّبُونَ {51}

51. Кейин, эй сиз адашган^[16], ёлғончилар!

لَآكِلُونَ مِن شَجَرٍ مِّن زَقُّومٍ {52}

52. Сизлар Заққум^[17] дарахтидан ейсизлар.

فَمَالِؤُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ {53}

53. Қоринларни ундан тўлдирасизлар^[18].

فَشَارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ {54}

54. Кейин уни устидан қайноқ сув ичасизлар.

فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ {55}

55. Ташна туялар (сув ичишига) каби ичасизлар^[19].”

هَذَا نُزُلُهُمْ يَوْمَ الدِّينِ {56}

56. Уларнинг (чап тараф эгаларининг) сарҳисоб кунидаги “зиёфатлари“ шу!

نَحْنُ خَلَقْنَاكُمْ فَلَوْلَا تُصَدِّقُونَ {57}

57. Сизларни Биз яратдик, тасдиқламайсизларми?!^[20]

أَفَرَأَيْتُم مَّا تُمْنُونَ {58}

58. Чиқараётганингиз манийни (спермани) ўйлаб кўрдингизми?!

أَأَنتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ {59}

59. Уни (инсон шаклида) сизлар яратяпсизми, ёки Биз яратамизми?!

نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ {60}

60. Орангизда ўлимни Биз белгиладик. Биз ожиз эмасмиз^[21].

عَلَى أَن نُّبَدِّلَ أَمْثَالَكُمْ وَنُنشِئَكُمْ فِي مَا لَا تَعْلَمُونَ {61}

61. Ўрнингизга сизларга ўхшаганларни алмаштириб қўйишдан^[22] ва сизларни ўзингиз билмайдиган шаклда пайдо қилиб яратишдан ожиз эмасмиз^[23].

وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَى فَلَوْلَا تَذكَّرُونَ {62}

62. Ҳақиқатда, илк яратилишни билдинглар-ку! Шунда ҳам насиҳат олмайсизларми?!

أَفَرَأَيْتُم مَّا تَحْرُثُونَ {63}

63. Қилаётган экинларингизни ўйлаб кўрдингларми?!

أَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ {64}

64. Уни сизлар ундирасизми ёки, уни ундирувчиси Бизми?!

لَوْ نَشَاء لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلَتُمْ تَفَكَّهُونَ {65}

65. Агар хоҳласак, уни қуруқ чўп қилиб қўйган бўлардик. Шунда ҳайратланиб:

إِنَّا لَمُغْرَمُونَ {66}

66. “Биз қарзга ботдик (зиёндамиз),

بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ {67}

67. Биз маҳрум бўлдик”, (деб қолар қоласизлар).

أَفَرَأَيْتُمُ الْمَاء الَّذِي تَشْرَبُونَ {68}

68. Ўзингиз ичаётган сувни ўйлаб кўрдингларми?!

أَأَنتُمْ أَنزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنزِلُونَ {69}

69. Уни булутлардан сизлар туширдингизми ёки туширувчи Бизми?!

لَوْ نَشَاء جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا فَلَوْلَا تَشْكُرُونَ {70}

70. Агар хоҳласак, уни шўр қилиб қўйган бўлардик^[24]. Шукр қилмайсизларми?!

أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ {71}

71. Ўзингиз ёқаётган оловни ўйлаб кўрдингларми?

أَأَنتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنشِؤُونَ {72}

72. Унинг дарахтини сизлар яратиб ундиряпсизми ёки, яратиб ундирувчи Бизми?!

نَحْنُ جَعَلْنَاهَا تذْكِرَةً وَمَتَاعًا لِّلْمُقْوِينَ {73}

73. Биз уни (дунёдаги оловни охиратдаги оловдан) эслатма, ҳамда эҳтиёжи борларга фойдаланадиган нарса қилиб қўйдик^[25].

فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ {74}

74. Шундай экан, Улуғ Роббингни исмини (шаънини) улуғла^[26].

فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ {75}

75. Йўқ!^[27] юлдузларнинг (Қуръон оятларининг)^[28] нозил бўлаётган ўринларига онт бўлсин!

وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَّوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ {76}

76. Агар билсангиз, у (онт) улуғ онтдир.

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ {77}

77. Албатта, у ҳурматли Қуръондир.

فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ {78}

78. У (самодаги) яширин китобдадир^[29].

لَّا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ {79}

79. Унга покланган (фаришта)лардан бошқаси теголмайди^[30].

تَنزِيلٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِينَ {80}

80. У (Қуръон) борлиқларнинг яратган Эгаси тарафидан туширилган.

أَفَبِهَذَا الْحَدِيثِ أَنتُم مُّدْهِنُونَ {81}

81. Сизлар мана шу сўзларга тилёғламачилик^[31] қиляпсизларми?!

وَتَجْعَلُونَ رِزْقَكُمْ أَنَّكُمْ تُكَذِّبُونَ {82}

82. Ёлғончилигингизни ўзингизга касб қилиб оляпсизларми?!^[32]

فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ {83}

83. Шундай қилиб, (жон) ҳалқумга келганида,

وَأَنتُمْ حِينَئِذٍ تَنظُرُونَ {84}

84. Ўшанда сизлар (ўлаётган одамга) қараб турасиз^[33].

وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لَّا تُبْصِرُونَ {85}

85. Биз унга сизлардан кўра яқинмиз. Лекин, сизлар кўрмайсиз^[34].

فَلَوْلَا إِن كُنتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ {86}

86. Сизлар (Аллоҳнинг қонунларига) бўйсундирилган бўлмасаларинг,

تَرْجِعُونَهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ {87}

87. Уни (ўлаётган жонни ҳаётга) қайтаринг-чи – агар ростгўй бўлсаларинг!^[35]

فَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ {88}

88. Агар (ўлган киши Аллоҳга) яқин бандалардан^[36] бўлса,

فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِيمٍ {89}

89. Демак, у ҳузур-ҳаловат, гулу райҳонлар^[37]; неъмат тўла жаннатда бўлади.

وَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ أَصْحَابِ الْيَمِينِ {90}

90. Агар (ўлган киши) ўнг тараф эгаларидан бўлса,

فَسَلَامٌ لَّكَ مِنْ أَصْحَابِ الْيَمِينِ {91}

91. “Ўнг тараф эгаларидан бўлган киши, Сенга салом бўлсин!” (дейилади)^[38].

وَأَمَّا إِن كَانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضَّالِّينَ {92}

92. Ага (ўлган киши) ёлғончи ва гумроҳлардан бўлса,

فَنُزُلٌ مِّنْ حَمِيمٍ {93}

93. (Унга) қайноқ сувдан зиёфат бор!

وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ {94}

94. Жаҳаннамга тушиш бор!^[39]

إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ {95}

95. Бу (хабарлар) айни ҳақиқатдир.

فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ {96}

96. Шундай экан, улуғ Раббинг исмини (шаънини) улуғла!^[40]
    

    ---

^[1] Воқеа сураси, Маккада тушган, 96 оятдан иборат. Тушиш тартиби 46, ёзилиш тартиби 56.

^[2] Ёмонлар жаҳаннамга улоқтирилиб хор қилинади, яхшилар жаннатга кўтарилиб ҳурмат қилинади.

^[3] Ҳар бир умматда яхшиликларда илдамлик қиладиган пешқадамлари бўлади. Ўнг тараф эгалари деганда, Исро 17/71, Ҳаққо 69/19, Иншиқоқ 84/7 оятларига кўра, маҳшар куни амал дафтарини ўнг тарафидан оладиган кишилардир. Ўнг тараф эгалари бўлиш учун аввало Балад 90/11-18 оятларга амал қилиш керак.

^[4] Бу мақомга эришиш учун қўйилган асосий шартлар учун қаранг: Муъминун 23/57-61, Ҳадид 57/21.

^[5] Аввалгилар деганда аввалги умматлар, охиргилар деганда энг сўнги уммат, яъни Муҳаммад алайҳиссаломнинг уммати тушунилади.

^[6] Нима деётганини билмайдиган кишига маст дейилади, нима қилаётганини билмайдиган кишига ўзини йўқотиб қўйди дейилади.

^[7] Бу сифат Тур 52/24 оятда жаннатда хизмат қиладиган ғилмонлар учун ҳам айтиб ўтилган.

^[8] Жаннатдаги мартаба ва мақомлар, берилган неъматлар ўзларининг қилган амаллари эвазига мукофот қилиб берилади. Жаҳаннамдаги азоблар ҳам у ердаги ёмонларнинг қилган ёмонликлари эвазига жазо қилиб берилади. Алоқадор баъзи оятлар: Бақара 2/10, Анъом 6/70, 127, Аъроф 7/9, Тавба 9/95, сажда 32/19. Яхшиларни Жаннатда мангу қолиши Аллоҳнинг олийжаноблиги ва марҳаматидир, ёмонларни жаҳаннамда мангу қолиши эса Унинг адолатидир. Чунки, ёмонлар шунга лойиқдир. Адолат – ким нимага лойиқ ва ҳақли бўлса, унга ўз ҳақини ва лойиқ бўлган нарсасини беришдир. Бир сўз билан айтганда; ҳамма нарсани ўз ўрнига қўйишдир.

^[9] Бу оятдаги “салом-салом” ибораси бирин-кетин айтиладиган саломатлик тилаклари, ҳамда ўзаро икки томонлама бир-бирига билдириладиган эсон-омонлик тилаклари эканини билдиради. Жаннатдагилар фарқли дуо ва тасбеҳлар айтади (Юнус 10/10). Лекин ўзаро муомала қилаётганида бир-бирига озор етказмайдиган, гуноҳга сабаб бўладиган сўзлар айтмайдилар. Чунки, жаннат аҳлининг  қалбларидан ҳар турли ғаразликлар олиб ташланиб, пок ҳолатда кирадилар (Раъд 13/43, Ҳижр 15/47). Жаннатдагиларга фаришталар ҳам эсон-омонлик тилайди (Раъд 13/24).

^[10] Мана шу сурадаги таърифларга қараб, кўпчилик олимлар жаннатга кирадиган пешқадамлар ва муқарраб бандалардан кўра, бу оятда келтирилган ўнг тараф эгаларининг мақом ва мартабалари пастроқ бўлади, деб айтишган.

^[11] Махдуд – тикансиз дегани. Баъзи муфассирлар тиканлари ўрнига мева берадиган деб таъвил қилади. Сидр деб соя берадиган дарахтга ҳам, бута ва бутазорларга ҳам айтилади. Шу билан бир қаторда, Сидр деганда меваси гилосга ўхшайдиган, меваси сариқ рангли, лекин мазасиз ва еганда қоринни тўйдирмайдиган мевали дарахт ҳам тушунилади. Мевалари бемаза, тикони кўп бўлгани сабабли, Сабаъ 34/16 оятда салбий маънода келтирилган. Лекин, жаннатда унинг зидди ўлароқ, тикансиз, салқин бериб турадиган, мевалари мукаммал ҳолатда ширин бўлади.

^[12] Жаннатдаги турли дарахтларнинг кўплигидан, уларнинг соялари зичлашиб, соя қалинлашиб кетади.

^[13] Жаннатдаги анҳор сувлари асло айнимайди. Чунки, улар доим оқиб туради (Муҳаммад 47/15).

^[14] Уларни деганда аввалги оятларда келтирилган ҳурларга ишорат қилиши ҳам мумкин, ёки жаннат аҳлига берилиши баён қилинган неъматларга ишорат қилиши ҳам мумкин. Биз бу ва келгуси оятларни ҳурларга ишорат қилган ҳолда таржима қилдик. Чунки, “атроб” калимаси Сод 38/52-оятда айнан хизматкор ҳурлар учун “тенгқур” маъносида ишлатилган. Агар иккинчи эҳтимолга кўра таржима қилинса, “абкар”, “уруб” ва “атроб” калималарига маъно оқишига қараб бир оз фарқли маъно бериш ҳам мумкин эди. ўша калималарнинг фарзли маънолари учун қаранг: Муфрадот, Лисанул-Араб, Мақойису-луға.

^[15] Жаннатдаги ғилмон хизматкорлар ёш йигитлар қиёфасида бўлганидек, қаср ва саройлар ичида хизмат қиладиган аёл қиёфасидаги хизматкор ҳурлар ҳам ёш қизлар қиёфасида бўлади.

^[16] Адашган деганда тавҳиддан адашгани, ёлғончи деганда Аллоҳ ва Расулига ҳамда охиратга нисбатан ёлғон муносабат билдиргани тушунилади. бу оят ўша даврда Маккалик мушрикларга хитоб бўлган. ҳозир эса, айнан уларнинг йўлидан давом этаётган барча мушрикларга хитоб бўлади.

^[17] Соффат 37/62-66, Исро 17/60.

^[18] Оятда тўйдирасиз эмас, тўлдирасиз шаклида келтирилган. Зеро, Заққум дарахти қоринни тўйдирмайди, очликни кетказмайди.

^[19] Туяларда сувга ташналик касали бор. Ўшанда улар ичган сувидан чанқоғи босилмагани сабабли, ё бўккунча, ёки ўлгунча ишади. Жаҳаннам аҳли ўлмагани билан, лекин худди ўлиб қолаётгандек ташна ҳолда қайноқ сув ичадилар.

^[20] Илк бошқа коинотни Аллоҳ яратганига ишонган инсон, охиратда яна қайтадан ярата олишига ҳам ишонади ва буни тасдиқлайди. Яратувчини тан олмаган киши, охиратда қайта тирилишга ҳам ишонмайди. Демак, инсон ўзини ўзи эмас, балки уни яратувчиси Аллоҳ эканига ишонганидан кейин, охиратга ҳам қатъий ишониши кера эмасми?!

^[21] Яъни, Аллоҳ қиламан деган ишда ҳеч ким унга қарши чиқолмайди, Аллоҳнинг ишларига биров халақит қилолмайди.

^[22] Яъни, агар Аллоҳ ҳозирги яшаётган инсониятни йўқ қилиб, Ўзи хоҳлаган ва муносиб билган бандаларини қолдириб, ер юзида янги бир насл пайдо қиламан деса, ҳеч ким унга қарши чиқолмайди (Анъом 6/103, Фатир 35/15-16). Зеро, аввалги наслларнинг қанчадан-қанчаси қирилиб кетиб, ўрнига янги насллар келган.

^[23] Инсонни мана шу суратда яратишни хоҳлаган ва инсонга мана шу гўзал суратни муносиб билган Аллоҳ, агар хоҳласа, инсониятни бошқа бир ҳайвон суратида ҳам ярата оларди. Лекин, Аллоҳ мана шуни танлади ва инсонга шуни раво кўрди. Демак, буларнинг барчасига қодир Аллоҳ, нега инсонни қайта яратишдан ожиз бўлади?! У ҳеч нарсадан ожиз эмас. қиёмат албатта бўлади, унда ҳар бин жон қайтармадан яратилади. У Аллоҳга жуда осон.

^[24] Осмондаги булутлардан ёғаётган ёмғир сувлари ичгани ҳам деҳқончилик қилгани ҳам яроқлидир. Агар шўр бўлиб ёққанида ер юзидаги жонзотлар қирилиб кетган бўларди.

^[25] Инсоният дарахтдан ва оловдан шунчалик кўп ўринларда фойдаланадики, ҳатто уни бирма-бир санаб таърифлаб чиқиш ҳам қийин.

^[26] Яъни, Роббингни улуғлаб эсла, Уни улуғ ва буук эканини эътироф қилиб ёд эт, унга тасбеҳ аайтиб ибодат қил, деган маънолар чиқади. Шу оят амрига кўра намозда рукуъга борилганда “Субҳана Роббиял-Азим” дейилади. Яъни, Улуғ Роббим пок ва олийдир. Ўхшаш оятлар: Воқеа 56/96, Ҳаққо 69/52.

^[27] Оятдаги “لا – лаа”  ҳарфига манфий маъно берсак, Қуръонга қарши чиқаётган инсонларга эътироз сифатида “Ёқъ!” деган маъно чиқади. Агар зоида бўлса, унга маъно айтилмайди.

^[28] Нажм 53/1.

^[29] Буруж 85/22.

^[30] Самодаги яширин китобга шайтонлар ва жинлар эмас, фақатгина покиза ҳолатдаги фаришталар тега олади. Чунки, шайтонлар самодан қувилган (Соффат 37/6-10). Жинлар самога чиқолмайди, у ердаги китобни ўқиёлмайди, самодаги малакларнинг суҳбатларини эшитолмайди (Жин 72/8-9). Қуръон оятлари нозил бўлаётганида ҳам шайтонлар ваҳийдан хабардор бўлолмаган. Чунки, ваҳий тушаётганида Жаброил фаришта билан бирга фаришталардан иборат бўлган қўриқчи фаришталар бирга тушади (Жин 72/26-28). Бу оятдан таҳоратсиз Қуръон ушлаб бўлмайди деган ҳукм чиқмайди, бу оятни у гапга алоқаси йўқ. Чунки покланган кишилар махсус фаришталардир, яширин китоб эса Қуръон эмас, самодаги китобдир. Қуръон ўқишдан олдин таҳорат олишга буюрган оят йўқ. Балки, ундан олдин қувилган шайтоннинг ёмонлигидан Аллоҳга сиғинган ҳолда, яъни “аувзу биллаҳи минаш-шайтонир-рожим”, ёки “астаийзу биллаҳи минаш-шайтонир-рожим” дейиш буюрилган.

^[31] Яъни, сохтакорлик, мунофиқлик, ташқаридан ишонгандек кўрсатиб, амал қиладиган ўринларда силлиққина бошқа йўлга бурилиб кетиш дегани. Демак, Қуръон ишонганидан кейин унинг ҳар бир ҳукмига ишониш ва унга амал қилиш керак.

^[32] Бу оятга “Ризқингизни ёлғонга чиқаряпсизларми?!” шаклида таржима қилганлар ҳам бўлган. биринчи маънодан “Мақсадларингизга ёлғон орқали етишяпсизларми?!” деган мазмун чиқади, иккинчи маънодан “Аллоҳдан келаётган ризқни бошқасидан деб, ўша ризқингиз ҳақида ёлғон гапиряпсизларми?!” деган мазмун чиқади. Зеро, ҳар иккала ҳолат ҳам Исломда тақиқланган. Ризқ Аллоҳдан, ёлғон эса гуноҳ.

^[33] Яъни, бир инсоннинг ажали келиб, жони чиқиши арафасида ҳалқумига келиб қолганида, шу ҳолатни кўриб-билиб туриб ҳам, ёнидагилар унга ҳеч қандай ёрдам беролмайди, ўлимдан сақлаб қололмайди. Ҳатто, инсоннинг ўзи ҳам ўзига ёрдам беролмайди.

^[34] Оятда “Мен унга яқинман” шаклида эмас, “Биз унга яқинмиз” шаклида келгани учун, бу оятдаги кўрмайсизлар” ифодасини “жон олаётган фаришталаримизни кўрмайсизлар” деб тушуниш керак (Анъом 6/51-62). Зеро, жонни шахсан Аллоҳнинг Ўзи эмас, у буйруқ берган жон олувчи фаришталар олади. Аллоҳ таоло бандаларини билиб туриши, кўриб туриши билан, қудрати ва ёрдами билан яқиндир. Ўхшаш оятлар: Бақара 2/186, Анфол 8/24, Ҳуд 11/61, Қоф 50/16, Мужодала 58/7.

^[35] Яъни, ҳар бир инсон Аллоҳнинг яратишдаги қонунларига тобедир, Унинг табиатдаги қонунларига бўйсундирилгандир. Ажали келганида ўлиш ҳам Аллоҳнинг ўзгармас қонунидир. Бунга ҳар ким бўйсундирилган. Бунга бўйсунмайдиган ҳеч ким йўқ. агар биров Мен Аллоҳ яратган табиат қонунларига бўйсунмас одамман деса, ўлаётган жонни қутқариб қолсин-чи!

^[36]Аллоҳга яқин бандалар, деганда ушбу суранинг бошларида келтирилган пешқадам-муқарраб бандалар тушунилади.

^[37] Райҳон деганда ширин ҳидли ўсимликлар, истеъмол қилинадиган донли маҳсулотлар ҳамда умумий маънода ризқ ҳам тушунилади.

^[38] Раъд 13/24, Ҳижр 15/46.

^[39] Ҳаққо 69/30-34.

^[40] Яъни, Роббингни улуғлаб эсла, Уни улуғ ва буук эканини эътироф қилиб ёд эт, унга тасбеҳ аайтиб ибодат қил, деган маънолар чиқади. Шу оят амрига кўра намозда рукуъга борилганда “Субҳана Роббиял-Азим” дейилади. Яъни, Улуғ Роббим пок ва олийдир. Ўхшаш оятлар: Воқеа 56/74, Ҳаққо 69/52.