55. Раҳмон сураси

55. Раҳмон сураси[1]

بسم الله الرحمن الرحيم

Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.

الرَّحْمَنُ {1}

1. Раҳмон,

عَلَّمَ الْقُرْآنَ {2}

2. Қуръонни У ўргатди[2].

خَلَقَ الْإِنسَانَ {3}

3. Инсонни У яратди.

عَلَّمَهُ الْبَيَانَ {4}

4. Унга ўзини ифода қилишни ўргатди[3].

الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ {5}

5. Қуёш билан ой бир ҳисобга кўра (ҳаракатланади)[4].

وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ يَسْجُدَانِ {6}

6. (Самодаги) юлдузлар ҳам (ердаги) дарахтлар ҳам сажда қилмоқдалар[5].

وَالسَّمَاء رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ {7}

7. Самони (устунсиз)[6] юксалтирди ва мувозанат ўрнатдики,

أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ {8}

8. Токи сизлар (ҳам) мувозанатни – адолатни[7] бузманглар!

وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ {9}

9. Ўлчовда адолат ўрнатинглар[8], тарозида зиён келтирманглар.

وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ {10}

10. У ерни халойиқ учун яратиб қўйди[9].

فِيهَا فَاكِهَةٌ وَالنَّخْلُ ذَاتُ الْأَكْمَامِ {11}

11. Унда мевалар ва ғунчали хурмо дарахтлар (бор).

وَالْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَالرَّيْحَانُ {12}

12. Сомонли донлару гулу райҳонлар[10] (бор).

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {13}

13. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини[11] ёлғон дея оласизлар?![12]

خَلَقَ الْإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ كَالْفَخَّارِ {14}

14. У (илк) инсонни сополга ўхшаган қуруқ лойдан яратди[13].

وَخَلَقَ الْجَانَّ مِن مَّارِجٍ مِّن نَّارٍ {15}

15. Жинни[14] эса оловли аралашмадан яратди.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {16}

16. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ {17}

17. У икки машриқ ва икки мағрибнинг[15] яратган Эгасидир.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {18}

18. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ {19}

19. У икки денгизни тўқнаштириб оқизиб қўйди.

بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَّا يَبْغِيَانِ {20}

20. Ўрталарида (кўринмас) тўсиқ бор, ошиб ўтолмайдилар[16].

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {21}

21. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ {22}

22. Улардан марварид-маржонлар чиқиб туради.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {23}

23. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

وَلَهُ الْجَوَارِ الْمُنشَآتُ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلَامِ {24}

24. Денгизда сузадиган қилиб қурилган тоғлардек кемалар Унга (Унинг қудратига) тегишли[17].

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {25}

25. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ {26}

26. Дунёдаги ҳар ким ўткинчидир.

وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ {27}

27. Улуғворлик ва саховат эгаси бўлмиш Раббингнинг Ўзигина[18] боқий[19] қолади.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {28}

28. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

يَسْأَلُهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ {29}

29. Осмондагилар ҳам ердагилар ҳам Ундан сўрайди![20] У ҳар куни[21] (ҳар он) фаолиятдадир[22].

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {30}

30. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَا الثَّقَلَانِ {31}

31. Эй (инсонлар ва жинлардан иборат) оғир юкли[23] икки тоифа! Яқинда (қиёматда жазолагани) сизларга вақт ажратамиз[24].

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {32}

32. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَانفُذُوا لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ {33}

33. “Эй жин ва инсон тоифалари! Агар осмонлар ва ернинг чегараларидан чиқиб кета олсангиз, чиқиб кетинг! Зеро, (махсус) куч-қувватсиз чиқиб кетолмайсизлар” (дейилади).[25]

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {34}

34. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

يُرْسَلُ عَلَيْكُمَا شُوَاظٌ مِّن نَّارٍ وَنُحَاسٌ فَلَا تَنتَصِرَانِ {35}

35. Сизларга оловли аланга ва тутун юборилади. Шунда, бир-бирингизга ёрдам беролмайсиз.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {36}

36. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

فَإِذَا انشَقَّتِ السَّمَاء فَكَانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهَانِ {37}

37. Ўшанда осмон ёрилиб, бўялгандек қизил гул[26] (каби) бўлиб қолганида…

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {38}

38. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

فَيَوْمَئِذٍ لَّا يُسْأَلُ عَن ذَنبِهِ إِنسٌ وَلَا جَانٌّ {39}

39. Ўша куни инсон зотидан ҳам, жин зотидан ҳам гуноҳи (қилганмисан деб) сўраб ўтирилмайди[27].

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {40}

40. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيمَاهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّوَاصِي وَالْأَقْدَامِ {41}

41. (Маҳшарда) жиноятчилар белгиларидан танилиб туради[28], уларни пешона сочи[29] ва оёқларидан тутилади.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {42}

42. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ {43}

43. “Жиноятчилар ёлғон муносабат билдирган жаҳаннам мана шу!” (дейилади.)

يَطُوفُونَ بَيْنَهَا وَبَيْنَ حَمِيمٍ آنٍ {44}

44. Улар жаҳаннам билан қайноқ сув орасида бориб-келиб туради.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {45}

45. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ {46}

46. Яратган Эгасига (ҳисоб бериб) туришдан қўрққанларга иккита жаннат[30] (берилади).

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {47}

47. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

ذَوَاتَا أَفْنَانٍ {48}

48. Иккаласини ҳам турли-туман дарахтлари[31] бор.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {49}

49. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

فِيهِمَا عَيْنَانِ تَجْرِيَانِ {50}

50. Иккаласида ҳам оқиб турадиган чашма-и булоқлар бор[32].

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {51}

51. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

فِيهِمَا مِن كُلِّ فَاكِهَةٍ زَوْجَانِ {52}

52. Иккаласида ҳам жуфт-жуфт ҳар турли мевалар бор.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {53}

53. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

مُتَّكِئِينَ عَلَى فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَجَنَى الْجَنَّتَيْنِ دَانٍ {54}

54. Шойи астарли тўшакларга ёнбошлаган ҳолда (бўлади) ва иккала жаннатнинг ҳам мевалари яқин[33] бўлади.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {55}

55. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

فِيهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ {56}

56. У (жаннат)ларда нигоҳлари (фақат хожаларига қарашга) чекланувчи аёл хизматкорлар (бўлади). Уларга ўзларидан олдин на инсон ва на жин зоти тегмаган.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {57}

57. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

كَأَنَّهُنَّ الْيَاقُوتُ وَالْمَرْجَانُ {58}

58. Улар ёқутдеква маржондек бўлади.[34]

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {59}

59. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

هَلْ جَزَاء الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ {60}

60. Яхшиликнинг мукофоти яхшиликдан бошқа нарса бўлмайди[35].

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {61}

61. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

وَمِن دُونِهِمَا جَنَّتَانِ {62}

62. У икккала (жаннатдан) бошқа яна иккита жаннат бор.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {63}

63. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

مُدْهَامَّتَانِ {64}

64. Иккиси ҳам тим яшилдир.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {65}

65. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

فِيهِمَا عَيْنَانِ نَضَّاخَتَانِ {66}

66. У иккаласида шилдираб оқадиган[36] иккита чашма бор.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {67}

67. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

فِيهِمَا فَاكِهَةٌ وَنَخْلٌ وَرُمَّانٌ {68}

68. Иккаласида ҳам мевалар, хурмолар ва анорлар бор.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {69}

69. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

فِيهِنَّ خَيْرَاتٌ حِسَانٌ {70}

70. У ерларда энг яхши[37] ва энг чиройли нарсалар (бўлади).

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {71}

71. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ فِي الْخِيَامِ {72}

72. Чодирларда (хизмат қилиш билан) чекланган (хизматкор) ҳурлар бор.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {73}

73. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ{74}

74. Уларга ўзларидан олдин на инсон ва на жин зоти тегмаган[38].

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {75}

75. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

مُتَّكِئِينَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَعَبْقَرِيٍّ حِسَانٍ {76}

76. Улар яшил ёстиқларга ёнбошлаган ҳолда, чиройли кийимларда бўладилар.

فَبِأَيِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ {77}

77. Энди, яратган Эгангизнинг қайси неъматларини ёлғон дея оласизлар?!

تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ {78}

78. Улуғворлик ва саховат эгаси бўлмиш Роббингинг номи – шаъни жуда улуғдир.
    

    ---

[1] Раҳмон сураси, Мадинада тушган, 78 оятдан иборат. Тушиш тартиби 97, ёзилиш тартиби 55. (Баъзи олимлар Маккада тушган дейди).

[2] Муҳаммад алайҳиссаломнинг пайғамбар эканига ишонмаган баъзи кимсалар у кишига Қуръонни бир инсон ўргатди (Наҳл 16/103), деб бўҳтон қилишган, баъзилари эса Қуръонни Муҳаммаднинг ўзи тўқиб олди (Фурқон 25/4) деган, яна бошқалари “Раҳмонга сажда қилинглар (Фурқон 25/60)” ояти тушганида, “Раҳмон нима ўзи” деб мазах қилишган. Бу оят ўшандай кофир кишиларнинг бўҳтон ва ёлғонларига жавоб бўладиган шаклда, ҳамда бошқа далилларни ҳам ўз ичига олган ҳолда нозил бўлган. Қуръонда баъзи нарсалар Аллоҳга нисбат берилади. Лекин, ўша иш Аллоҳнинг амри ва кўрсатмаси билан бўлаётгани сабабли шундай ёзилади ва айтилади. Аслида, ўша ишни бошқа бири қилаётган бўлади. Масала; Қуръонни Муҳаммад а.с.га Жаброил фаришта олиб тушди ва у ўргатди (Нажм 53/5, Бақара 2/23, 99). Бу ҳолатлар ўша нарсалар Аллоҳнинг амри ва иродаси билан бўлаётганига ишорат қилади.

[3] Инсон деганда илк яратилган инсон Одам а.с. ҳам тушунилади, барча инсоният ҳам тушунилади. Шунингдек, Иқро 96/4-5 оятларида ҳам аввало Одам а.с. тушунилади.

[4] Ой ҳам қуёш ҳам белгиланган ҳисоб бўйича фалакда давомли айланиб туради, токи қиёматгача ўз ўқидан чиқиб кетмайди. Аллоҳ таоло уларни маълум бир ўлчов ва қонун билан яратган (Ясин 36/40, Анъом 6/96, Қомар 54/49). Қуёш билан ой доим бир йўналишда бир хил айланиб тургани учун, инсонлар ой, кун ва йил ҳисобларини мана шу ой ва қуёш ҳаракатига қараб белгилайди. Буни ҳам Аллоҳ таоло белгилаб берган ва ўргатган (Исро 17/12).

[5] Ўхшаш оят: Ҳаж 22/18. Коинотдаги юлдузлар ва ердаги ўсимликларнинг сажда қилиши деганда, уларнинг Аллоҳ яратган хусусиятга ва Аллоҳнинг яратиш қонунига мувофиқ ҳаракатланиши тушунилади. Чунки, Наҳл 16/48 оятда сояси бор мавжудотнинг соясини фарқли тарафларга бурилиб туришини уларнинг саждаси деб баён қилинган. Ундан ташқари, уларнинг тасбеҳлари ҳам бор, бироқ инсонлар уни тушунмайди (Исро 17/44).

[6] Раъд 13/2, Луқмон 31/10.

[7] Ҳадид 57/25 оятига кўра мезон адолатдир, адолат билан ҳукм қилишдир. Коинот Аллоҳ қўйган адолат ила барқарор турганидек, ер юзи ҳам адолат ила қарор топади. Адолатсизлик бор жойда тинчлик ҳам, барқарорлик ҳам бўлмайди.

[8] Исро 17/35.

[9] Ер юзидаги нарсалар инсоният учун яратилган (Бақара 2/29).

[10] Райҳон деганда ширин ҳидли ўсимликлар, истеъмол қилинадиган донли маҳсулотлар ҳамда умумий маънода ризқ ҳам тушунилади.

[11] Инсон зоти ўзига берилган илоҳий неъматларни кўп-кўп эслаб туриши керак (Аъроф 7/69). Бу ҳам нажот топиб қолишига сабаб бўлади, инсонни нонкўрликдан сақланиб қолишига сабаб бўлади.

[12] Сурада бу калима 31 марта келтирилган. Илк 8 таси Аллоҳнинг Ўзининг яратувчи эканини билдирган оятлардан кейин, кейинги 7 тасини жаҳаннамга алоқадор оятлардан кейин, кейинги 8 тасини жаннат ҳақидаги оятлардан кейин, охирги 8 тасини жаннатнинг фарқли мартабалари ҳақидаги оятлардан кейин келтирилган. Демак, жаҳаннамдан сақланиб қолиб, жаннатга кириш учун, аввалги саккизталик мавзуларда келтирилган Рубубиятга (боқлиқларни яратувчиси Аллоҳ эканига) ишониш ва Унинг буйруқларини бажариш керак. Бу оятдаги хитоб ҳар кимни ўз ичига олади; инсону жинларни, эркагу аёлни, мўмину кофирни, табиатдаги далилларни инкор қилганлар ва Қуръондаги далилларни инкор қилганларни.

[13] Ҳижр 15/26, 28, 33.

[14] Инсонларнинг кўзига кўринмайдиган, қулоғига эшитилмайдиган тирик мавжудотларга жин дейилади. Фаришталарга ҳам жин дейилади. Чунки, имтиҳон учун яратилган борлиқлар иккига бўлинади; инсонлар ва жинлар (Зориёт 51/56). Иблис ҳам фаришталар мақомидаги бир жин бўлган. итоатсизлиги сабабли фаришталик мақомидан қувилган ва лаънатга дучор бўлган.

[15] Баъзи оятларда бирлик ибораси билан, яъни машриқ ва мағрибнинг яратган Эгасидир, шаклида келади (Бақара 2/115, 142, 177, 258). Бу оятдаги иккилик ибораси қуёш ва ойнинг ботиши ва чиқишига ишорат қилган бўлиши мумкин. Қуёш ва ойни яратган ҳам, уларга ботиш ва чиқиш қонунларини қўйган ҳам Аллоҳдир.

[16] Шўр сувли денгиз билан ширин сувли денгиз бир-бирига аралашмай оқади. Аллоҳ мана шундай қонун қўйган. Акс ҳолда, ер юзида ҳаёт бир текисда давом этмаган ва ердаги тирик жонзотлар қирилиб кетган бўларди. Ўхшаш оятлар: Фурқон 25/53, Намл 27/61.

[17] Сувларни ораси бўлиниб, устида турли кемалар суза оладиган қилиб яратган ҳам Аллоҳдир. Инсонлар учун бу буюк имкониятни ҳам у берган. Бу ҳам улуғ неъматдир.

[18] Бу оятдаги ҳамда Қасос 28/88- оятда Аллоҳга нисбат берилган “важҳ-юз” иборасига “Ўзи” ёки “зоти” деб таржима қилинади. Каҳф 18/28, Инсон 76/9 оятларда ҳам шундай маънода келган.

[19] Боқий қолади деганда зотида ўзгариш бўлмайди, йўқ бўлмайди ва ўлмайди, деган маъно чиқади. Агар бу оятни Ғофир 40/16 оят билан бирга ўқийдиган бўлсак, оятдаги “важҳ-юз” деганда Аллоҳнинг ҳукмдорлиги ва султонлиги боқий қолади, Ундан бошқа ҳар кимни ҳукмронлиги тугайди деган маъно ҳам чиқиши мумкин.

[20]

[21]

[22] Аллоҳ таоло осмонлар ва ерни яратганидан кейин, уларни бошқаришга ўтди (Юнус 10/3, 31, Раъд 13/2, Сажда 32/5). Аллоҳ бу ишини асло ташлаб қўймайди, асло назоратидан қолдирмайди, ҳеч нарса Унинг эътиборидан ва илмидан ташқарида қолмайди. Аллоҳ қиёматгача Ўзи хоҳлаган нарсасини яратиб туради (Наҳл 16/8).

[23] Инсонлар ва жинлар ибодат ва имтиҳон учун яратилгани сабабли, улар яратилган борлиқлар ўртасидаги энг оғир масъулиятлилари ҳисобланади. Ундан ташқари, катта гуноҳларга ботган кишиларга ҳам оғир юкли кишилар дейилади.

[24] Вақт ажратамиз деганда, ҳозир вақти йўқ дегани эмас, ҳозир бошқа нарса билан банд дегани ҳам эмас. Қиёматда, ҳар кимнинг каттаю кичик қилмишига алоҳида эътибор берилади ва ҳар бир амали инобатга олинади, дегани бўлади.

[25] Аллоҳ берадиган жазодан ҳеч ким қочиб-қутулолмайди. Шунинг учун, имкон борида, мана шу ҳаётда яхшиликлар қилиб қолиш керак.

[26] Ҳозирда бу ҳолатни астрономия фанида Галактик туманлик дейилади. Бу нарса бир ёки бир неча қўшни қайноқ юлдузларнинг ултрабинафша нурланиши таъсирида порлаб кўринади. Лекин, қиёматда само тўлалигича инсонларга мана шундай, яъни ранг-баранг қизил ҳолатда кўринади.

[27] Чунки, ҳамма нарса ёзиб қўйилган бўлади. Қилган ишларини ҳар ким ўз амал дафтарида ёзилган ҳолда кўради (Каҳф 18/49, Исро 17/14).

[28] Маҳшарда кимнидир юзи қаро бўлади (Зумар 39/60), кимнидир кўзи чақчайиб қолган бўлади (Тоҳа 20/102), кимдир кўр ҳолатда тирилтилган бўлади (Тоҳа 20/124-127). Жиноятчилар яна шунга ўхшаш аломат билан тириладилар.

[29] Алақ 96/15-16.

[30] Бу иккита жаннат асосан ўнг тараф эгаларига берилади (Воқеа 56/27-40).

[31] “Фанан” деб аслида дарахтнинг шох ва новдаларига айтилади. Лекин, бу оятдан новдали ва шохли дарахтлар тушунилади. Чунки, дарахтсиз новданинг ўзи бўлмайди.

[32] Муҳаммад 47/15.

[33] Яъни, жаннат меваларидан истеъмол қилиш учун узоқ жойларга борилмайди, яшаётган жойларига, ёнбошлаб ётган сўрилари ва тўшакларига яқин жойда пишиб туради.

[34] Жаннат аҳлига хизмат қиладиган эркак қиёфасидаги ғилмонлар ва аёл қиёфасидаги хизматкор ҳурлар хизмат қилишда бирин-кетин хизматга шай бўлиб туриши билдирилмоқда. Чиройда эса, кўзни қувнатадиган даражада бўлиши билдирилмоқда. Маржон доналари тақинчоқ сифатида ипга қандай бирин-кетин чизилган бўлса, улар ҳам тартиб-интизом билан хизмат қилади.

[35] Дунёда яхшилик қилган кишиларнинг мукофоти охиратда албатта яхшилик бўлади, ҳамда қилган ишларидан ортиғи билан мукофотланади. Ўхшаш оят: Юнус 10/26. Инсонлар ҳам ўзларига қилинган яхшиликка албатта яхшилик билан жавоб қайтаришлари керак. Бу оят умумийликни ифода қилади.

[36] Сувни ўзига хос ёқимли овоз билан, оҳиста оқиб туришига “ –نضخ надх” дейилади. Бундан тезроқ ва кучлироқ оқадиган сувларга “ جرى – жаро” дейилади.

[37] Дунё ҳаётида яхшиликларда илдамлик қилганларга, охиратда ҳам энг яхши ва энг чиройли мукофотлар берилади. Шу оятга кўра “хойрот” калимасига энг яхши нарсалар деб маъно бердик.

[38] Тегмаган деганда, улар ҳануз бошқаларга хизмат қилмаган, уларни на инон ва жин тоифаси кўрмаган, дегани бўлади.