Қоф сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
50:1
ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِيدِ {1}
Қоф! Улуғвор Қуръонга онт бўлсин![2]
50:2
بَلْ عَجِبُوا أَن جَاءهُمْ مُنذِرٌ مِّنْهُمْ فَقَالَ الْكَافِرُونَ هَذَا شَيْءٌ عَجِيبٌ {2}
Аслида, уларга ўзлари орасидан огоҳантирувчи келганига ажабландилар. Шунда, (қиёматга ишонмаган) кофирлар шундай[3] деди: “Бу жуда ғалати нарса-ку!
50:3
أَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا ذَلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ {3}
Ўлиб тупроққа айланиб кетганимизда (тириламиз)ми? Бу амримаҳол қайтишдир[4].”
50:4
قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِندَنَا كِتَابٌ حَفِيظٌ {4}
Ер улар (нинг вужудларидан) нимани камайтираётганини билиб турибмиз[5]. Ҳузуримизда (маълумотларни) сақлаб қоладиган китоб бор[6].
50:5
بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ فَهُمْ فِي أَمْرٍ مَّرِيجٍ {5}
Аслида, улар ўзларига ҳақ[7] келганида уни ёлғонга чиқардилар. Натижада, улар паришон аҳволга тушиб қолдилар.
50:6
أَفَلَمْ يَنظُرُوا إِلَى السَّمَاء فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ {6}
Ахир, тепаларидаги осмонни қандай барпо қилганимизни, уни (юлдузлар билан) безаб қўйганимизни ва унда ёриқлар йўқлигини кўрмадиларми?![8]
50:7
وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ {7}
Ерни кенгайтириб қўйдик, ичида кучлар (тортиш кучи) пайдо қилдик, унда ҳар турли гўзал (ўсимлик) жуфтлар ундирдик.
50:8
تَبْصِرَةً وَذِكْرَى لِكُلِّ عَبْدٍ مُّنِيبٍ {8}
(Булар Раббига) йўналувчи ҳар бир банда учун кўрсатма ва насиҳатдир.
50:9
وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء مُّبَارَكًا فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِيدِ {9}
Биз осмондан баракатли[9] ёмғир ёғдириб, у орқали боғу бўстонлар ва донли ҳосиллар ундирдик.
50:10
وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِيدٌ {10}
Зич ғунчали баланд-баланд хурмо дарахтлар (ундирдик).
50:11
رِزْقًا لِّلْعِبَادِ وَأَحْيَيْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا كَذَلِكَ الْخُرُوجُ {11}
Бандаларимизга ризқ бўлсин деб (шундай қилдик). Ўлик ерни ёмғир билан жонлантирдик. (Қиёматда қабрдан) чиқиш шундай бўлади[10].
50:12
كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ {12}
У (Маккалик)лардан олдин Нуҳ қавми, Қудуқ[11] эгалари ва Самуд қавми ҳам (элчиларни) ёлғончига чиқарган.
50:13
وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ {13}
Од, Фиръавн ва Лут биродарлари,
50:14
وَأَصْحَابُ الْأَيْكَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِيدِ {14}
Айкаликлар[12], Туббаъ қавми – буларнинг барчаси ўзларига юборилган элчиларни ёлғончига чиқардилар. Натижада, (азоб ҳақидаги) таҳдидим амалга ошди.
50:15
أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِّنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ {15}
Биринчи яратишда ожизлик қилибмизми?! Йўқ! Аслида, улар янгитдан яратилиш ҳақида шубҳададирлар.
50:16
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ {16}
Шубҳасизки, инсонни Биз яратдик. Уни кўнглидан ўткизган нарсасини билиб турамиз. Биз унга нерв учларидан ҳам яқинмиз[13].
50:17
إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ {17}
Зеро, ўнг ва чапда иккита (ёзувчи фаришта) кутиб олади.
50:18
مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ {18}
Қандай гап гапиришидан қатъий назар, ёнида кузатиб турган бири доим бўлади[14].
50:19
وَجَاءتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِكَ مَا كُنتَ مِنْهُ تَحِيدُ {19}
Ўлим сархушлиги ҳақиқатни – ўлимни олиб келади[15]. Сен қочиб юрган нарсадир бу!
50:20
وَنُفِخَ فِي الصُّورِ ذَلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ {20}
Ва сурга пуфланади. Ана ўша ваъда қилинган кундир.
50:21
وَجَاءتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ {21}
Ҳар ким ўзи билан (уни ҳисоб-китобга) етаклаб келувчи ва гувоҳ бўлувчи (фариштаси) билан бирга келади[16].
50:22
لَقَدْ كُنتَ فِي غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَكَشَفْنَا عَنكَ غِطَاءكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ {22}
(Унга:) “Сен бундан ғафлатда эдинг. Сендан ғафлат пардангни очдик. Энди, бугун қарашинг ўткирдир[17]” (дейилади).
50:23
وَقَالَ قَرِينُهُ هَذَا مَا لَدَيَّ عَتِيدٌ {23}
Унинг (гуноҳдаги) шериги: “Мана бу олдимдаги тайёр”, дейди[18].
50:24
أَلْقِيَا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ {24}
Ва шундай дейилади: “Ҳақни тан олмай қайсарлик[19] қилувчи ҳар бир кофирни жаҳаннамга улоқтиринглар!
50:25
مَّنَّاعٍ لِّلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُّرِيبٍ {25}
Яхшиликка бор кучи билан тўсқинлик қилувчини, тажовузкорни ва (ҳақдан) шубҳаланувчини.
50:26
الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَأَلْقِيَاهُ فِي الْعَذَابِ الشَّدِيدِ {26}
У Аллоҳ билан бирга яна бошқасини илоҳ қилиб олган эди, энди уни қаттиқ азобга улоқтиринглар” (дейилади).
50:27
قَالَ قَرِينُهُ رَبَّنَا مَا أَطْغَيْتُهُ وَلَكِن كَانَ فِي ضَلَالٍ بَعِيدٍ {27}
Унинг (гуноҳдаги) шериги: “Эй яратган Эгамиз! Уни мен адаштирмаганман. Лекин, унинг ўзи қаттиқ залолатда бўлган”, дейди[20].
50:28
قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُم بِالْوَعِيدِ {28}
Аллоҳ шундай дейди: “Ҳузуримда тортишманглар, сизларга азоб таҳдидини тақдим қилганман[21].
50:29
مَا يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِيدِ {29}
Менинг ҳузуримда сўз ўзгартирилмайди. Зеро, Мен бандаларимга ҳақсизлик қилувчи эмасман[22].
50:30
يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِن مَّزِيدٍ {30}
Ўша куни жаҳаннамга “Тўлдингми?” деймиз, у: “Қўшимча борми?” дейди[23].
50:31
وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ {31}
Гуноҳлардан сақланувчи – тақводорлар учун жаннат яқинлаштирилади, узоқ эмас[24].
50:32
هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِكُلِّ أَوَّابٍ حَفِيظٍ {32}
(Уларга шундай дейилади:) “Сизларга шу нарса ваъда қилинган[25]. (Бу) доим ҳаққа йўналувчи ва (Аллоҳнинг буйруқларини) муҳофаза қилувчи ҳар ким учундир.
50:33
مَنْ خَشِيَ الرَّحْمَن بِالْغَيْبِ وَجَاء بِقَلْبٍ مُّنِيبٍ {33}
Кўрмаса[26]ҳам Раҳмондан қўрқиб, (ибодатга) бўйсунувчи қалб ила келганлар учундир.
50:34
ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ {34}
У ерга тинч-саломат киринглар! Бу ўлимсиз – мангулик кунидир.”
50:35
لَهُم مَّا يَشَاؤُونَ فِيهَا وَلَدَيْنَا مَزِيدٌ {35}
Жаннатда улар учун кўнгли тусаган нарсалар бор. Ҳузуримизда қўшимча (мукофотлар) ҳам бор[27].
50:36
وَكَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُم بَطْشًا فَنَقَّبُوا فِي الْبِلَادِ هَلْ مِن مَّحِيصٍ {36}
Улардан олдин ўзларидан кучли қанчадан-қанча наслларни ҳалок қилганмиз – улар (ўлимдан) қутулиш бормикин?- деб юрт-ма юрт кезиб юришган[28].
50:37
إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ {37}
(Саломат) қалбли инсонлар ва[29] (оятлар ҳақида) мушоҳада[30] қилиб қулоқ солган инсонлар учун бунда насиҳат бор.
50:38
وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ {38}
Ҳақиқатда, осмонлар, ер ва улар орасидагиларни олти кун[31] (олти даврда) яратдик, Бизга ҳеч қандай қийинчилик келгани йўқ[32].
50:39
فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ {39}
Улар айтаётган гапларга бардош қил. Қуёш чиқишидан олдин ва ботишидан олдин яратган Эгангни олқишлаб улуғла.
50:40
وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ السُّجُودِ {40}
Тунда ва саждалар ортидан ҳам Уни улуғла[33].
50:41
وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ {41}
Қулоқ сол![34] Бир куни жарчи яқин жойдан (тирилишга) чақиради[35].
50:42
يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ {42}
У куни (инсонлар) ўша даҳшатли овозни ростдан эшитади. У (қабрлардан) чиқиш кунидир[36].
50:43
إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي وَنُمِيتُ وَإِلَيْنَا الْمَصِيرُ {43}
Албатта, яшатадиган ҳам, ўлдирадиган ҳам Бизмиз. Қайтиш Бизгадир.
50:44
يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعًا ذَلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنَا يَسِيرٌ {44}
У куни уларнинг тепасидаги ер ёрилиб тезда (чиқадилар). Бу Биз учун қулай тўплашдир.
50:45
نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِجَبَّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَن يَخَافُ وَعِيدِ {45}
Улар нима деётганларини Биз яхши биламиз. Сен уларни (имонга) зўрловчи эмассан. Шунинг учун, Қуръон билан таҳдидимдан қўрққанларга насиҳат қил[37].
[1] Қоф сураси, Маккада тушган, 45 оятдан иборат. Тушиш тартиби 34, ёзилиш тартиби 50.
[2]Онтнинг давоми оятда келтирилмаган. Чунки, учинчи оятдан онтнинг давоми “Қиёматда инсонлар албатта қайтиб тириладилар” мазмунида бўлади. Буни араб тилида балоғат илми дейилади.
[3]Баъзи кофирлар Расулуллоҳни сеҳрланиб қолган деди, кимлардир унинг ўзи сеҳргар деган (Юнус 10/2), яна бошқа кофирлар Расулуллоҳни ёлғончи деган, кўпгина илоҳларни битта илоҳга алмаштирар эканми? – дейишган (Сод 38/4).
[4]Яъни, ҳақиқатдан узоқ, бўлиши мумкин эмас, ақл бовар қилмас каби қаттиқ инкор қилувчи иборадир. Кофирларнинг баъзилари қайта тирилишни инкор қилишган.
[5]Бу иборалар инсон вафотидан кейин мутлақо чириб йўқ бўлиб кетмаслиги, жасаддан нимадир сақланиб қолишига ишорат қилади.
[6]Аллоҳ ҳузуридаги китобда борлиқларни яратилишига оид барча илм, табиат қонунлари, қиёмат вақти ва бошқа Аллоҳнинг Ўзигина биладиган илм ёзилган (Тавба 9/36, Юнус 10/61, Ҳуд 11/6, Тоҳа 20/52, Ҳаж 22/70, Намл 27/75, Рум 30/56, Сабаъ 34/3, Воқеа 56/78).
[7]Ҳақ – Қуръон ва ундаги маълумотлар ҳақ, Муҳаммад алайҳиссалом ҳақ пайғамбар, у киши олиб келган Қуръондаги дин ҳақ. буларнинг барчаси ҳақдир.
[8]Бу оят табиат илми ёки фазовий илмларни ўрганиш мумкин эмас деган иддаоларга қарши далил бўлади. Табиатни ва борлиқни танигани сари инсонлар Аллоҳнинг қудрати ва чексиз илмини Ўзи изн берган миқдорда ўрганаётган бўлади.
[9]Баракатли ёмғир деганда, кўплаб яхшиликларга сабабчи бўладиган, кўп неъматларга восита бўладиган, унда кўплаб фойда ва яхшиликлар бор деб тушунилади.
[10]Қиёматда қайта тирилиш ҳақидаги ўхшаш оятлар: Аъроф 7/25, Тоҳа 20/55, Ҳаж 22/6, Рум 30/19, Фотир 35/9, Зухруф 43/11, Қоф 50/42, Нуҳ 71/18.
[11]Фурқон 25/38 оятда ҳам қудуқ эгалари ҳақида айтиб ўтилган. Рисолатдан уч юз йиллар илгари пайдо бўлган Росс юрти ҳам бор. Лекин, оят у шаҳарга ишорат қилмайди.
[12]Айкаликларга Шуайб алайҳиссалом ҳам Аллоҳнинг элчиси бўлиб борган (Шуаро 26/176).
[13]Аллоҳ бандаларига яқиндир – қаердан туриб дуо қилса ҳам эшитади (Бақара 2/186, инсоннинг қалбидан ўтказган нарсаларини ҳам билади (Анфол 8/24), Аллоҳ бизга илми қудрати, ёрдами билан яқин, биз Унинг зотига ақлимиз етмайди, Унинг зотини идрок қилолмаймиз (Воқеа 56/85). Аллоҳ таоло илми ила ҳар ерда ҳозир-у нозирдир (Мужодала 58/7). Кейинги оят билан бирга ўқилиб тушуниладиган бўлса, бу оятдаги яқинлик фаришталарга нисбатан ишлатилади. Чунки, Қуръони Каримнинг баъзи ўринларда буйруқ Аллоҳга тегишли бўлиб, лекин феъл фаришталарга тегишли бўлган ўринларда “Биз” деган ибора ишлатилади. Бунга бир мисол: Ҳижр 15/9 оятида “Зикрни Биз туширдик” мазмун ифодалайди. Муҳаммад алайҳиссаломга Аллоҳ таоло олиб тушмаган, ваҳийни фаришталар олиб туҳган. Лекин, ўша ҳолатда Аллоҳ таоо “”Биз” калимасини ишлатган. Яъни, Аллоҳнионг амри ва иродасига кўра, фаришталар олиб тушган. Шунингдек, Аллоҳнинг амри ва қонунига кўра, амалларни ёзиб турувчи фаришталар инсонга нерв учларидан ҳам яқиндир, деган маъно ҳам чиқади.
[14]Ҳар кимнинг айтган гаплари ва қилган ишлари ёзиб қўйилиб, қиёматда китоб шаклида ўзига тақдим қилинади ва ўзига ўқитилади (Исро 17/13-14). Инсоннинг ҳар бир хатти-ҳаракати ҳам ёзиб қўйилади (Оли Имрон 3/181, Нисо 4/81, Юнус 10/21, Каҳф 18/49).
[15]Инсон ўлишидан аввал ҳақиқатларга гувоҳ бўлади. ҳаёти давомида ўзи ишонган, лекин кўзлари билан кўрмаган нарсаларга гувоҳ бўлади. Пайғамбар алайҳиссалом
[16]Ҳар бир инсон маҳшарга иккита фаришта билан бирга боради. Бири уни етаклаб борса, яна бири дунё ҳаётида унинг қилган амалларига гувоҳ бўлган фариштаси боради. Зеро дунёда ҳар бир инсонга ҳафаза фариштаси бўлади (Анъом 6/61).
[17]Инсонлар дунёда кўп нарсаларга эътиборсиз қарайди, кўрган нарсаларига аҳамият қилмайди. Фикр қилиб ўйланмайди. Лекин, охиратда ҳар нарсага жуда эътибор билан қарайдиган бўлиб қолади. Агар дунёда ҳам ҳақиқатларга диққат-эътибор билан аҳамият бериб қараганида, кўрлик қилмаганида, охиратда қийин аҳволга тушиб қолмаган бўларди. Дунёда кўрлик қилганлар охиратда албатта жазосини чекадилар (Анъом 6/104, Исро 17/72).
[18]Гуноҳда бир-бирига шерик бўлганлар ҳисоб-китобда ҳам бир тўп бўлиб олиб келиниб, ҳар бири алоҳида жавоб беради. Шунда, ёнидаги шеригини сотиб, ўзига кафил қилмоқчи бўлади ва тортишишни бошлайди. 27-оятда бунинг тафсилоти келтирилади.
[19]Ҳақни билиб туриб ҳам тан олмайдиган, ҳаққа қарши ботил билан қаршилик қиладиган кишиларга инодчи дейилади (Ибн Касир, Тантовий).
[20]Аллоҳнинг зикридан – Қуръондан юз ўгирганларга инсон ва жин тоифасидаги шайтонлар ҳамроҳ қилиб қўйилади, охиратда бир-биридан нафрат қилади ва азобда шерик бўлади (Зухруф 43/39). Шунингдек, жаҳаннам азобига тушишга сабаб бўладиган гуноҳларда шерик бўлганлар жаҳаннамда ҳам бирга азобланадилар.
[21]Илк инсон яратилганидан то Муҳаммад алайҳиссаломгача яшаб ўтган ҳар бир умматда Аллоҳни танитадиган, қиёматдан огоҳлантирадиган огоҳлантирувчилар ўтган (Фотир 35/24). Шунинг учун қиёматда ҳеч кимдан узр қабул қилинмайди (Рум 30/57, Жосия 45/35).
[22]Маҳшар куни кимга жаҳаннам ҳукми берилган бўлса у албатта жаҳаннамга киради, кимга жаннат ҳукми берилган бўлса, у ҳам аниқ жаннатга киради. Аллоҳнинг қарори ўзгармайди. Қарорни ўзгартиришга сабаб ҳам қолмайди. Чунки, У энг адолатли ҳукм қилувчи зотдир. Шу боис, маҳшарда мени кимдир қутқариб қолади дейиш ҳом хаёлдир. Аллоҳнинг ҳукмидан ҳеч ким ҳеч кимни қутқариб қололмайди.
[23]Ҳуд 11/119 оятда Аллоҳ таоло жаҳаннамни инсон ва жин тоифасидаги ёвузлар билан тўлдираман, деб буюрган.
[24]Узоқ эмас деганда икки хил маъно англашилади; 1. Қиёматда жаннат мўминларга жуда яқин жойга келтирилади. 2. Тақводорлар учун жаннатга киришга оз қолди, узоқ эмас, жуда яқин. Биринчи маъно таъкидни, иккинчи маъно башоратни ифодалайди. Зеро ҳар иккаласи ҳам тўғри. Чунки, Зумар 39/73 оятда тақводорлар жаннатга етаклаб олиб борилади дейилган. Бу нарса жаннат қиёматда маҳшарга яқин жойга келтиришига далолат қилади. Жаҳаннам эса ёвуз инсон ва жинлар томон яқинлаштирилади (Шуаро 26/91, Нозиот 79/36).
[25]Ўхшаш оятлар: Анбиё 21/103, Фуссилат 41/30.
[26]Бу оятдаги ғайб калимаси Аллоҳни, жаннат ва жаҳаннамни, фаришталарни кўрмаса ҳам Аллоҳдан қўрқадиган, ҳамда инсон ўз ёлғиз қолганида ҳам, уни бошқа инсонлар кўрмайдиган ёлғиз ҳолатида ҳам Аллоҳдан қўрқадиган каби икки хил маънога далолат қилади. ҳақиқий имон мана шудир. Қалб фақат Аллоҳга боғлангани сабабли, у ўз ибодатларини Аллоҳдан бошқасига кўрсатиш учун қилмайди. Дилидан Аллоҳдан бошқасига ўрин қолмайди. (Ясин 36/11, Мулк 67/12)
[27]Жаннатда яна қандай неъматлар борлигини тўлиқ ҳеч бир инсон билмайди. Уни Аллоҳ билади. Жаннатда кўз кўрмаган, қулоқ эшитмаган неъматлар бўлади (сажда 32/17).
[28]Наққоба – ер юзида сайр қилиш, кезиш дегани. Яъни, ер юзида кезиб изланган дегани.
[29]Бу ва бунга ўхшаш тафсилий оятлардаги “ав-او” ҳарфиба “вов-واو” маъноси берилади (Абдулқоҳир Журжоний тафсири).
[30]Мушоҳада – зеҳнини бир жойга жамлаш, эътибор бериш, фикр юритиш, диққат-эътибор бериш каби маъноларни англатади. Маъноларини уқмасдан, ёки эътиборсиз эшитилган Қуръон оятларидан эслатма олиш ва насиҳат олиш бўлмайди. Қуръонни қачон тушуниб ўқиса ёки тушуниб эшитса ва унга саломат қалб ила киришса, унга таслим бўлса, шунда Қуръон унга шифо ва раҳнамо бўлади.
[31]Оятдаги кун ибораси даврга ишорат қилади. бу инсонлар ҳисоблайдиган кун эмас. чунки, биз ой ва кунларни қуёш ва ой ҳаракатига қараб белгилаймиз. Зеро ой ва қуёш осмонлар ва ердан олдин бўлмаган, балки биргаликда яратилган (Аъроф 7/54).
[32]Аллоҳ учун илк яратиш ҳам, ўлгандан кейин қиёматда иккинчи маротаба яратиш ҳам бир хил бўлади. ҳеч қандай қийинчилик бўлмайди (Луқмон 31/28).
[33]Саждалар деганда асосан фарз намозларидаги саждаларга ишорат бўлади. Намоздаги тиловат, рукуъ ва саждалар тугаганидан кейин, намоздан чиқишдан олдин таҳийёт, дуо ва зикрлар ўқиш мана шу оятдан олингани маълум бўлади. Зеро, Муҳаммад алайҳиссаломнинг ибодатлардаги хатти-ҳаракатларининг барчаси Қуръон оятларидан чиқарилган тўғри ҳукмлар ва ҳикматлардир.
[34]Қулоқ сол деганда оятларга қулоқ сол, эътиборсиз кишилар каби бўлма деган маъно ҳам чиқади. Ҳамда, кутиб тур деган маъно ҳам чиқади.
[35]Исро 17/52 оятида чақиради иборасида келгани учун тушунарли қилиб “чақиради” шаклида таржима қилинди.
[36]Инсонлар қабрларидан худди чигиртка инидан қўзғалгандек қўзғалиб чиқадилар (Қомар 54/7).
[37]So’ngi iboraga “Qur’onni yetkaz” deb tarjima qilsa ham bo’ladi. Қуръонни етказ деганда уни таблиғ қилиш, тушунтириш, ундаги огоҳлантирувларни эслатиш, Қуръондаги буйруқ ва тақиқлар билан насиҳат қилиш, тушунтириб бериш каби маънолар тушунилади. Пайғамбар алайҳиссаломнинг вазифаси етказиш bo’lgan. U kishi bировни динга мажбур қилмаган. Қуръон bizga зулматларда нур, йўлда раҳнамо, амалларда имом, ҳаётда йўлбошчи va дастур бўлишини Аллоҳдан сўраб қоламиз.
