Муҳаммад сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
47:1
الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ {1}
Кофирлик қилиб Аллоҳнинг йўлидан тўсган[2] кишиларнинг амалларини (Аллоҳ) бекор[3] қилиб юборади.
47:2
وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ {2}
(Аллоҳ ва Расулига) ишониб яхши ишларни амалга оширган ва яратган Эгаси тарафидан Муҳаммадга туширилган (Қуръон)ни ҳақ эканига ишонган кишиларнинг гуноҳларини (Аллоҳ) ўчириб юборади ва ҳолатини тузатиб қўяди.
47:3
ذَلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَأَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِن رَّبِّهِمْ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثَالَهُمْ {3}
Чунки, кофирлик қилганлар нотўғри йўлга эргашди, (Аллоҳ ва Расулига) ишонган – мўминлар эса, яратган Эгаси тарафидан келган ҳақ (китоб)га эргашди. Аллоҳ инсонларга ўзларининг мисолларини мана шундай тушунтириб беряпти.
47:4
فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاء اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِن لِّيَبْلُوَ بَعْضَكُم بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَن يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ {4}
(Жангда) кофирлар билан тўқнашганингизда, уларни бўйинларига уринглар. Тирикларини зарарсизлантириб бўганингизда[4], арқонларини маҳкам боғланглар. Сўнгра, ё тўловсиз озод қилиб юборинглар, ёки фидя олиб озод қилинглар[5]. Жанг вазияти бартараф бўлгунгача (давом этинглар)[6]. Шундай қилинглар! Аллоҳ Ўзи енгишни хоҳласа, Унинг Ўзи уларни (бирон бир азоб билан) енгиб қўярди. Лекин, сизларни бир-бирингиз билан синаш учун (жангга буюрди). Аллоҳ йўлида ўлдир(ил)ганларнинг[7] амалларини (Аллоҳ) зое қилмайди.
47:5
سَيَهْدِيهِمْ وَيُصْلِحُ بَالَهُمْ {5}
Яқинда, уларнинг мақсадларига етказади ва аҳволларини яхшилаб қўяди.
47:6
وَيُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ {6}
Яна (охиратда) уларни ўзларига таърифлаб берган жаннатга киргизади.
47:7
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ {7}
Эй Мўминлар! Агар сизлар Аллоҳ (дини)га ёрдам берсанглар, У ҳам сизларга ёрдам беради[8], қадамларингизни мустаҳкам қилиб қўяди[9].
47:8
وَالَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْسًا لَّهُمْ وَأَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ {8}
Кофирлик қилганларга ҳалокат бўлсин! (Аллоҳ) уларнинг амалларини зое қилади.
47:9
ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا مَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ {9}
Чунки, улар Аллоҳ нозил қилган китобни ёқтирмадилар[10]. Натижада, (Аллоҳ) уларнинг амалларини беҳуда қилиб юборди.
47:10
أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلِلْكَافِرِينَ أَمْثَالُهَا {10}
Наҳотки[11] улар ер юзида сайр қилиб, ўзларидан олдинги (кофир)ларнинг оқибати қандай бўлганини кўрмаган бўлсалар?! Аллоҳ уларни вайрон қилган[12]. Кофирлик қилувчиларга ҳам худди шундай (оқибат бор).
47:11
ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَأَنَّ الْكَافِرِينَ لَا مَوْلَى لَهُمْ {11}
Чунки, Аллоҳ (Аллоҳ ва Расулига) ишонган – мўминларнинг ёрдамчи дўстидир. Кофирлик қилувчилар учун ҳеч қандай ёрдамчи дўст йўқ[13].
47:12
إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ {21}
Албатта, Аллоҳ (Аллоҳ ва Расулига) ишониб яхши ишларни амалга оширган кишиларни, (келгуи ҳаётда) остларидан анҳорлар оқиб турадиган бўстонларга жойлаб қўяди. Кофирлик қилганлар эса, (дунёдан вақтинча) фойдаланиб туради. Улар ҳайвонлардек (ҳалол-ҳаром ажратмасдан) еяверадилар. Уларга жаҳаннам қолар жой бўлади.
47:13
وَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِّن قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْنَاهُمْ فَلَا نَاصِرَ لَهُمْ {13}
Сени чиқариб юборишган ўша юртингдан ҳам кучлироқ қанчадан-қанча юртларни ҳалок қилиб юборганмиз[14], уларнинг ёрдамчилари бўлмаган.
47:14
أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ كَمَن زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ {14}
Яратган Эгаси тарафидан келган очиқ далилга асосланган одам, қилган ёмонлиги ўзига чиройли кўрсатиб қўйилган одам билан бир хил бўладими?![15] Улар ўз орзу-ҳавасларига кўра ҳаракат қиладилар.
47:15
مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهَا أَنْهَارٌ مِّن مَّاء غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِن لَّبَنٍ لَّمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِّنْ خَمْرٍ لَّذَّةٍ لِّلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِّنْ عَسَلٍ مُّصَفًّى وَلَهُمْ فِيهَا مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَمَغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَالِدٌ فِي النَّارِ وَسُقُوا مَاء حَمِيمًا فَقَطَّعَ أَمْعَاءهُمْ {15}
Гуноҳлардан сақланувчи – тақводорларга ваъда қилинган жаннатнинг мисоли шундай: унда айнимайдиган сувли анҳорлар, таъми ўзгармас сутли анҳорлар, ичганларга лазаат берувчи шарболи[16] анҳорлар, тоза асалли анҳорлар бор. Уларга у ерда ҳар турли мевалар ҳамда яратган Эгасидан кечирим бор. (Шу тақводорлар) жаҳаннамда ўлимсиз – мангу қоладиган ва қайноқ сувдан суғорилиб, ичаклари титилиб кетадиган кишига ўхшайдими?!
47:16
وَمِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِندِكَ قَالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ آنِفًا أُوْلَئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءهُمْ{16}
У (кофир)лар орасида сени тинглаб турадиганлари бор. Бироқ, ёнигндан чиқиб кетишгач, (Саҳобалар орасидаги Қуръон[17]) илми берилганларга: “Ҳозиргина у нима деди?” деб тураверади. Булар, Аллоҳ қулоқларига тамға уриб қўйган кишиалрдир[18]. Улар ўз орзу-истакларига эргашадилар.
47:17
وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْواهُمْ{17}
(Қуръон[19] билан) тўғри йўлга кирганларнинг тўғрилиги – имони ортади[20] ва уларга тақво беради.
47:18
فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاء أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءتْهُمْ ذِكْرَاهُم{18}
(Мунофиқлар) ўзларига тўсатдан қиёмат келиб қолишидан[21] бошқа нарса кутмаяпти. Шубҳасизки, унинг аломатлари келиб бўлди! Қиёмат келганида уларнинг эслатма олишлари қаердан фойда беради?![22]
47:19
فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ {19}
Билгинки[23], Аллоҳдан бошқа ибодат қилинишга ҳақли зот йўқ. Ўзингни ҳам, мўмин эркак ва мўмина аёлларнинг ҳам гуноҳлари кечирилишини сўра[24]. Аллоҳ сизларнинг кезадиган жойларингизни ҳам, қоладиган жойларингизни ҳам билади.
47:20
وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ مُّحْكَمَةٌ وَذُكِرَ فِيهَا الْقِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ {20}
(Аллоҳга) ишонган кишилар: “Қанийди жанг ҳақида бирон бир сура туширилганида” дейди. Бироқ, ҳукм ифодаланган сура туширилиб, унга жанг айтиб ўтилганида, қалбида марази бор одамларни сенга худди жони чиқаётган одамни қарашидек қараб турганини кўрасан. Уларга шу ярашади!
47:21
طَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَّعْرُوفٌ فَإِذَا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ {21}
(Вазифангиз) итоат ва чиройли сўз эди! Иш жиддийлашганида Аллоҳга садоқат кўрсатганларида, ўзларига яхши бўларди.
47:22
فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِن تَوَلَّيْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ {22}
Агар қайтсангиз[25] ҳам, қиладиган ишингиз ер юзида бузғунчилик қилиш ва қариндошлик ришталарини бузиш бўлмасмиди?![26]
47:23
أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ {23}
Ундай кишиларни Аллоҳ лаънатлаб, кар ва кўзларини кўр қилиб қўйган[27].
47:24
أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا {24}
Қуръонни тушуниб ибрат олмайдиларми?![28] Ёки қалбларнинг қулфлари борми?
47:25
إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَى لَهُمْ {25}
Ўзларига тўғри йўл очиқ-ойдин аён бўлганидан кейин (кофирлик сари) ортга қайтганларни шайтон ундаб қўйди ва уларни (ёлғон фурсат ила) умидлантириб[29] қўйди.
47:26
ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ {26}
Чунки улар, Аллоҳ нозил қилган нарса – Қуръонни ёқтирмайдиган кимсаларга: “Биз баъзи ишларда сизларга итоат қиламиз”, дедилар[30]. Аллоҳ уларнинг сирларини билиб туради.
47:27
فَكَيْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمْ الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ {27}
Фаришталар юзларига ва орқаларига уриб жонларини олаётганида[31] аҳволлари қандай бўларкин?!
47:28
ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَكَرِهُوا رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ {28}
Чунки улар, Аллоҳ норози бўладиган нарсага (мунофиқликка) эргашдилар ва Уни рози қиладиган нарсани (садоқатни) ёмон кўрдилар. Шу сабабли, Аллоҳ уларнинг амалларини бекор қилиб юборди.
47:29
أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ أَن لَّن يُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغَانَهُمْ {29}
Қалбларида марази борлар, (кун келиб) Аллоҳ уларнинг нафратларини фош[32] қилмайди деб ўйладими?!
47:30
وَلَوْ نَشَاء لَأَرَيْنَاكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُم بِسِيمَاهُمْ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمَالَكُمْ {30}
Агар хоҳласак, (ҳозироқ) уларни сенга аниқ кўрсатиб қўярдик. Шунда уларни сиймоларидан таниб олардинг. Ҳозир уларни гапириш услубидан таниб оласан[33]. Аллоҳ қилаётган ишларингизни билиб турибди.
47:
وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنكُمْ وَالصَّابِرِينَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَكُمْ {31}
Сизларни албатта имтиҳон қиламиз; токи орангиздан (Аллоҳйўлида) курашадиганларни[34] ва (бу йўлда) сабр қилувчиларни билиб-ажратиб қўямиз ва хабарларингизни ўртага чиқарамиз.
47:32
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَشَاقُّوا الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الهُدَى لَن يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئًا وَسَيُحْبِطُ أَعْمَالَهُمْ {32}
Кофирлик қилиб Аллоҳнинг йўлидан тўсганлар[35] ва ўзига тўғри йўл аён бўлганидан кейин ҳам Расулуллоҳга қарши бўлганлар, Аллоҳга ҳеч нарсада зиён келтиролмайди. Аллоҳ уларнинг амалларини бекор қилиб юборади[36].
47:33
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ {33}
Эй мўминлар! Аллоҳга бўйсунинг, Расулга бўйсунинг – амалларингизни ҳабат қилиб юборманг![37]
47:34
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ مَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ {34}
Кофирлик[38] қилиб Аллоҳнинг йўлидан тўсиб, кейин кофир ҳолатида ўлганларни Аллоҳ асло кечирмайди.
47:35
فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَكُمْ وَلَن يَتِرَكُمْ أَعْمَالَكُمْ {35}
Энди, сусткашлик қилманглар, устун ҳолда эканингизда сулҳ таклиф қилманглар[39]. Аллоҳ сизлар билан биргадир. У асло амалларингизни камайтириб қўймайди.
47:36
إِنَّمَا الحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَإِن تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ وَلَا يَسْأَلْكُمْ أَمْوَالَكُمْ {36}
Дунё ҳаётининг ўзи фақатгина ўйин-кулгу ва беҳудаликдан иборатдир[40]. Агар (Аллоҳ ва Расулига) ишонсангиз ва гуноҳлардан сақлансангиз, мукофотингизни беради, У сизлардан (ҳамма) мол-давлатингизни сўрамайди.
47:37
إِن يَسْأَلْكُمُوهَا فَيُحْفِكُمْ تَبْخَلُوا وَيُخْرِجْ أَضْغَانَكُمْ {37}
Агар уни (ҳаммасини) сўраганида ва сизларни мажбур қилганида, бахиллик қилган бўлардингиз. У эса нафратларингизни фош қилган бўларди[41].
47:38
هَاأَنتُمْ هَؤُلَاء تُدْعَوْنَ لِتُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنكُم مَّن يَبْخَلُ وَمَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِيُّ وَأَنتُمُ الْفُقَرَاء وَإِن تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ {38}
Сизлар – Аллоҳ йўлида (мол-давлатингиздан) хайр-эҳсон қилишга чорланаётган кишиларсиз. Бироқ, орангиздан бахиллик қиладиганлари ҳам бор. Ким бахиллик қилса, у фақат ўз зиёнига бахиллик қилган бўлади. Аллоҳ беҳожатдир, сизлар (Аллоҳга) муҳтожсиз[42]. Агар бош тортсангиз, У ўрнингизга бошқа қавмни келтириб қўяди. Кейин, улар сизлаарга ўхшаган бўлмайди.
[1] Муҳаммад сураси, Мадинада тушган, 38 оятдан иборат. Тушиш тартиби 95, ёзилиш тартиби 47.
[2]Аллоҳнинг йўлидан тўсиш деганда, инсонларни Иломга киришига қарши чиқиш, Исломни кенг ёйилишига қарши чиқиш, Исломга амал қилишга қарши чиқиш каби маънолар тушунилади.
[3]Ўзини мўминман деб иддао қилса-ю, лекин Аллоҳ ва Расулига, Қуръонга ва ундаги ҳукмларга қарши чиқса, ёки мўминман деса-ю, инсонларни Аллоҳнинг динидан – исломдан тўсса, унга қаршилик қилса, у инсоннинг қилган амаллари бекор бўлиб кетади, ҳеч қандай мукофот ололмайди.
[4]Жанг якунига етмай туриб асир олиш Анфол 8/67-68 оятларида ҳам тақиқланган. Уҳуд жанггида Расулуллоҳ айтиб турса ҳам, мусулмонлар бу оятларга амал қилиш кераклигини унутиб қўйишган. Натижада, Аллоҳдан қаттиқ огоҳлантириш олишган.
[5]Бу оят ва Анфол 8/67 оят, Ислом жориялик ва қулликка қарши экани, инсониятдан қуллик ва жорияликни йўқ қилиш кераклигига ишорат қилади. Чунки, жангда қўлга олинган эркак ёки аёл асирларни ё тўловсиз ҳолда ёки фидя олиш орқали озод қилиб юборилиши кераклиги билдириб ўтилмоқда.
[6]Анфол 8/57.
[7]Етти қироат орасида бу оятдаги “қутилу” иборасини “қоталу” шаклида ўқиганлар ҳам бор. Бунда маъно “Аллоҳ йўлида жанг қилганларнинг амаллари” шаклида бўлади. Зеро, Аллоҳ йўлида жанг қилиб, жангдан омон чиқса ҳам, ёки вафот этиб шаҳид бўлса ҳам, ундай кимсаларнинг амаллари асло зое бўлмайди.
[8]Аллоҳ чин мўминларга ёрдам беради. Ҳаж 22/40, Рум 30/47, Ғофир 40/51.
[9]Яъни, динда мустаҳкам позитсияда туришга имкон беради, жангда ғолиб келишда ёрдам беради, охиратда савол-жавобдан ўтишда ёрдам беради. бунинг учун Аллоҳнинг динига қўлидан келганича ёрдам бериш керак. Динни ёйишга, Аллоҳнинг сўзларини олий қилишга ҳисса қўшиш керак.
[10]Қуръонни ёқтирмаслик куфр остонасидир. Кофирлик ана шундан бошланади. Яна бир эшиги дунё ҳаётини охират ҳаётидан устун қўйишдир (Иброҳим 14/3, Наҳл 16/107).
[11]Қуръони Каримда бу оятнинг бошида келтирилган “афалам ясийру” ибораси етти марта: Юсуф 12/109, Ҳаж 22/46, Рум 30/9, Фотир 35/44, Ғофир 40/21, 82 ва ушбу сурада келтирилган. Бу калимадан уч хил маъно чиқади: 1. Агар сайр қилганларида, уларнинг аввалги кофирларнинг бошига қандай кунлар тушганини кўришган бўларди. 2. Сайр қилиб, аввалги кофирларнинг бошига қандай кунлар тушганини кўрсинлар. 3. Ахир сайр қилиб, аввалги кофирларнинг бошига қандай кунлар тусганини кўрдиалр-ку! Яъни, тавсия, буйруқ ва хабар маъносида келади (Таъвилот).
[12]Маккаликлардан олдин ўша минтақаларда яшаган Од, Самуд ва Нуҳ алайҳиссалом қавми мутлақо ҳалок бўлиб кетган.
[13]Кофирлар бошида бало келганида, уларни ҳеч ким қутқариб қололмайди, ёрдам беролмайди.
[14]Ўтмишдаги кофир қавмларни ҳалок этилгани ҳақидаги ўхшаш оятлар: Рум 30/9, Фотир 35/44, Ғофир 40/21, 82, Зухруф 43/8, Қоф 50/36.
[15]Қуръондаги ҳаққа эргашган киши билан, ундан кўр бўлиб олган киши бир хил бўлмайди. Жаннат аҳли билан жаҳаннам аҳли бир хил бўлмайди (Раъд 13/19, Ҳашр 59/29).
[16]Жаннат шароби ҳақидаги яна бир оят: Соффат 37/47.
[17]Қуръон илми берилган саҳобалардан энг машҳурлари Абдуллоҳ ибн масъуддир (Муқотил ва Суютий).
[18]Улар кофирлик қилиб туриб олишгани учун, Қуръонни аввалгиларнинг афсоналари дегани учун, Қуръондан юз ўгириб қочишгани учун, ҳамда ўзларини шундай эканини тан олишгани учун, Аллоҳ уларга тамға уриб қўяди (Бақара 2/6-7, Анъом 6/25, Исро 17/46, каҳф 18/57, фуссилат 41/5). Энди, то тавба қилмагунча ҳидоятга мушарраф бўлмайдилар, тамғадан қутулолмайдилар.
[19]Муҳаммад алайҳиссаломдан тортиб барча саҳобалар аввало Қуръонга ва ундаги оятларга имон келтириб мўмин бўлдилар, унга таслим бўлиб, уни ҳаётларига татбиқ қилиб мусулмон бўлдилар (Бақара 2/286). Энди, то қиёматгача келадиган инсонларга мусулмонлар Қуръон билан даъват қилишлари керак.
[20]Қуръон унга ишонган мўминларнинг имонини зиёда қилади (Анфол 8/2, Тавба 9/124). Қуръонга ишонмаган, таслим бўлмаган ёки унга амал қилишни хоҳламаган кишиларнинг эса нафратини ва кофирлигини зиёда қилади (Исро 17/41, 46).
[21]Бу ва бунга ўхшаш оятларнинг далолат қилишича, қиймат тўсатдан келади. Уни қачон келишини Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмайди. Зеро, унинг аломатлари келиб бўлди. Муҳаммад алайҳиссаломнинг сўнги пайғамбар бўлиб келиши бунинг ёрқин мисолидир. Ўхшаш оятлар: Анъом 6/31, 47, А;роф 7/187, Юсуф 12/107, Анбиё 21/40, Ҳаж 22/55, Шуаро 26/202, Анкабут 29/53, Зумар 39/55, Зухруф 43/66.
[22]Ўлими келиб қолган инсоннинг ҳамда бошига бало келиб ҳалок бўлаётган инсониинг тавбаси қабул бўлмагани учун (Нисо 4/18, Анъом 6/158, Юнус 10/90), қиёмат бошланганидан кейин ҳеч кимнинг тавбаси қабул бўлмайди.
[23]Бу ва бошқа оятлардаги каби “бил” амри, билган нарсангда маҳкам тур каби субут ва қарорлиликни англатади.
[24]Ғофир 40/55, Наср 110/3.
[25]Аввалги умматларда ҳам жангдан бош тортганлари бўлган: Бақара 2/246.
[26]Жанг ҳақидаги оятлар нозил бўлганида, қалбларида марази бор – мунофиқлар турли баҳоналар қилиб, ахир жанг бузғунчилк-ку, икки тарафдаги қариндошларнинг бир-бирига қарши чиқиши бўлиб қолади-ку, каби важҳлар келтиришган эди. Аллоҳ толо мунофиқларнинг асл юзини фош этиб, жанг қилмаган тақдирда ҳам, уларўзлари яшаб турган юртларида бузғунчиликлар қилиш орзусида эканини, шахсий манфаатлари йўлида қариндош-уруғчилик ришталарига ҳам риоя қилмасликларини билдириб қўймоқда. Рисолатдан кейинги илк жанг мусулмонларнинг Маккадаги талон-тарож қилинган мол-давлатларини қайтиб олиш мақсадидаги сафари сабабли содир бўлган. Аслида, Макка мушриклари жангни биринчи бошлашган.
[27]Қулоғи бўлатуриб ҳақни эшитмаса, кўзи бўлатуриб ҳақни кўрмаса, ундай кимсалар маънан кар ва кўр ҳисобланади.
[28]Нисо 4/82, Муъминун 23/68, Сод 38/29.
[29]Баъзи имони заиф инсонлар эртага бу ишимдан қайтаман, шундан кейин тавба қиламан, бундан кейинн ўзимни тузатаман деб, шайтонни васвасасига учраб, ёлғон ва асоссиз муҳлатга ишониб қолади. Зеро, инсон қачон ўлишини билмайди. Шунинг учун, тавба имкони келмай қолиши мумкинлигини унутмаслиги керак. Ҳозироқ тавба қилиб, ўзини тузатиши керак.
[30]Бу оятлар мусулмонлар орасида ўзларини мусулмон қилиб кўрсатган, лекин Ислом ва мусулмонларни тарафини олиши ҳамда ёрдам бериши керак бўлган вақтларда Ислом ва мусулмонларни эмас, балки Исломгни ёмон кўрадиган кимсаларнинг тарафини оладиган ва уларга ҳар бир буйруғига бўлмаса-да, айрим буйруқларига итоат қиладиган мунофиқлар ҳақида нозил бўлган.
[31]Аллоҳ ҳақида ёлғон гапирган, Аллоҳдан бошқасига ибодат ва дуо қиладиган, кофирлик қилган, золимлик қилган инсонларни фаришталар жонларини олаётганида жуда қаттиқ муомала қилади (Анъом 6/93, Аъроф 7/37, Анфол 8/50, Наҳл 16/28). Аллоҳ ва Расулига ишониб, ҳаётда яхши инсон бўлиб яшаганларнинг жонларини олаётганида эса, энг чиройли шаклда муомала қилади (Наҳл 16/32).
[32]Агар мунофиқларнинг сирлари бу дунёда фош бўлмаса, охиратда барибир фош бўлади ва қалбларидаги нафратлари ва нифоқлари учун ҳам Аллоҳга жавоб беради (Бақара 2/284, Ториқ 86/9, Одият 100/10).
[33]Мунофиқлар ҳақни дангал айтолмайди, гап гапирганида ҳам инсонлар қийналиб тушунадиган қилиб гапиради, турли маъноларга буриб олса бўладиган қилиб гапиради.
[34]Жиҳод – душманни, шайтонни ёки ўз орзу-истакларига қарши чиқиб, Аллоҳнинг буйруқларини бажариш учун қилинган ҳар қандай фаолиятдир (Муфрадот.) Шунинг учун, оят мазмуни душманга қарши жанг ҳақида бўлса жиҳод калимасига жанг деб, агар бошқа ҳар қандай фидокорлик талаб қиладиган масала бўлса Аллоҳ йўлида курашиш ёки Аллоҳ йўлида фидокорлик қилиш деб таржима қилинади.
[35]Бу оят, Аллоҳнинг динидан бошқаларни тўсганларни ҳам, ўзини тўсган кишини ҳам ўз ичига олади. Яъни, биронви диндан қайтариш ҳам, ўзини динга амал қилмаслиги ҳам бир хил гуноҳ.
[36]Мусулмон бўла туриб инсонларни Исломдан Исломга амал қилишдан тўсса, Расулуллоҳ тутган йўлга қарши бўлса, ундай кимсаларнинг сўзда мусулмон экани эътиборга олинмайди; Аллоҳ уларнинг амалларини бектр қилиб юборади. Чунки, энди улар имондан кейин яна куфр сари ортга қайтаётган муртадлар бўлади. Бу оятлар Муҳаммад алайҳиссаломдан олдин аввалги илоҳий китобларга имон келтирган аҳли китобларга ҳам, Муҳаммад алайҳиссалом келганидан кейин ўзини мусулмон деб ҳисоблайдиган кишиларга ҳам тегишли.
[37]Бу оят ҳам, Аллоҳ ва расулига итоатсизлик бир нави кофирлик ва муртадлик эканини билдиради. Чунки, мусулмоннинг амали имондан куфрга қайтса ҳабата бўлади. ундай кимсаларга муртад дейилади. Кофирликка фақатгина ишонмаслик сабаб бўлмайди, итоатсизлик ҳам катта сабабдир. Лаънати Иблис Аллоҳга ҳам ишонган, охиратга ҳам ишонган, фаришталар ҳам ишонган. Лекин итоатдан бош тортгани ва итоатдан ўзини устун тутиб, тули баҳоналар қилгани учун кофир бўлган (Бақара 2/34). Шайтон ҳатто кофир бўлиб ла
Натланганидан кейин ҳам Аллоҳга ишонмай қўймаган, охиратга бўлган ишончидан ҳам айрилмаган (Аъроф 7/4).
[38]Имон ва Ислом неъматига нонкўрлик қилиш ҳам, Аллоҳни ягона илоҳ эканини тан олмаслик ҳам куфрдир.
[39]Жангда устун вазиятда эканида мусулмонлар душманга асло сулҳ таклиф қилиб бўлмайди. Лекин, сулҳни душман тараф киритса, унда қабул қилиш керак (Анфол 8/61).
[40]Агар бу дунёда охират учун ҳам керакли амалларни қилиб қолинмаса, бу яшаб ўткизган ҳаёти бекорчи ўйин-кулгудангина иборат бўлиб қолади. Натижада, охиратда яхшилик ва мукофотдан ҳеч қандай насиба ололмайди.
[41]Аллоҳнинг раҳмати мана бу оятда яна бир бор намоён бўладики, Аллоҳ йўлида ҳамма мол-кулкингизни сарфлайсиз деса ҳам бўларди. Лекин, мусулмoнларга бундай машаққатли буйруқ қилмади.
[42]Агар мусулмонлар ўз вақтида ўз ҳарбий мудофааси учун моддий ёрдамлар бермасалар, вақти келиб душман ҳужум қилганида, мудофаси кучсиз бўлгани сабабли мағлуб бўлса, ана ўшанда қилган бахилликлари ўзларининг бошига бало бўлганини англаб етадилар. Шунинг учун, оятда Аллоҳ муҳтож эмас, сизлар ўзингиз муҳтожсиз деб марҳамат қилмоқда. Мусулмонлар Аллоҳ йўлида инсфоқ-эҳсон қилишлари билан ҳам дунёсини, ҳамда охиратини обод қиладилар. Аллоҳ Ўзининг китобини тўғри англашимизни, унга амал қилишимизни ва бошқаларга ҳам етказишимизни насиб қилсин.
