Аҳқоф сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
46:1
حم {1}
Ҳа! Мим!
46:2
تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ {2}
Ушбу китоб ўз ишида ғолиб ва тўғри қарор берувчи Аллоҳ тарафидан туширилган.
46:3
مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُّسَمًّى وَالَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنذِرُوا مُعْرِضُونَ
Осмонлару ерни ва у иккаласи орасидаги нарсаларни фақатгина ҳақ[2] – адолат ва белгиланган муддат ила яратдик. Кофирлик қилаётганлар уларга огоҳлантирилган нарсадан юз ўгирмоқда.
46:4
قُلْ أَرَأَيْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ اِئْتُونِي بِكِتَابٍ مِّن قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِّنْ عِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ {4}
Айт: “Аллоҳдан бошқасига дуо қилаётганларингиздан менга хабар беринг-чи, улар ерда нима яратиб қўйибди? Ёки осмонлар (яратилиши)да уларнинг шериклиги борми?! Агар ростгўй бўлсанглар, бундан олдин (сизларга нозил қилинган) бирон бир китоб[3] ёки илмий асосдаги асар келтиринг!”
46:5
{5} وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّن يَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَن لَّا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَومِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَن دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ
Аллоҳни қўйиб, қиёматгача унга жавоб қайтара олмайдиган кимсаларга дуо-илтижо қиладиганлардан ҳам адашганроқ ким бор?! Улар буларнинг дуоларидан бехабардир![4]
46:6
وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاء وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ {6}
Инсонлар маҳшарга тўпланганида, улар буларга душман бўлади ва буларни ибодатларини[5] тан олишмайди.
46:7
وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جَاءهُمْ هَذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ {7}
Ўзларига аниқ-равшан оятларимиз ўқиб берилганида, ўзларига келган ҳақ (китоб)ни тан олмаган кофирлар: “Бу аниқ сеҳр”, дедилар.
46:8
أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلَا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئًا هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ {8}
Ёки улар: “Уни (Муҳаммаднинг) ўзи тўқиди”, деяптими? Айт: “Агар уни ўзим тўқиган бўлсам, менга Аллоҳдан келадиган (азобдан) ҳеч бирини қайратишга кучингиз етмайди. Сизлар у (Қуръон) ҳақидаги қилаётган миш-мишларни У Ўзи яхши билади. Сизлар билан мени орамда гувоҳликка Аллоҳ кифоя. У жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир,
46:9
قُلْ مَا كُنتُ بِدْعًا مِّنْ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُّبِينٌ{9}
Айт: “Мен (Аллоҳ тарафидан юборилган) элчиларнинг биринчиси эмасман. Ўзимга ҳам, сизларга ҳам нима қилинишини билмайман. Мен фақат ўзимга ваҳий қилинаётган нарсага эргашяпман. Мен очиқ-ойдин огоҳлантирувчиман, холос.”
46:10
قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِن كَانَ مِنْ عِندِ اللَّهِ وَكَفَرْتُم بِهِ وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِّن بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَاسْتَكْبَرْتُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ {10}
Айт: “Бир ўйлаб кўрдингизми? Агар (Қуръон) Аллоҳдан юборилган бўлса, унга ўхшаган (аввалги илоҳий китоб)га шаҳодат келтирувчи бири шаҳодат келтириб имон келтирган[6] бўлса-ю, сизлар эса уни тан олмасанглар ва ўзингизни катта тутсанглар (золимга айланиб қилмайсизларми?). Албатта, Аллоҳ золимларни тўғри йўлга солмайди.”
46:11
وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كَانَ خَيْرًا مَّا سَبَقُونَا إِلَيْهِ وَإِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هَذَا إِفْكٌ قَدِيمٌ{10}
Кофирлик қилганлар (Аллоҳ ва Расулига) ишонган – мўминларга шундай деди: “Агар яхшилик бўлганида, (Қуръонга ишонишда) улар биздан олдинда бўлмас эди. У (Қуръон) ила тўғри йўлни топмаганидан кейин, улар: “Бу эски уйдирма” деб тураверадилар.
46:12
وَمِن قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُّصَدِّقٌ لِّسَانًا عَرَبِيًّا لِّيُنذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ {12}
Ундан олдин Мусонинг раҳбар ва раҳмат[7] бўлмиш китоб бўлган. (Уни) тасдиқловчи араб тилидаги[8] бу китоб, золимлик қилганларни огоҳлантириш ҳамда яхшилик қилувчиларга хушхабар бериш учун туширилди.
46:13
إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ {13}
Албатта, “Роббим Аллоҳ” деб, кейин тўғри йўлда юрганларга қўрқув бўлмайди, улар ғамгин ҳам бўлмайдилар[9].
46:14
أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا جَزَاء بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ {14}
Улар жаннат аҳлидир. Қилган амалларининг мукофоти сифатида, улар унда ўлимсиз – мангу қолади.
46:15
وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ {15}
Инсон зотини ота-онасига яхшилик қилишга буюрдик[10]. Онаси уни қийналиб (қорнида) ташиди, қийналиб туғди. Унинг ҳомиласи ва сутдан ажратиши ўттиз ойдир. Токи у вояга етиб, қирқ ёшга тўлгач шундай дейди: “Эй яратган Эгам! менга имкон берки, менга ва ота-онамга берган неъматингга қарши ўз бурчимни адо этай, ҳамда Сен рози бўладиган – қабул қиладиган яхши иш(лар)ни амалга оширай. Зурриёдимда ҳам яхшиликни давом эттир[11]. Мен Сенга тавба қилдим. Албатта, мен мусулмонларданман.”
46:16
أُوْلَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجاوَزُ عَن سَيِّئَاتِهِمْ فِي أَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ {16}
Биз уларнинг қилган ишларининг яхшисини қабул қилиб, гуноҳларидан ўтиб юборадиган бу кишилар, уларга берилган рост ваъдага[12] асосан жаннат аҳли орасида бўлади.
46:17
وَالَّذِي قَالَ لِوَالِدَيْهِ أُفٍّ لَّكُمَا أَتَعِدَانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتْ الْقُرُونُ مِن قَبْلِي وَهُمَا يَسْتَغِيثَانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَيَقُولُ مَا هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ {17}
Яна шундай бири бор; ўз ота-онасига: “Уф – тўйдим! Менга (қайта тирилиб) чиқишимга ваъда қиляпсизларми? Ахир мендан олдин кўплаб насллар ўтиб кетди-ку!” дейди. Улар эса Аллоҳнинг ёрдамига сиғиниб: “Ҳолингга вой бўлади, ишонгин, Аллоҳнинг ваъдаси ҳақ”, деганида, у: “Бу аввалгиларнинг афсоналаридан бошқа нарса эмас”, дейди.
46:18
أُوْلَئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِرِينَ {18}
Бундай кимсалар ўзларидан олдин ўтиб кетган жин[13] ва инсон тоифалари қатори, (азоб) сўзига лойиқ бўлган кимсалардир – улар аниқ хонавайрон бўлувчидир.
46:19
وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا وَلِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمَالَهُمْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ {19}
Ҳар кимга ўз қилмишига яраша даражалар бўлади. Қилмишларининг (жазо ёки мукофотини Аллоҳ) тўлиқ қилиб бериш учун (шундай қилади). Уларга ҳақсизлик қилинмайди.
46:20
وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّبَاتِكُمْ فِي حَيَاتِكُمُ الدُّنْيَا وَاسْتَمْتَعْتُم بِهَا فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنتُمْ تَفْسُقُونَ {20}
Кофирлик қилганлар жаҳаннамга дучор қилинадиган куни (уларга шундай дейилади:) “Барча завқланадиган нарсаларингизни дунё ҳаётингизда сарфлаб, улардан фойдаланиб бўлдинглар. Ноҳақлик қилиб ер юзида ўзингизни катта тутганингиз ва (тўғри) йўлдан чиққанингиз учун[14], бугун сизларга хорлик азоби берилади.”
46:21
وَاذْكُرْ أَخَا عَادٍ إِذْ أَنذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقَافِ وَقَدْ خَلَتْ النُّذُرُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ {21}
Од (қавмининг) биродари Ҳудни ҳам эсла. Бир куни у Аҳқофдаги[15] қавмини огоҳлантирди. Зеро, ундан олдин ҳам, кейин ҳам у огоҳлантирувчилар келиб-кетган. У: “Аллоҳдан бошқасига ибодат қилманглар. Албатта, мен сизларга буюк куннинг азобидан қўрқяпман”, деган.
46:22
قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ {22}
Улар эса: “Сен бизни “илоҳларимиздан” буриш учун келдингми? Ростгўй бўлсанг, бизга таҳдид қилган нарсангни (азобни) келтир-чи!” дедилар[16].
46:23
قَالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ وَأُبَلِّغُكُم مَّا أُرْسِلْتُ بِهِ وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ {23}
У шундай деди: “(Азоб ҳақидаги) илм Аллоҳ ҳузурида. Мен сизларга ўзимга юборилган нарсани етказиб қўйяпман. Лекин кўряпманки, сизлар (тушунмайдиган) жоҳил[17] қавм экансиз.”
46:24
فَلَمَّا رَأَوْهُ عَارِضًا مُّسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قَالُوا هَذَا عَارِضٌ مُّمْطِرُنَا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُم بِهِ رِيحٌ فِيهَا عَذَابٌ أَلِيمٌ {24}
Вақтики, водийлари томон кенг тарқаб келаётган у (довул)ни кўришганида: “Бу бизга ёмғир ёғдирадиган кенг тарқалган булутдир”, дедилар. “Йўқ! у ўзингиз шошилтирган нарса – ичида аламли азоб бор шамол” (эди).
46:25
تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْءٍ بِأَمْرِ رَبِّهَا فَأَصْبَحُوا لَا يُرَى إِلَّا مَسَاكِنُهُمْ كَذَلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ {25}
У яратган Эгасининг амрига биноан барча нарсани вайрон қилади. Кейин, уларнинг уй-жойларидан бошқа нарса кўринмайдиган аҳволга тушиб қолишади. Жиноятчи қавмни мана шундай жазолаймиз.
46:26
وَلَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيمَا إِن مَّكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَجَعَلْنَا لَهُمْ سَمْعًا وَأَبْصَارًا وَأَفْئِدَةً فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَلَا أَبْصَارُهُمْ وَلَا أَفْئِدَتُهُم مِّن شَيْءٍ إِذْ كَانُوا يَجْحَدُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون {26}
Шубҳасизки, уларга сиз (Маккалик)ларга бермаган имконият берганмиз. Уларга ҳам қулоқ, кўзлар ва виждонлар берганмиз. Бироқ, уларнинг қулоқлари, кўзлари ва виждонлари ҳеч нарсага асқатмади. Чунки, улар Аллоҳнинг оятларини қасддан инкор қилишар эди. Масхара қилган нарсалари ўзларини ўраб олди.
46:27
وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا مَا حَوْلَكُم مِّنَ الْقُرَى وَصَرَّفْنَا الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ {27}
Атрофингиздаги юртлардан ҳам бир-қанчасини ҳалок қилдик. (Имон ва тавбага) қайтсинлар деб, уларга оятларимизни фарқли услубда очиқлаб берганмиз.
46:28
فَلَوْلَا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ قُرْبَانًا آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَذَلِكَ إِفْكُهُمْ وَمَا كَانُوا يَفْتَرُونَ {28}
Ўшанда, ўзларига яқинлик пайдо қилиш учун Аллоҳни қўйиб илоҳ қилиб сиғинган нарсалари уларга ёрдам берса бўлмасмиди?! Йўқ! (Сиғинган нарсалари) улардан йўқ бўлди. Бу ўзларининг уйдирмаси ва тўқиган ёлғони (самараси)дир.
46:29
وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِم مُّنذِرِينَ {29}
Бир куни сенга, Қуръон тинглашлари учун бир гуруҳ[18] жинларни йўналтирдик. (Қуръонни тинглашга) тайёр бўлишганида, бир-бирига: “Жим қулоқ солинг”, дедилар. (Тиловат) якунланганида ўз қавмига огоҳлантирувчи бўлиб қайтдилар.
46:30
قَالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِيقٍ مُّسْتَقِيمٍ {30}
(У жинлар) шундай дедилар: “Эй қавмимиз! Мусодан кейин туширилган, ўзидан аввалги китобларни тасдиқлайдиган, ҳаққа (адолатга) ва тўғри йўлга чорлайдиган китоб тингладик.”
46:31
يَا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ وَآمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ {31}
Эй қавмимиз! Аллоҳнинг даъватчиси (даъват қилган нарсаси)ни қабул қилинг ва Унга ишонингки, (Аллоҳ) гуноҳларингизни кечирсин ва аламли азобдан сақласин.
46:32
وَمَن لَّا يُجِبْ دَاعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَولِيَاء أُوْلَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ {32}
Кимки Аллоҳнинг даъватчисини қабул қилмаса, ер юзида (Аллоҳдан) қочиб-қутулолмайди ва ундай киши учун Аллоҳдан бошқа ҳимоячи дўстлари ҳам бўлмайди. Ундай кимсалар аниқ залолатдадир.”
46:33
أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ {33}
Осмонлар ва ерни яратган ва уларни яратишда ҳеч қандай ташвишга[19] тушмаган Аллоҳ, ўликларни тирилтиришга кучи етишини наҳот ўйлаб кўрмаган бўлсалар?! Ҳа! Албатта, У ҳамма нарсага ўлчов қўйган.
46:34
وَيَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارأَلَيْسَ هَذَا بِالْحَقِّ قَالُوا بَلَى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ {34}
Кофирлик қилганлар жаҳаннамга дучор қилинадиган куни “Бу (жаҳаннам) рост эмасмикан?!” (дейди). Улар: “Яратган Эгамизга қасамки, рост экан”, дейди. Шунда: “Кофирлик қилганингиз эвазига шу азобни тотинглар!” дейди.
46:35
فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ بَلَاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ {35}
Шунинг учун, қатъиятли элчилар қандай бардош қилган бўлса, сен ҳам шундай бардош қил, у (кофир)лар учун (азобга) шошилма. Улар ўзларига таҳдид қилинган азобни кўрадиган куни, гўёки ўзларини (бу дунёда) фақат кундузидан бир соат қолгандек бўлиб қолади[20]. Бу (Аллоҳдан) баёнотдир. Демак, йўлдан чиққан фосиқ кишиларгина ҳалок қилинади!
[1] Аҳқоф сураси, Маккада тушган, 35 оятдан иборат. Тушиш тартиби 66, ёзилиш тартиби 46.
[2] Оятдаги ҳақ калимасига “тўғри мақсадда” яратдик деб маъно берса ҳам бўлади. яъни, беҳудага, бекордан-бекор яратмаган.
[3] Фотир 35/40.
[4] Мени Аллоҳга яқинлаштиради деб ёки, қиёматда менга шафоатчи бўлади деб ёки, Аллоҳнинг сифатларидан бири унда ҳам бор, шунинг учун дуомда уни ҳам зикр қилсам дуом қабул бўлади деб дуо ва илтижоларида номларини зикр қилаётган кимсалари, дуо қилаётганларга жавоб қайтариб ёрдам бериш тугул, ҳатто уларнинг дуоларидан ҳам ғофилдир, бехабардир. Аллоҳни қўйиб илтижо қилинган кимсалар ўзларига илтижо қилганларни тан олмайди (Юнус 10/29).
[5] 5-оятда Аллоҳдан бошқасига ёки Аллоҳ билан ўзини ўртасига қўйиб кимгадир дуо қилган кишининг дуосини, 6-оятда ибодат деб келтирди. Демак, Аллоҳдан бошқасига дуо қилиш, ўша кишига ибодат қилгандек катта гуноҳ бўлади. буни ширк деб аталади. Инсонлар аслида бошларига бир мусибат келиб қолса дарҳол Аллоҳга илтижо қилиб қолади (Анъом 6/14).
[6] Кўпчилик саҳобалар Қуръонни илк тасдиқлаган яҳудий Абдуллоҳ ибн салом бўлган деб айтади (Бухорий, Муслим ва Насоий ривоятлари).
[7] Илоҳий китобни раҳбар ва раҳмат бўлиши учун, унга ишониш ва амал қилиш керак. Ишонмаган ёки унга амал қилмаганларга эса, у фақат зиён орттиради (Исро 17/82).
[8] Ҳар бир пайғамбарнинг китоби, пайғамбар ўз қавмига яхшилаб очиқлаб бериши учун, унинг ўз она тилида тушунарли ҳолатда туширилган (Иброҳим 14/4). Демак, аввалги илоҳий китоблар араб тилидан бошқа тилларда туширилган.
[9] Мўминлар охират ҳаётида асло қўрқмай ва ғамга тушмай яшайди (Зухруф 43/68, Аъроф 7/49). Уларнинг жони узилаётганида ҳам қўрқмайдилар ва ғамга тушмайдилар (Фуссилат 41/30).
[10] Бу буйруқ то Одам алайҳиссалом зурриёдидан бошланган. Бу оят, инсон ўзининг ёши қирққа боргача, ота-оналик ҳиссини, унинг машаққатини, болани тарбиялаб ўстириш қандай қийин ва масъулиятли эканини англаб, кейин ўз ота-онасига яна ҳам шафқатли ва марҳаматли бўлиб қолишини эслатади. Бундан ташқари, фарзанднинг ёши қирққа тўлди дегани, унинг ота-онаси анчагина ёши улғайиб қолганини билдиради. Дема, бундай ёшдаги ота-оналарга имкон борича марҳамат қилиш, хизматига шай бўлиш ва доимо ҳақларига дуо қилиш керак (Иброҳим 14/41), (Нуҳ 71/28). Ота-онага яхшилик қилиш ҳақидаги ўхшаш оятлар: (Бақара 2/83), (Нисо 4/36), (Анъом 6/151), (Исро 17/23-24), (Марям 19/14, 32), (Анкабут 29/8), (Луқмон 31/114).
[11] Иброҳим ва Исмоил алайҳиссаломлар ҳам келажак зурриёди ҳаққига шундай дуо қилишган: (Бақара 2/128).
[12] Аллоҳ шундай ваъда қилган: “Сизларга тақиқланган гуноҳларнинг катталаридан сақлансангиз, сизлардан (бошқа) гуноҳларингизни йўқ қилиб юборамиз ва сизларни ҳурматли бир жойга жойлаймиз.” (Нисо 4/31)
[13] Бу оятнинг далолати бўйича, жинлар ҳам ўлиши аниқ бўлади. Баъзи бир муҳлат берилган фаришталар каби то қиёматгаcа яшай олмайди.
[14] Бу оятдаги йўлдан чиқишлик кофирликка ишорат қилади. Буни яна бир оятда очиқлаб берилган: (Аҳқоф 46/34)
[15] Аҳқоф водийси ҳақида фарқли қарашар бор. Кимдир уни Уммонга яқин бир жой деган, кимдир Яман тупроқлари деган.
[16] Илоҳий хабарга таслим бўлмай, ота-боболарининг динларидан воз кечишни хоҳламаган кўплаб кофир кимсалар, тақлидий йўлдан ақлий йўлга ўтолмай жаҳолатда қолиб кетган. Ўхшаш оятлар: (Аъроф 7/70), (Юнус 10/78).
[17] Инсон қачонки ақл юритса, тафаккур қилса ва самимий бўлса манфаатли илм ҳосил бўлади. Қайсарлик инсон бошига бало келтиради. Улар Аллоҳнинг оятларига қайсарлик қилишгани, уни инкор қилишгани 26-оятда келтирилади.
[18] Араб тилида “нафар” калимаси учдан ўнгача, баъзан ўндан қирққача бўлган бир кичик жамоага ишорат қилади. Ўхшаш оятлар: (Каҳф 18/34), (Жин 72/1-2)
[19] Оятда келган “яъя – “يعي калимаси ночор аҳволга тушмаган, тушкунликка тушмаган, чарчамаган каби маъноларни англатади. Ўхшаш оятлар: (Луқмон 31/28), (Қоф 50/15, 38), (Воқеа 56/62)
[20] Юнус 10/45, Тоҳа 20, 103, Муъминун 23/112-114, Рум 3055, Нозиот 79/46.
