- Жосия сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
45:1
حم {1}
Ҳа! Мим!
45:2
تَنزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ {2}
Ушбу китобни тушиши, ўз ишида ғолиб ва тўғри қарор берувчи – Аллоҳ тарафидандир.
45:3
إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِينَ {3}
Ҳақиқатда, (Аллоҳга) ишонувчилар учун осмонлар ва ерда оят-далиллар бор.
45:4
وَفِي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِن دَابَّةٍ آيَاتٌ لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ {4}
Сизларни яратилишингизда ва (Аллоҳни ер юзига) тарқатиб қўйган жониворларида, қатъий ишонувчилар учун оят-далиллар бор.
45:5
وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاء مِن رِّزْقٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ آيَاتٌ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ {5}
Кеча ва кундузни алмашиб туришида, Аллоҳ осмондан ёмғир ёғдириб, у орқали жонсиз ерни тирилтиришида ва шамолларни фарқли йўналтириб туришида эса[2], уқиб-ўрганадиган[3] жамият учун оят-далиллар бор[4].
45:6
تِلْكَ آيَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَآيَاتِهِ يُؤْمِنُونَ {6}
Булар Аллоҳнинг оятлари, уларни сенга ҳаққоний[5] равишда ўқиб беряпмиз. Энди, улар Аллоҳдан ва Унинг оятларидан кейин қайси гапга имон келтирадилар?![6]
45:7
وَيْلٌ لِّكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ {7}
Қайта-қайта бўҳтон уюштирувчилар ва гуноҳга ботиб кетганларнинг барчасини ҳолига вой!
45:8
يَسْمَعُ آيَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا كَأَن لَّمْ يَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ {8}
У ўзига ўқиб берилаётган Аллоҳнинг оятларини эшитади, кейин худди эшитмагандек ўзини катта тутиб (нотўғри ақидасида) туриб олади[7]. Энди, унга аламли азобдан дарак бер.
45:9
وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آيَاتِنَا شَيْئًا اتَّخَذَهَا هُزُوًا أُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ {9}
Оятларимиздан бирор нарса ўрганиб олганида эса, уни мазах қилади. Уларга хорловчи азоб бор.
45:10
مِن وَرَائِهِمْ جَهَنَّمُ وَلَا يُغْنِي عَنْهُم مَّا كَسَبُوا شَيْئًا وَلَا مَا اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاء وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ {10}
У(ндай)ларнинг ортида жаҳаннам бор. Эришган нарсалари ҳам, Аллоҳни қўйиб ўзларигаилоҳ қилиб олган авлиёлари ҳам уларга ҳеч нарсага асқатмайди[8]. Уларга улкан азоб бор.
45:11
هَذَا هُدًى وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذَابٌ مَّن رِّجْزٍ أَلِيمٌ {11}
Бу (Қуръон) қўлланма – раҳнамодир. Яратган Эгасининг оятларига кофирлик қиладиганларга[9] азоб-уқубатнинг аламлиги бор.
45:12
اللَّهُ الَّذِي سخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ {12}
Аллоҳ денгизни сизларни хизматингизга берди. Кемалар Унинг амрига биноан сузиши, сизлар (кемаларда) Унинг олийжаноблик қилиб берган ризқидан талаб қилишингиз ва бурчингизни адо этишингиз учун (шундай қилди)[10].
45:13
وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِّنْهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لَّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ {13}
Ҳамда, осмонлар ва ердаги барча нарсани Ўз тарафидан (бир раҳмат қилиб) сизларни хизматингизга берди. Фикр юритиб ўйланадиган кишилар учун бунда аниқ оят-далиллар бор.
45:14
قُل لِّلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لا يَرْجُون أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِما كَانُوا يَكْسِبُونَ {14}
(Аллоҳ ва Расулига) ишонган – мўминларга айт: Аллоҳнинг (ваъда қилган) кунларидан[11] умид қилмайдиган қавмга парво қилмасинлар[12]. Чунки, ҳар қандай қавмни ўз қилмишига яраша Унинг Ўзи жазолайди.
45:15
مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاء فَعَلَيْهَا ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ {15}
Ким яхши иш қилса ўз фойдасига, ким ёмонлик қилса ўз зиёнига. Кейин, (жазо ва мукофот олиш учун) яратган Эгангизга қайтариласизлар.
45:16
وَلَقَدْ آتَيْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ
Шубҳасизки, Исроил[13] авлодларига китоб, ҳикмат[14] ва пайғамбарлик бердик, уларга покиза нарсалардан ризқлантирдик ва уларни замондошларидан афзал қилдик.
45:17
وَآتَيْنَاهُم بَيِّنَاتٍ مِّنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمْ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ {17}
Уларга (дин) иши ҳақида очиқ баёнотлар берганмиз. Бироқ, уларга ушбу маълумот келганидан кейин, ўзаро ҳасад қилиб (дин ишида бир-бирига) қарши чиқадилар[15]. Қаршилик қилган масалалари бўйича Раббинг улар ўртасида қиёмат куни ҳукм қилади.
45:18
ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِّنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاء الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ {18}
Кейин, сени (дин) ишида бир шариатга – қонунга[16] тайинладик, сен шунга амал қил[17]. “Билмайдиганларнинг”[18] орзу-ҳавасларига эргашма.
45:19
إِنَّهُمْ لَن يُغْنُوا عَنكَ مِنَ اللَّهِ شَيئًا وإِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ {19}
Чунки, улар Аллоҳдан (келадиган) ҳеч нарсада сенга асқатмайди[19]. Албатта, золимлар бир-бирининг дўстидир. Аллоҳ эса, гуноҳлардан сақланувчи – тақводорларнинг дўстидир.
45:20
هَذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّقَوْمِ يُوقِنُونَ {20}
Бу (Қуръон) инсонларни қалб кўзларини очувчи нурдир[20]. Қатъий ишонувчиларга қўлланма-раҳнамо ва эзгуликдир.
45:21
أًمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أّن نَّجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاء مَّحْيَاهُم وَمَمَاتُهُمْ سَاء مَا يَحْكُمُونَ {21}
Наҳотки, ёмонликларни касб қилиб олганлар ўзларининг яшашлари ва ўлишларида, Бизни уларни худди (Аллоҳ ва Расулига) ишонган ва яхши ишларни амалга оширганлар билан тенг тутади деб ўйлаган бўлса. Улар нақадар ёмон ҳукм қиляпти!
45:22
وَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَلِتُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ {22}
Аллоҳ осмонлар ва ерни (адолат ила) тўғри бир мақсадда – ҳар кимга ўз қилмишининг қаршилиги – ўзларига ҳақсизлик қилинмаган ҳолда – берилиши учун яратди.
45:23
أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ {23}
Ўйлаб кўрдингми? Ўз орзу-истакларини илоҳ қилиб олган, Аллоҳ ҳам уни илм асосида[21] адаштириб қўйган, қулоғи ва қалбига тамға уриб, кўзига парда тортиб қўйган кишини, Аллоҳ (адаштиргани)дан кейин ким ҳам тўғри йўлга сола оларди?! Эслатмага амал қилмайсизларми?!
45:24
وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ {24}
Улар шундай деди: “Шу дунё ҳаётимиздан бошқа ҳаёт йўқ. (Биримиз) ўляпмиз, (биримиз) яшаяпмиз. Бизни фақат вақт ўтиши йўқ қилади.” Уларни бу ҳақида маълумоти йўқ. Улар фақат тахминга асосланяпти.
45:25
وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ مَّا كَانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَن قَالُوا ائْتُوا بِآبَائِنَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ {25}
Уларга (мавзуга алоқадор) аниқ-равшан оятларимиз ўқиб берилганида, “Агар ростгўй бўлсанглар, ота-боболаримизни келтириб беринглар-чи!” дейишдан бошқа далиллари йўқдир.
45:26
قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكَثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ {26}
Айт: “Сизларни яшатаётган ҳам, ўлдираётган ҳам Аллоҳ. Кейин сизларни қиёмат кунига тўплайди, унда шубҳа йўқ. Лекин, инсонларнинг кўпи билмаяпти.”
45:27
وَلَلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرضِ وَيَومَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ {27}
Осмонлар ва ерни ҳукмронлиги Аллоҳга тегишли. Қиёмат бўладиган куни – нотўғри ишлар билан машғул бўлганлар ўша куни хонавайрон бўлади.
45:28
وَتَرَى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِيَةً كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلَى كِتَابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ {28}
(Ўшанда) ҳар бир умматни тиз чўккан[22] ҳолда кўрасан. Ҳар бир уммат ўз китобига[23] чақирилади. (Ва уларга шундай дейилади:) “Бугун сизларга ўз қилмишингиз самараси берилади.
45:29
هَذَا كِتَابُنَا يَنطِقُ عَلَيْكُم بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ {29}
Бу сизларга тўғрисини айтиб берадиган китобимиздир. Албатта, Биз қилмишингизни айнан ёзиб турган эдик.”
45:30
فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ {30}
(Аллоҳ ва Расулига) ишониб, яхши ишларни амалга оширган – мўминларни эса, Рабби уларни Ўз раҳматига – жаннатига киргизади. Мана шу аниқ зафардир.
45:31
وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَفَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَكُنتُمْ قَوْمًا مُّجْرِمِينَ {31}
(Аллоҳ ва Расулига) ишонмаган – кофирларга эса, “Сизларга оятларимиз ўқиб берилмаганмиди?! Ўшанда ўзингизни катта тутгансиз ва жиноятчи қавмга айлангансиз” (дейилади).
45:32
وَإِذَا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَالسَّاعَةُ لَا رَيْبَ فِيهَا قُلْتُم مَّا نَدْرِي مَا السَّاعَةُ إِن نَّظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَمَا نَحْنُ بِمُسْتَيْقِنِينَ {32
(Яна шундай дейилади:) “Аллоҳнинг ваъдаси рост, қиёмат (бўлиши)да шубҳа йўқ”, дейилганида, “Қиёмат нима эканини билмаймиз, (бу ҳақида) биз фақат гумон қиламиз, холос. Биз қатъий ишонмаймиз”, дегансиз.”
45:33
وَبَدَا لَهُمْ سَيِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون {33}
Уларга ўз қилмишларининг ёмонликлари аён бўлиб, масхара қилган нарсалари уларни қамраб олади.
45:34
وَقِيلَ الْيَوْمَ نَنسَاكُمْ كَمَا نَسِيتُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا وَمَأْوَاكُمْ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن نَّاصِرِينَ {34}
Яна шундай дейилади: “Сизлар бу кунга рўбарў бўлишга эътибор бермаганингиз каби, Биз ҳам сизларни эътиборсиз[24] қолдирамиз. Сизларни жойингиз жаҳаннамдир. Сизларга ёрдам берувчилар бўлмайди.
45:35
ذَلِكُم بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَغَرَّتْكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ لَا يُخْرَجُونَ مِنْهَا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ {35}
Бунинг сабаби шуки, сизлар Аллоҳнинг оятларини эрмак қилдинглар, сизларни дунё ҳаёти алдаб қўйди. Энди, бугун(дан кейин) улар жаҳаннамдан чиқарилмайди ва улардан рози қилдириш талаб қилинмайди[25].
45:36
فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَرَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَالَمِينَ {36}
Аллоҳга олқишу мақтовлар бўлсин! У осонларни ҳам яратган Эгасидир, ерни ҳам яратган Эгасидир, борлиқларни ҳам яратган Эгасидир.
45:37
وَلَهُ الْكِبْرِيَاء فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ {37}
Осмонларда ҳам ерда ҳам улуғлик фақат Унга хос. У ўз ишида ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.
[1] Жосия сураси, Маккада тушган, 37 оятдан иборат. Тушиш тартиби 65, ёзилиш тартиби 45.
[2] Табиат Аллоҳнинг яратган оятларидир, Қуръон эса нозил қилган оятлари. Ҳар иккаласини ҳам эгаси ягона Аллоҳ бўлгани учун, у иккаласи ўртасидаги қонунларда номуносиблик ва зиддият йўқ. табиатни ўрганган инсон ҳам Қуръонни ўрганган инсон ҳам Аллоҳнинг яратувчи ва ягона зот эканини англаб етади. Табиат илмини ўрганган инсон ҳам Аллоҳнинг илмидан Ўзи муносиб билганча насиба олган бўлади (Бақара 2/255).
[3] 3,4 ва 5-оятлар сўнгида “ишонувчи”, “қатъий ишонувчи” ва “уқиб-ўрганувчи” шаклида фарқли иборалар келтирилди. 3- оятда ишонувчилар деди. Демак, осмонлар ва ерни борлигининг ўзи, уни яратувчиси борлигига далолат қилади. яратувчига ишонмоқчи бўлганларга учун далил сифатида ер ва осмон етарли далилдир. 2-оятда қатъий ишонувчилар деди. Демак, инсон ўзини яратилишига назар солиб, ўзидаги яратилиш қонунларини тафаккур ва тадаббур қилса, ер юзидаги тирик мавжудотларни яратилишини, уларни буюк бир куч ва қонун асосида ҳаёт кечираётганини, уларни кимдир бошқариб турганини, бу нарсаларнинг яратилиши беҳуда эмас, балки катта бир ҳақ мақсадда яратилгани ҳақида фикр қилса, Аллоҳга бўлган имон-ишончи зиёда бўлади, имонида қатъият ва сабот ҳосил бўлади. Аллоҳга бўлган имонини мустаҳкамлаш учун далил сифатида бунинг ўзи кифоя қилади. 5-оятда уқиб ўрганадиганлар деб келтирди. Демак, бир инсон Аллоҳ табиат ва ундаги нарсаларни Ўз илми ва қудрати асосида яратганини илмий асосда билмоқчи бўлганларга, мана шу табиатда содир бўлаётган нарсалар устида изланиш олиб бориши, унга илмий далил-исбот сифатида кифоя қилади. мана шу учта оятни яхшилаб тушуниб ақл юритадиган инсонларнинг имонлари ва илмлари зиёда бўлади. зеро, осмонлару ер ва улардаги нарсалар ҳақида тафаккур қилиш, ҳар бир ақлли мўминнинг маънавий озуқаси ва имонининг жиловидир (Оли Имрон 3/190-191).
[4] Бақара 2/164.
[5] Оятдаги “бил-ҳаққ” ибораси жумладаги ё фоилдан ёки мафъулдан ҳол бўлади. Шунинг учун, “ҳақли равишда” ёки “ҳақиқатларни ўз ичига олган китоб” деб таржима қилса ҳам бўлади.
[6] Барча борлиқларни яратган Эгасининг сўзларига ишонмасалар, яна қандай сўзга ишонади кофирлар?! Аллоҳнинг сўзлари турганида, уни қўйиб яна кимнинг сўзига имон келтиради бу золимлар?! Сўзларнинг энг гўзали ва энг ишончлиги Аллоҳнинг сўзлари эмасми?! Албатта, энг гўзал сўз Аллоҳнинг сўзидир (Зумар 39/23).
[8] Аъроф 7/3, 30, Каҳф 18/102, Анкабут 29/51, Зумар 39/3, Шўро 42/9, 46, Аҳқоф 46/32.
[9] Кофирлик деганда тан олмаслик, ишонмаслик, инкор қилиш деган маънолар чиқади.
[10] Наҳл 16/14, Фотир 35/12.
[11] Аллоҳнинг кунлари деганда, Аллоҳни мўминларга ваъда қилган кунлари, кофирларга таҳдид қилиб оогоҳлантирган кунлари деган маъно тушунилади.
[12] Оятда бирон бир шахсга нисбатан қилинган жиноят, тажовуз, зулм ёки шу каби ҳуқуқбузарлик ҳолатлари айтилмагани, ҳамда келгусидаги оятда ҳар бир инсонни қилган яхши ёки ёмон иши ўзининг фойдаси ёки зарарига экани келтирилганидан келиб чиқиб, бу оятдаги мағфират сўзига “парво қилмаслик” деб маъно бердик. Буни улардан юз ўгиришлик деб тушунса ҳам бўлади. Зеро буни бошқа бир ибора билан очиқлаб келтирилган оятлар бор: (Анъом 6/106, Ҳижр 15/94.)
[13] Исроил Яъқуб пайғамбарнинг лақабидир. Исроил авлодлари деганда у кишининг зурриёди тушунилади. Яъқуб алайҳиссаломдан кейин то Исо алайҳиссаломгача улар орасидан жуда ҳам кўплаб пайғамбарлар келган, уларга китоблар берилган. Ҳар бир пайғамбар келган даврда у ва унинг умматлари ўз давридаги инсонлардан афзал бўлган. бунга ўша пайғамбарлар ва уларга берилган илоҳий китоблар бўлган. Юсуф, Довуд, Сулаймон, Мусо, Ҳорун, Закариё, Яҳё ва Исо алайҳиссаломлар айнан Исроил авлодидан келган пайғамбарлардир.
[14] Бу оятдаги ҳукм калимасидан ҳикмат, яъни тўғри ҳукм чиқара олиш қобилияти, динни тушуниш салоҳияти ва иқтидори деган маънолар тушунилади.
[15] Ихтилоф – ҳар ким ўз ҳолатида ёки сўзида бошқасининг йўлидан алоҳида бошқа бир йўл тутишидир (Муфрадот). Битта диндаги инсонларнинг ихтилофи низо, зиддият, мухолифлик, қарама-қаршилик, иттифоқ қилмаслик каби маъноларда келади. Жонсиз нарсалардаги ихтилоф эса, ранги, нави, туси ва шаклидаги фарқлиликни англатади ёки алмашувини билдиради. Масалан, ихтилофул-лайли ван-наҳори деганда, кеча билан кундузни алмашиб туши тушунилади. Шунинг учун, ихтилоф калимасига жумладаги маъно оқишига қараб маъно берилади. Бу оятдаги ихтилоф – диндаги аниқ ҳужжати бор нарсага қарши ҳаракат қилиш, битта динда бўла туриб, бир-бирига қарши чиқиш деган маъноларни англатади.
[16] Шариат – сўзликда сувга олиб борадиган йўл дегани. Сув инсон ҳаёти учун энг зарурий моддадир, тирикликнинг ажралмас бир бўлагидир. Сув ҳаётни тўғри ва давомли бўлишида асосий ва катта аҳамиятга эга бўлгани учун, илоҳий шариат ҳам шундай бўлади. мана шу боқишдан келиб чиқиб, шариат истилоҳий маънода инсон ҳаёти тинч ва фаровон равишда давом этиш йўлини кўрсатиб берадиган, инсоният учун ахлоқий ва амалий ҳаёт тизимини кўрсатиб берадиган “қонун”, “ҳуқуқ”, “диний ва дунёвий низом”, “ҳаётий буйруқлар”, деган маъноларни англатади.
[17] Пайғамбар алайҳиссаломнинг шариати Қуръондир. У киши Қуръонга амал қилиши буюрилган (Анъом 6/50, 106, Аъроф 7/203, Юнус 10/15, 109, Аҳзоб 33/2, Аҳқоф 46/9).
[18] Билмайдиганларда деганда фақатгина билимсиз кишиларга эмас, балки билган нарсасига амал қилмайдиган ёки билган нарсаси ҳақида тафаккур қилмайдиган кишилар учун ҳам ишлатилади. Чунки, аввалги оятларда ўзларига илм келганидан кейин ҳам ихтилоф қилганлар ҳақида баён қилинди. Демак, ихтилоф, низо ва жаҳолатнинг сабаби фақат илмсизлик эмас, ҳасад, кибр ва қайсарлик ҳам сабаб бўлади.
[19] Кимки Аллоҳнинг китоби Қуръон ва ундаги аниқ ҳужжат бўла туриб, золимларнинг орзу-ҳавасларига эргашса, шу қилмиши учун агар Аллоҳ унга бир мусибат юборса, ўша золимлар унга ҳеч қандай ёрдам беролмайди, ҳеч нарсада асқатмайди. Шариатга амал қилмаган – золимлар бир-бирининг дўстларидир. Аллоҳ тақводорларга дўстдир.
[20] Басоир калимаси “кўрсатмалар” деган маънони ҳам англатади. Ўхшаш оят: (Аъроф 7/203)
[21] Илм асосида деганда икки хил маъно чиқади: Аллоҳ у иснонни асло ҳидоятга келишни хоҳламаятганини билиб адаштирди деган маъно ёки, Аллоҳ унга ҳақ билан ботилни билдириб қўйганидан кейин адаштирди деган маъно чиқади. Яъни, Аллоҳ ҳеч кимни ўзига билдирмай адаштирмайди. Залолатни танлаган бандасига залолат йўлини очиб беради.
[22] Марям 19/68-72.
[23] Исро 17/13-14.
[24] Бу оятда Аллоҳга нисбатан ишлатилган араб тилидаги “насия” иборасига “эътиборсиз қолдириш” деб маъно бердик. Яъни, худди унутилгандек муомала қиламиз дегани бўлади. Бу бир киноя учун ишлатилган. Асл маъноси унутиш бўлади. Аллоҳга нисбатан унутиш калимаси ишлатилмайди. Чунки У унутмайди (Марям 19/64, Тоҳа 20/52, 126, Аъроф 7/51, Тавба 9/67, сажда 32/14, Ҳашар 59/19). Бундай маъно берилиши хусусида Саолибий, Мотрудий, Ибн Касир, Тантовий ва бошқа мўтабар тафсирларга ҳам қаранг.
[25] Рози қилдириш талаб қилинмайди деганда, тавба имкони ҳам, ортга қайтиш имкони ҳам, яхши иш қилиб олиш имкони ҳам берилмайди. Яъни, Аллоҳни рози қилишга имкон берилмайди.
