Зухруф сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
43:1
حم {1}
Ҳа! Мим!
43:2
وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ {2}
Онт бўлсин очиқ-ойдин китобга!
43:3
إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ {3}
Албатта, уқиб-ўрганишингиз[2] учун, уни арабча (тушунарли) Қуръон қилдик[3].
43:4
وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ {4}
Албатта, у ҳузуримиздаги она китобда[4] (ҳам ёзиб қўйилган)дир, улуғдир, ҳикматлидир[5].
43:5
أَفَنَضْرِبُ عَنكُمُ الذِّكْرَ صَفْحًا أَن كُنتُمْ قَوْمًا مُّسْرِفِينَ {5}
Ҳаддан ошувчи қавм бўлганингиз учун, ҳеч нарса бўлмагандек, сизларга зикрдан (Қуръонни етказишдан) воз кечамизми?!
43:6
وَكَمْ أَرْسَلْنَا مِن نَّبِيٍّ فِي الْأَوَّلِينَ {6}
Аввалгиларга қанчадан-қанча пайғамбарлар юбордик.
43:7
وَمَا يَأْتِيهِم مِّن نَّبِيٍّ إِلَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون {7}
Уларга қайси пайғамбар келса ҳам, уни масхара қилишган.
43:8
فَأَهْلَكْنَا أَشَدَّ مِنْهُم بَطْشًا وَمَضَى مَثَلُ الْأَوَّلِينَ {8}
У (Маккалик)лардан кучлироқларни ҳам ҳалок қилганмиз[6]. Аввалгиларнинг намуналари (бошқа оятларда) ўтди.
43:9
وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ {9}
Улардан: “Осмонлар ва ерни ким яратган?”- десанг, “Албатта, уларни ўз ишида ғолиб, ҳамма нарсани биладиган зот (Аллоҳ) яратди” дейди.
43:10
الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْدًا وَجَعَلَ لَكُمْ فِيهَا سُبُلًا لَّعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ {10}
У сизларга ерни “бешик” қилиб берди, йўлингизни топа олишингиз учун, сизларга унда йўллар пайдо қилди[7].
43:11
وَالَّذِي نَزَّلَ مِنَ السَّمَاء مَاء بِقَدَرٍ فَأَنشَرْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا كَذَلِكَ تُخْرَجُونَ {11}
У осмондан ўлчов билан сув тушириб, у орқали ўлик юртни жонлантирди. Сизлар ҳам мана шу шаклда (қабрлардан қайта) чиқариласизлар.
43:12
وَالَّذِي خَلَقَ الْأَزْوَاجَ كُلَّهَا وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ الْفُلْكِ وَالْأَنْعَامِ مَا تَرْكَبُونَ {12}
У барча турдаги жуфтларни яратди. сизлар учун кемалар ва ҳайвонлардан минадиган уловлар қилиб берди[8].
43:13
لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَتَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ {13}
Токи уларнинг устига миниб, кейин ўрнашиб олиб, яратган Эгангизни неъматини эслаб айтасизлар: “Буни бизга бўйсундириб берган зот покдир, ўзимизни бунга кучимиз етмасди.
43:14
وَإِنَّا إِلَى رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ {14}
Албатта, биз яратган Эгамизга қайтамиз[9].”
43:15
وَجَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبَادِهِ جُزْءًا إِنَّ الْإِنسَانَ لَكَفُورٌ مُّبِينٌ {15}
(Мушриклар) Унинг бандаларидан бир қисмини Унга (фарзанд деб) нисбат қилдилар.
43:16
أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا يَخْلُقُ بَنَاتٍ وَأَصْفَاكُم بِالْبَنِينَ {16}
Ёки, (Аллоҳ Ўзи) яратадиган нарсаларидан қизларни Ўзига олиб қолиб, сизларни ўғиллар билан сийладими?!
43:17
وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمَنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ {17}
Уларнинг бирортасига Раҳмонга нисбатан мисол қилиб келтирилган қизни хушхабари берилганида, жаҳлини ичига ютиб, юзи “қорайиб” қолади[10].
43:18
أَوَمَن يُنَشَّأُ فِي الْحِلْيَةِ وَهُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُبِينٍ {18}
“Зеб-зийнат ичида етиштириладиган, хусуматларда очиқ бўлолмайдиган бирими?!” (дейдилар.)
43:19
وَجَعَلُوا الْمَلَائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبَادُ الرَّحْمَنِ إِنَاثًا أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُكْتَبُ شَهَادَتُهُمْ وَيُسْأَلُونَ {19}
Раҳмоннинг бандалари бўлмиш фаришталарни улар аёл жинсидан деб сифатладилар[11]. Уларни яратилишига гувоҳ бўлишган эканми?! (Ёлғон) гувоҳликлари ёзиб қўйилади ва (қиёматда) ўзлари сўроқ қилинади.
43:20
وَقَالُوا لَوْ شَاء الرَّحْمَنُ مَا عَبَدْنَاهُم مَّا لَهُم بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ {20}
(Мушриклар): “Агар Раҳмон хоҳласа, биз уларга ибодат қилмасдик”, дедилар[12]. Уларни бу ҳақида ҳеч қандай илми йўқ, улар фақат олди-қочди гап гапиради[13].
43:21
أَمْ آتَيْنَاهُمْ كِتَابًا مِّن قَبْلِهِ فَهُم بِهِ مُسْتَمْسِكُونَ {21}
Ёки, у (Қуръон)дан олдин уларга китоб берибмиз-у, (ҳужжат сифатида) улар уни маҳкам ушлабдими?[14]
43:22
بَلْ قَالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُّهْتَدُونَ {22}
Йўқ! Улар: “Биз ота-боболаримизни шу йўлда топдик, биз уларнинг “изларида” юриб тўғри йўлни топамиз”, дедилар[15].
43:23
وَكَذَلِكَ مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِّن نَّذِيرٍ إِلَّا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُّقْتَدُونَ {23}
Шунингдек, сендан олдин қайси юртга огоҳлантирувчи (элчи) юборган бўлсак, у юртнинг маишатпарастлари шундай деган: “Биз ота-боболаримизни шу йўлда топдик. Биз уларнинг изларига эргашамиз[16].”
43:24
قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدَى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آبَاءَكُمْ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ {24}
(Элчи) “Мен сизларга сизлар ота-боболарингизда топган (йўл)дан тўғрироқ йўл келтирган бўлсам-чи?”, деди. Улар: “Сен элчи қилиб юборилган (йўл)ни тан олмаймиз”, дедилар.
43:25
فَانتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ {25}
Шунда, уларни муносиб равишда жазолаганмиз. Энди, (Аллоҳ ва расулини) ёлғонга чиқарувчиларнинг оқибати қандай бўлганига бир қара.
43:26
وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ إِنَّنِي بَرَاء مِّمَّا تَعْبُدُونَ {26}
Бир куни Иброҳим отасига ва қавмига шундай деди: “Мен сизлардан ҳам, сизлар ибодат қиладиганлардан ҳам безорман.
43:27
إِلَّا الَّذِي فَطَرَنِي فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ {27}
Фақат, мени яратган зот бундан мустасно. Чунки, У мени тўғри йўлга солади[17].”
43:28
وَجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ {28}
(Аллоҳ) уни, Иброҳимдан кейин келадиганлар орасида боқий давом этадиган сўз қилиб қолдирдики, (инсонлар ўша тавҳид асосидаги сўзга) қайтсинлар[18].
43:29
بَلْ مَتَّعْتُ هَؤُلَاء وَآبَاءهُمْ حَتَّى جَاءهُمُ الْحَقُّ وَرَسُولٌ مُّبِينٌ {29}
Аслида, буларни ҳам, буларнинг ота-бобларини ҳам, токи ўзларига ҳақ (китоб) ва (уни) очиқлаб берувчи элчи[19] келгунга қадар баҳраманд қилиб турдим.
43:30
وَلَمَّا جَاءهُمُ الْحَقُّ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ وَإِنَّا بِهِ كَافِرُونَ {30}
Уларга ҳақ (китоб) келганида, “Бу бир сеҳрдир. Биз уни тан олмаймиз”, дедилар.
43:31
وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْآنُ عَلَى رَجُلٍ مِّنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ {31}
Яна: “Бу Қуръон икки шаҳардан (Макка ёки Мадинадаги) бирон бир улуғ инсонга туширилса бўлмасмиди?”- дедилар.
43:32
أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَةَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُم مَّعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ {32}
Яратган Эгангни раҳматини улар тақсимлар эканми?! Ахир, дунё ҳаётидаги уларнинг тирикчилик воситаларини ораларида Биз тақсимлаб берганмиз. Бир-бирини хизматига олишлари учун, бирини бошқасидан (моддий) даражасини юксалтириб қўйганмиз. Яратган Эгангни раҳмати[20] улар тўлаётган нарсалардан яхшироқдир.
43:33
وَلَوْلَا أَن يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً لَجَعَلْنَا لِمَن يَكْفُرُ بِالرَّحْمَنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفًا مِّن فَضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ {33}
Инсонларни (кофирликда бирлашиб) битта уммат бўлиб кетиш (хавфи) бўлмаганида, Раҳмонга кофирлик қилганларни уйларининг томларини ва устига чиқиб юксаладиган (лифт)ларини кумушдан қилиб берардик.
43:34
وَلِبُيُوتِهِمْ أَبْوَابًا وَسُرُرًا عَلَيْهَا يَتَّكِؤُونَ {34}
Уйларининг эшикларини ва тепасида суяниб ўтирадиган сўриларини ҳам (кумушдан қилиб берардик).
43:35
وَزُخْرُفًا وَإِن كُلُّ ذَلِكَ لَمَّا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةُ عِندَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِينَ {35}
Ва зеб-зийнат (лар берардик)[21]. Буларнинг барчаси дунё ҳаётидаги баҳрамандликдан бошқа нарса эмас. Яратган Эганг ҳузуридаги охират (баҳрамандлиги), гуноҳлардан сақланувчи-тақводорлар учундир.
43:36
وَمَن يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ {36}
Кимки Раҳмоннинг зикри (Қуръон)га “кўрлик” қилса, унга шайтонни ўраб қўямиз, у унинг доимий ҳамроҳи бўлади[22].
43:37
وَإِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُّهْتَدُونَ {37}
У (шайтон)лар уларни йўлдан тўсади, улар эса, ўзларини тўғри йўлдамиз деб ўйлаб юради[23].
43:38
حَتَّى إِذَا جَاءنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ {38}
Токи ҳузуримизга (ҳисоб бергани) келганида (дўстига қараб): “Эҳ! Кошки, сен билан менинг орамда машриқ билан мағрибчалик узоқ масофа бўлганида эди-я! Сен нақадар ёмон ҳамроҳ экансан!”, дейди.
43:39
وَلَن يَنفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذ ظَّلَمْتُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ {39}
(Пушаймонингиз) бугун сизларга фойда бермайди. Чунки, ҳақсизлик қилдингиз. Албатта, азобда шерик бўласиз[24].
43:40
أفأنت تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِي الْعُمْيَ وَمَن كَانَ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ {40}
Сен кар бўлиб олганларга (даъватингни) эшиттира олармидинг ёки, кўр бўлиб олган[25] кишини ёхуд аниқ залолатда бўлган кишини тўғри йўлга бошлай олармидинг?!
43:41
فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُم مُّنتَقِمُونَ {41}
Сени (охиратга) олиб кетсак ҳам, Биз уларга керакли жазони аниқ берамиз.
43:42
أَوْ نُرِيَنَّكَ الَّذِي وَعَدْنَاهُمْ فَإِنَّا عَلَيْهِم مُّقْتَدِرُونَ {42}
Ёки (тириклигингда) уларга ваъда қилганимиз азобни сенга кўрсатиб қўямиз. Албатта, уларга кучимиз етади.
43:43
فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ {43}
Сенга ваҳий қилинганни/Қуръонни маҳкам ушла[26]. Сен аниқ тўғри йўлдасан.
43:44
وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَّكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ {44}
Албатта, у (Қуръон) сенга ҳам қавминга ҳам насиҳатдир[27]. Яқинда ундан сўраласизлар.
43:45
وَاسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رُّسُلِنَا أَجَعَلْنَا مِن دُونِ الرَّحْمَنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ {45}
Сендан олдин юборган элчиларимиз (умматлари)дан сўраб кўр-чи, Раҳмон билан орасига қўйиб ибодат қиладиган “илоҳлар” тайинлаб берган эканмизми?!
43:46
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنَا إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَقَالَ إِنِّي رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ {46}
Шубҳасизки, Фиръавн ва унинг аъёнларига Мусони оят-белгиларимиз билан юборганмиз. Шунда у: “мен борлиқларнинг яратган Эгасининг элчисиман”, деган.
43:47
فَلَمَّا جَاءهُم بِآيَاتِنَا إِذَا هُم مِّنْهَا يَضْحَكُونَ {47}
(Мусо) уларга оят-белгиларимиз билан келганида, уларни устидан кулишган.
43:48
وَمَا نُرِيهِم مِّنْ آيَةٍ إِلَّا هِيَ أَكْبَرُ مِنْ أُخْتِهَا وَأَخَذْنَاهُم بِالْعَذَابِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ {48}
Уларга кўрсатганимиз ҳар бир оят-белги шеригидан буюкроқ эди. (Имон-у адолатга) қайтсинлар деб, уларни азобга тутганмиз[28].
43:49
وَقَالُوا يَا أَيُّهَا السَّاحِرُ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِندَكَ إِنَّنَا لَمُهْتَدُونَ {49}
Улар: “Эй сеҳргар! Сенга берган ваъдасига кўра, биз учун яратган Эгангга дуо қил, (азоб даф бўлса) албатта тўғри йўлга кирамиз”, дейишган[29].
43:50
فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِذَا هُمْ يَنكُثُونَ {50}
Улардан азобни даф қилганимизда, дарҳол сўзидан қайтишган.
43:51
وَنَادَى فِرْعَوْنُ فِي قَوْمِهِ قَالَ يَا قَوْمِ أَلَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَهَذِهِ الْأَنْهَارُ تَجْرِي مِن تَحْتِي أَفَلَا تُبْصِرُونَ {51}
Фиръавн қавмига шундай мурожаат қилди: “Эй қавмим, Мисрнинг ҳукмронлиги меники эмасми? Бу анҳорлар менинг (ҳукмронлигим) остида оқмаяптими? Наҳотки (ҳақиқатни) кўрмаяпсизлар?!
43:52
أَمْ أَنَا خَيْرٌ مِّنْ هَذَا الَّذِي هُوَ مَهِينٌ وَلَا يَكَادُ يُبِينُ {52}
Аслида, мен мана шу хор, деярли гапини тушунтира олмайдиган одамдан яхши эмасманми?
43:53
فَلَوْلَا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِّن ذَهَبٍ أَوْ جَاء مَعَهُ الْمَلَائِكَةُ مُقْتَرِنِينَ {53}
(Агар у пайғамбар бўлса,) унга олтин билагузуклар ташланса ёки у билан бирга ҳамроҳ бўлиб юрадиган фаришталар келса[30] бўлмасмиди?!” (деди Фиръавн.)
43:54
فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ {54}
Шу тариқа Фиръавн ўз қавмини камситиб аҳмоқ қилиб, уларни ўзига итоат қилдирди. Улар аниқ йўлдан чиққан – фосиқ қавм бўлди[31].
43:55
فَلَمَّا آسَفُونَا انتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِينَ {55}
Бизни ғазаблантирганида, уларга муносиб жазо[32] бердик – уларни ҳаммасини биргаликда (денгизга) чўктириб юбордик.
43:56
فَجَعَلْنَاهُمْ سَلَفًا وَمَثَلًا لِلْآخِرِينَ {56}
Кейин келадиганлар учун уларни (тарихий) ўтмиш ва бир сабоқ қилдик.
43:57
وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ {57}
Марямнинг ўғли (Исо Қуръонда) мисол қилиб келтирилганида, қавминг(дан баъзилари) у сабабли севиниб ҳайқира бошлади.
43:58
وَقَالُوا أَآلِهَتُنَا خَيْرٌ أَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ {58}
Ва: “Бизнинг “илоҳларимиз” яхшими ёки у (Исо) яхшими?”, дедилар[33]. Буни сенга буни фақат тортишиш учун қилди. Аслида, улар урушқоқ қавмдир.
43:59
إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ وَجَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِّبَنِي إِسْرَائِيلَ {59}
Исо – Биз унга неъмат берган[34] ва уни Исроил авлодига бир намуна (далил) қилган банда, холос.
43:60
وَلَوْ نَشَاء لَجَعَلْنَا مِنكُم مَّلَائِكَةً فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ {60}
Агар хоҳласак, сизларни ўрнингизга ер юзида ўринбосарлик қиладиган фаришталар тайинлаган бўлардик[35].
43:61
وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ {61}
Албатта, у (Исо) қиёмат учун бир илмдир[36], қиёмат ҳақида асло шубҳа қилманглар. Менга эргашинглар[37]. Мана шу тўғри йўлдир.
43:62
وَلَا يَصُدَّنَّكُمُ الشَّيْطَانُ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ {62}
Шайтон сизларни (тўғри йўлдан) тўсиб қўймасин. У сизларга аниқ душмандир.
43:63
وَلَمَّا جَاء عِيسَى بِالْبَيِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُكُم بِالْحِكْمَةِ وَلِأُبَيِّنَ لَكُم بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ {63}
Исо аниқ-равшан далиллар билан келиб шундай деди: “Мен сизларга ҳикмат келтирдим. Сизлар ихтилоф қилаётган баъзи нарсаларни сизларга очиқлаб бераман[38]. Аллоҳга қарши чиқишдан сақланинглар ва менга (мен келтирган ҳикматга) итоат қилинглар[39].
43:64
إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ {64}
Аллоҳ менинг ҳам яратган Эгам, сизларнинг ҳам яратган Эгангиздир; Унга ибодат қилинглар. тўғри йўл мана шудир.”
43:65
فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِن بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ عَذَابِ يَوْمٍ أَلِيمٍ {65}
Кейинчалик, (насроний) гуруҳлар ўзаро ихтилофга қилдилар[40]. Энди, алам берувчи кундаги азоб туфайли ҳақсизлик қилувчи-золимларнинг ҳолига вой!
43:66
هَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ {66}
Улар ўзлари билмай қолган ҳолда, ўзларига тўсатдан қиёмат келиб қолишини кутяпти, холос[41].
43:67
الْأَخِلَّاء يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ {67}
Ўша куни гуноҳлардан сақланувчи-тақводор дўстлардан[42] бошқа дўстлар бир-бирига душман бўлади.
43:68
يَا عِبَادِ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَلَا أَنتُمْ تَحْزَنُونَ {68}
(Уларга шундай дейилади) “Эй бандаларим! Бугун сизларга ҳеч қандай қўрқув йўқ, сизлар ғам ҳам чекмайсиз.
43:69
الَّذِينَ آمَنُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا مُسْلِمِينَ {69}
Улар оятларимизга ишонган ва (унга) таслим бўлувчилардир[43].
43:70
ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنتُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ تُحْبَرُونَ {70}
(Уларга яна шундай дейилади) “Сизлар (ўзингизга ўхшаган) шерикларингиз[44] билан бирга севиниб-қувониб жаннатга киринглар.”
43:71
يُطَافُ عَلَيْهِم بِصِحَافٍ مِّن ذَهَبٍ وَأَكْوَابٍ وَفِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَأَنتُمْ فِيهَا خَالِدُونَ {71}
Уларга олтин патнислар ва қадаҳлар айлантирилади. Унда кўнгиллари тусаган ва кўзлари қувнайдиган нарсалар бўлади[45]. Сизлар унда ўлимсиз – мангу қоласизлар.
43:72
وَتِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ {72}
(Уларга шундай дейилади) Қилган амалларингиз эвазига сизларга эгадор қилиб бериладиган жаннат мана шудир.
43:73
لَكُمْ فِيهَا فَاكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِنْهَا تَأْكُلُونَ {73}
Унда сизлар учун ўзингиз ейдиган кўплаб мевалар бор.”
43:74
إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ {74}
Жиноятчилар жаҳаннам азобида ўлимсиз – мангу қоладилар.
43:75
لَا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَهُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ {75}
Улардан (азоб) енгиллатилмайди, улар азоб ичра ноумид қолиб кетади.
43:76
وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَكِن كَانُوا هُمُ الظَّالِمِينَ {76}
Уларга Биз зулм қилган бўлмаймиз, лекин улар ўзлари золим бўлишган[46].
43:77
وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ إِنَّكُم مَّاكِثُونَ {77}
(Жаҳаннамдагилар): “Эй (ваколатли фаришта) Молик! Раббинг бизга (ўлим) ҳукмини берақолсин” деганида, “сизлар мана шундай қолиб кетасизлар”, дейди[47].
43:78
لَقَدْ جِئْنَاكُم بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ {78}
Биз сизларга ҳақ (китоб)ни келтириб қўйдик, лекин кўпчилигингиз ҳақни ёқтирмаяпсиз.
43:79
أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ {79}
Ёки улар (мушриклар) бирон бир ишга қарор қилиб бўлдиларми? Ундай бўлса, Биз ҳам қарор берамиз!
43:80
أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ {80}
Ёки улар, Бизни уларнинг сирларини ва яширин суҳбатларини эшитмаяпти деб ўйлаяптими? Аксинча, ёнларидаги (фаришта) элчиларимиз ёзиб турибди[48].
43:81
قُلْ إِن كَانَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعَابِدِينَ {81}
Айт: “Агар Раҳмоннинг боласи бўлганида, унга ибодат қилувчиларнинг аввалгиси мен бўлардим.”
43:82
سُبْحَانَ رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ {82}
Осмонлар в ерни Рабби, аршни Рабби бўлмиш Аллоҳ, улар тасвирлаётган нарсадан (ўзига бола туртишдан) покдир.
43:83
فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَيَلْعَبُوا حَتَّى يُلَاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ {83}
Уларни ўз ҳолига қўйиб бер, ўзларига таҳдид қилинган кунга рўбарў бўлгунча (гуноҳга) ботиб, ўйнаб юраверсинлар.
43:84
وَهُوَ الَّذِي فِي السَّمَاء إِلَهٌ وَفِي الْأَرْضِ إِلَهٌ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ {84}
У осмонда ҳам илоҳ, ерда ҳам илоҳ. У тўғри қарор беради, ҳамма нарсани билади[49].
43:85
وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ {85}
Осмонлар-у ер ва улар орасидаги нарсаларнинг ҳукмронлиги Уники бўлган зотнинг шаъни улуғдир. Қиёмат (қачон бўлиши ҳақидаги) илми фақат Уни ҳузурида. (Ўшанда) Унга қайтариласизлар.
43:86
وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَن شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ {86}
Аллоҳ ила ораларига қўйиб илтижо қилаётганлари оқлаш ҳақига эга бўлмайдилар. Фақатгина, билган ҳолатида ҳаққа гувоҳлик қилганлар (эга бўлади)[50].
43:87
وَلَئِن سَأَلْتَهُم مَّنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ {87}
Улардан ўзларини ким яратган деб сўрасанг: “Аниқ Аллоҳ” дейди. Унда, қаёққа бурилиб кетяптилар?!
43:88
وَقِيلِهِ يَارَبِّ إِنَّ هَؤُلَاء قَوْمٌ لَّا يُؤْمِنُونَ {88}
Ва у: “Эй Раббим” деб қасам ичиб, “Албатта булар имон келтирмайдиган қавмдир”, деди[51].
43:89
فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُلْ سَلَامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ {89}
Ундай бўлса, улардан юз ўгир ва “Саломат (бўлайлик!)”, деб айт. Яқинда (ҳақиқатни) билиб оладилар[52].
[1] Зухруф сураси, Маккада тушган 89 оятдан иборат. Тушиш тартиби 63, ёзилиш тартиби 43.
[2] Ақл – маълумотни қабул қилишга тайёр бўлган (инсондаги) кучга ҳам айтилади ва ўша куч орқали эришилган маълумотнинг ўзига ҳам айтилади. Анкабут 29/43 оятдаги ақл айнан иккинчи хил ақлга – уқиб-ўрганиб эришилган, инсонни тўғри йўлга соладиган ақлга ишорат қилади. Аллоҳ таоло Қуръонда кофирлар учун ишлатган “ақлсизлар” ибораси, табиий ақл эмас, иккинчи хил ақлга, яъни тушунишга ҳаракат қилмасликка ишорат қилади. Бақара 2/171 бунинг бир мисолидир (Муфрадот). Ўзбек тилидаги “уқиб-ўрганиш” деган ибора, ақл калимасидан ҳосил бўладиган ўша иккинчи маънони англатади. Шунинг учун оятга шундай маъно бердик.
[3] “Арабча Қуръон” ўрнига “Тушунарли Қуръон” деб таржима қилинса ҳам бўлади. Чунки, “араб” калимаси аслида тушунарли, фасоҳатли, очиқ-ойдин каби маъноларни ҳам билдиради. Араб халқларининг тиллари ўша даврда тушунарли ва аниқ бўлгани учун улар бу номни олган бўлиши керак (Мақойис). Қуръон араб тилида туширилди деганининг яна бир ҳикмати, инсон тилида туширилди дегани бўлади. Араб тили ҳам худди бошқа тиллар каби инсон тилидир, инсонлар гаплашадиган тилдир. Ўхшаш оятлар: Юсуф 12/2, Фуссилат 41/3, 44.
[4] Она китоб лавҳул-Маҳфуздир (Буруж 85/21-22, Воқеа 56/76-80, Абаса 80/11-16).
[5] Ҳаким сифати Қуръонга нисбатан ишлатилганида деганда икки хил маъно чиқади: 1) оятлари ҳукм ифодалайдиган (Ҳуд 11/1). 2) Ичидаги ҳукмлар тўғри дегани. Чунки, тўғри берилган ҳукм ва қарорга ҳикмат дейилади.
[6] Ғофир 40/21.
[7] Тоҳа 20/53.
[8] Наҳл 16/8, Ясин 36/42, Ғофир 50/79.
[9] Аллоҳга қайтамиз деганда, ўлганимиздан кейин яна қайтиб тiрилиб, яратган Эгамизни ҳузурига ҳисоб-китоб бергани борамиз, деган маъно ҳам чиқади, ҳамда, биз нима қилсак ҳам, ҳар бир ишимизда Аллоҳга қайтамиз, деган маъно ҳам чиқади.
[10] Наҳл 16/56-58.
[11] Араб тилидаги “жаъала-جعل” феълига жумладаги маъно оқишига қараб, “ҳукм қилди”, “айтди”, сифатлади, “ҳисоблади” каби фарқли маънолар берилиши мумкин.
[12] Мушриклар ўзларга имтиҳон учун берган муҳлати ва ҳаётлари давомидаги ихтиёрий имкониятларини Аллоҳнинг Ўзига қарши далил қилмоқчи бўладир. Яъни, гўёки мушрикларнинг азалий қадарига мажбур мушрик бўладилар деб ёзиб қўйилгандек, ўз гуноҳларини Аллоҳга тўнкамоқчи бўлишади. Аввалги ва кейинги бузуқ эътиқоддаги одамлар шундай иддао қилади ва ёлғон гапиради (Анъом 6/148, Наҳл 16/35). Ундай кимсалар қиёматда ҳам ёлғон гапиришга уриниб, ўзларининг залолатини Аллоҳга тўнкамоқчи бўлади ва: “Агар Аллоҳ бизни мажбуран ҳидоят қилганида, биз ҳам бошқаларни ҳидоятга бошлар эдик деган мазмунда баҳоналар қиладилар (Иброҳим 14/21). Ҳолбуки, Аллоҳ инсонларга ҳақ билан ноҳақни ажратишга ақл, элчилар орқали илм ва огоҳлантирув, танлаш учун ихтиёр бериб қўйган. Энди, ҳеч ким ўз исёни ва куфрини бошқаларга тўнкай олмайди.
[13] خرض – х-р-с моддасидан тураган бу калима, Гумон ва тахминга асосланиб гапириш, ёлғон гапириш, ҳеч қандай илмга асоссиз гапириш, кўрмаган нарсасини гапириш деган маъноларни ифодалайди (Муфрадот). “Олди-қочди гап гапириш” бу маъноларнинг барчасини ўз ичига олади.
[14] Рум 30/35.
[15] Қўлида на бир илоҳий китоби ва на у ҳақида илми бўлмаган ҳолда, ота-боболаридан қолган диний тушунча ва эътиқодга кўр-кўрона эргашиб кетиш қанчалик хатарли экани мана шу оятлардан маълум бўлмоқда.
[16] Бу оятлар, Муҳаммад алайҳиссаломдан аввалги пайғамбарларнинг инкорчи ва маишатпараст умматлари ҳам, қўлларида далиллар билан келган ўзларининг пайғамбарига ишонишни ўрнига, ҳеч қандай далил-ҳужжатсиз ота-боболарининг диний эътиқодига тақлид қилиб кетганликлари маълум бўлади. Бу оятлар Муҳаммад алайҳиссаломга тасалли бўлган.
[17] Анъом 6/75-79.
[18] Иброҳим а.с.дан боқий қолган ўша калима “Ла илаҳа иллаллоҳ” калимаси деб келтирган кўплаб муфассирлар (Мотрудий, Ибн Касир ва Саълабий тафсирларга қаранг). То қиёматгача инсонларни ўша тавҳидга чақириш давом этади. барча инсонлар ўша сўз устида бирлашиши керак. Шунда, ер юзидаги фасод ва ихтилофлар бартараф бўлади.
[19] Оли Имрон 3/187, Наҳл 16/44,64.
[20] Бу оятдаги раҳмат сўзи пайғамбарлик билан биргаликда бошқа барча дунёвий ва ухравий неъмат ва яхшиликларни ўз ичига қолади. Аллоҳнинг дунёдаги раҳмати – имон ва яхши ишларга муваффақ қилиб қўйишидир. Охиратдаги раҳмати – мангу ва ўлимсиз ҳолда қолинадиган жаннат боғларидир.
[21] Кофирларга берилган дунёвий имкониятларни кўриб, мўминлар ҳам кофирликка қайтиб кетиш хавфи бўлмаганида, Аллоҳнинг Ўзи кофирларга жуда ҳам кўп имконият ва неъматлар бериб қўйган бўлар эди. Демак, кофирларга берилган имкониятлар уларни дунёдаги насибасидан баҳраманд бўлишига йўл қўйиб беришидир. Уларга охиратда жаннатдан насиба бўлмайди. Бу дегани, дунёда кенглик ва фаровонликда яшаб бўлмайди дегани эмас, балки, дунёга алданиб, имонидан айрилиб қолмасликка урғу берилмоқда. Дунёдаги зеб-зийнатларни аслида Аллоҳ ҳаром қилмаган (Аъроф 7/32).
[22] Аъроф 7/27, Марям 19/83, Шуаро 26/221-222, Фуссилат 41/25.
[23] Қуръондан юз ўгирган, ундаги ҳукмлар ва насиҳатларга риоя қилмайдиган, Қуръондаги ҳужжатларга нисбатан етарлича эътибор бермайдиган кимсалар, ҳар нақадар ўзларини ҳақ йўлдамиз деб иддао қилсалар-да, улар аслида адашган кимсалар экани маълум бўлди. Улар ўзларини тўғри йўлдамиз деб ишониб қолишига сабаб, инсон ва жин тоифасидаги шайтоний дўстлари, уларга ҳар бир қилган ишини чиройли қилиб кўрсатиб қўяди, ҳар бир ишини мақтаб олқишлаб туради. Аслида улар шайтонларга дўст бўлиб олган бўлади. Шу сабабли ўзидан кетиб ҳовлиқиб юраверади (Анъом 6/43, Аъроф 7/30, Анфол 8/48, Каҳф 18/104, Наҳл 16/63).
[24] Бир хил гуноҳ сабабли жаҳаннамга кирганлар, у ерда бир-бирига бад дуолар қилади, ортиқча азоблар тилайди. Жаҳаннамга тушишида бир-бирини айблайди (Аъроф 7/38). Етакчиларига эргашиб жаҳаннамга тушган золимлар етакчиларига арз қилиб, биз сизларга эргашган эдик, энди азобдан бир ҳисса бўлса ҳам олмайсизларми?, дейди (Ғофир 40/47).
[25] Эшитиш ва кўриш қобилияти бўлса-да, бироқ унга ҳақиқатни эшитиш ва кўришда фойда бермаса, ундай кишига ҳам кўр ва кар деб айтилади (Ибн Атийя). Имонга қулоқ солмаган ва имонни кўрмаган одамга ҳам кўр дейилади (Муқотил).
[26] Оли Имрон 3/103, Анъом 6/106, Аъроф 7/3,Юнус 10/15, 109, Аҳзоб 33/2, Зумар 39/55, Зухруф 43/43, Жосия 45/18, Аҳқоф 46/9.
[27] Бу оятдаги қавм калимасига уммат деганлар ҳам бўлган, Расулуллоҳга эргашган мўминлар деганлар ҳам бўлган. зикр калимасига эса, шон-шараф деб маъно берганлар ҳам бўлган. Қуръон унга ишониб амал қилган кишини шарафланишига сабаб бўлади. Унинг учун эса, унга ишониб амал қилиш керак. Лекин, унга ишонмаса, ишонса-ю, амал қилмаса, билсинки бу ҳақида охиратда жавобгарликка тортилади. Ўхшаш оят: Анбиё 21/10.
[28] Аъроф 7/133, Сажда 32/21.
[29] Аъроф 7/134.
[30] Маккаликлар ҳам Муҳаммад а.с. дан фаришта келишини талаб қилишган (Ҳижр 15/6, Фурқон 25/7). Бироқ, агар фаришта кўринса, уларнинг ҳукми ўқилган, ҳалок этилган бўларди (Анъом 6/8).
[31] Кўз олдиларидаги иккита ҳақ пайғамбарга ишонмасдан, мўъжизаларини тафаккур қилмасдан, ақлини ишлатмасдан, Фиръавнни алдов ва хийлаларига ишониб, зулмига рози бўлиб, у билан бирга зулмда давом этган барчаси унга эргашиб денгизда ҳалок бўлди. Бу оятларда ақлли кишилар учун ибрат оладиган ҳодисалар бор.
[32] Интиқом сўзи Аллоҳ таоло учун ишлатилган барча оятларда, золимлар ва жиноятчиларга муносиб жазо бериш деган маънода келади. Яъни, Аллоҳ уларнинг гуноҳлари учун уларга муносиб жазо беришини, жиноятлари жавобсиз қолмаслиги ва ёвузликлари жазодан холи бўлмаслиги билдирган. Бу интиқом калимаси Аллоҳ учун ишлатилганида, қасос олди ёки ўч олди деб бўлмайди. Чуники, ҳеч ким Аллоҳга зарар келтиролмайди. Қасос ва ўч олиш эса, келтирилган зарарга нисбатан бериладиган жазо дегани. Ўхшаш оятлар: Оли Имрон /34, Моида 5/95, Аъроф 7/136, Иброҳим 14/47, Ҳижр 15/79, Рум 30/47, Зумар 39/37, Зухруф 4/:25, 41, 55, Духон 44/16.
[33] Маккаликлар билардики, Исо пайғамбардан кейин келган насронийларнинг баъзилари, кейинчалик Инжилга илова қилиб киргизилган иборалардаги ихтилофлар сабабли, Исони АЛлоҳнин ўғли деб, уни ўзларига илоҳ қилиб олишган. Маккаликлар христианларнинг мана шу қилмишларини Муҳаммад а.с.га мисол қилиб келтириб, улар Аллоҳнинг ўғли деб иддао қилаётган Исо яхшироқми ёки бининг илоҳларми? Ҳолбуки, биз илоҳларни Аллоҳнинг ўғли демаймиз. Биз фақат булар бизни Аллоҳга яқинлаштирсин деб уларга дуо-илтижолар ва ибодатлар қиламиз (Зумар 39/3), уларга атаб қурбонликлар қиламиз дейишган (Анъом 6/121).
[34] Исо алайҳиссаломга берилган энг улуғ неъмат пайғамбарликдир. Ундан бошқа неъматлар ҳам берилган.
[35] Аллоҳ таоло ердаги ҳаёт кечиришни ва унда бири кетиб ўрнини яна инсон зоти келиб бошқаришини инсониятга берган (Бақара 2/30). Ер юзидаги барча нарсани инсонларнинг хизматига берган, уларни инсонлар учун яратган (Бақара 2/29).
[36] Баъзи инсонлар қиёматда ўлганлар қандай қилиб тирилади, ахир бир инсон тирилиши учун унинг отаси бўлиши керак, уни туғадиган онаси бўлиши керак дейди. Қиёматда отасиз тирилишда шубҳа қиладиганларга Исонинг отасиз туғилиши бир илм бўлади. Қиёматда ҳам инсонлар отасиз тирилиад, Исо ҳам отасиз туғилди. Қиёматда инсонларга она азмин оналик қилади, Исонинг ҳам онаси бўлган. яна бир оятда Исо пайғамбарни илк яратилган Одам пайғамбарга ўхшатган. Чунки, ўшанда Одам Атони яратилишида ҳам унинг отаси бўлмаган, Исо пайғамбарни яратилишида ҳам отаси бўлмаган. Шунинг учун, қиёматда қайта тирилиш аҳқида ҳеч ким шубҳа қилмасин деган мазмунда оят туширилган.
[37] Оятлардаги “Менга эргашинглар” деганда, мен Раббимдан келтирган нарсага (Қуръонга) эргашинглар деган маъно чиқади (Тафсирул-Васит, Тантовий). Бу оятни Исо алайҳиссалом қиёматдан олдин қайтиб турилиб келишига алоқадор ҳеч қандай боғлиқлиги йўқ. агар ундай бўлганида, оятда “менга эргашинглар” деб эмас, Исо келганида унга эргашасизлар дейилган бўлмасмиди?! Ҳолбуки, қиёматнинг аломатлари келиб бўлган (Муҳаммад 47/18). Бухорий келтирган ривоятда шундай ҳади бор: “Мен қиёмат билан бирга мана шу иккаласи каби (ёнма-ён) юборилдим.” Мана бу деб ўрта ва кўрсаткич бармоқларига ишорат қилган. Бундан ташқари, оятдаги “у” замирдан мурод Муҳаммад алайҳиссалом деганлар ҳам бўлган (Тафсири Саолибий, ). Зотан у киши сўнги пайғамбардир (Аҳзоб 33/40).
[38] Мужоҳид р.а. бу оятда келтирилган ихтилоф – Тавротдаги баъзи ибораларни ўзгартирилганлиги ҳақидаги ихтилофдир деган (Тафсири Суютий). Қуръони карим ҳам ўзидан аввалги илоҳий китобларни тасдиқлайдиган, уларни назорат қиладиган китобдир. Ундаги ўзгартирилган жойларини баён қилади, яширилган жойлари бўлса ошкор қиладиган китобдир (Моида 5/48).
[39] Исо алайҳиссаломга Таврот илми берилган ва ўзига Инжил китоби берилган (Мида 5/110). Унга ишонганлар Инжилга амал қилишлари керак эди.
[40] Баъзилар Исо ва Онаси Марямни илоҳ қилиб олган (Оли Имрон 3/55). Баъзилар уни биз ўлдирдик деди (Нисо 4/157). Ҳозирда эса, Ҳозирга келиб, Инжилнинг иборалари ўзгартирилгани ва унга баъзи иловалар қўшиб қўйилгани сабабли, ундаги маълумотлар бир-бирига зид келади. Бир жойда Исо ўлган деса, бошқа жойда учиб кетган дейилади, яна бошқа жойда ўлиб қабридан қайтиб турилиб чиққан дейилади. Қуръон бу ихтилофларга барҳам бериб, уни ҳеч ким суиқасд қилиб ўлдирмагани, у ўз ажали билан ўлганини маълум қилади.
[41] Бу оятга кўра, энди насронийлар кутаётган Исо келмайди. Энди фақат тўсатдан қиёмат келади.
[42] Тақвода дўстлашганлар деганда тавҳидда бирлашганлар ҳамда, бир-бирини кўрганида гуноҳлардан сақланишга буюрадиган дўстлар назар тутилади. Чунки, тақво – гуноҳдан сақланишдир. Энг катта гуноҳ эса ширкдир. Бир-бирини ширкдан сақланишга буюриб юрадиган дўстларга муваҳҳид дўстлар дейилади.
[43] Бу оятлардан маълум бўладики, тақводор бўлиш учун аввало Қуръонга, ундаги оятларга шубҳасиз ишониш ҳамда унга – ундаги ҳукмларга таслим бўлиш керак.
[44] Араб тилида жуфт деган икки хил маъно тушунилади: 1) Оиладаги ўртоғи: 2) У билан бир хил ҳаёт кечирган киши ёки бир ишда шериклик қилган киши. Бунга Соффат 37/22 оят далил бўлади. (Қаранг: Имом Мотрудий ва Ибн Касир тафсирлари.)
[45] Жаннат аҳлига ёш ва ўзгармайдиган хизматкорлар хизмат қилади (Тур 52/24, Воқеа 56/17, Инсон 76/19).
[46] Инсонларга дунёда муҳлат берилади, элчилар юборилади, огоҳлантирувчилар етказилади, ақл ва виждон берилади, қалбига илҳом етказилади. Шунда ҳам жиноятда давом этаверса, яратган Аллоҳни тан олмай унга қарши чиқаверса, бундай ҳолатда инсон ўзига ўзи зулм қилган бўлади, ўзига лойиқ оқибатга эришган бўлади. Зотан, инсон мангу ҳаётда қандай ҳаёт кечиришга лойиқ эканини ўзи билиб олиши учун, дунё ҳаётида яшаб кўради, кейин охиратда бериладиган ҳаётдан норози бўлишга ҳаққи қолмайди. Бу дунё ҳаётида ким қандай эканини яшаб кўрсатиб қўймоқда.
[47] Жаҳаннамдагилар ўлишига рухсат берилмайди, ўзлари хоҳласалар ҳам ўлолмайдилар (Фатир 35/36).
[48] Инфитор 82/10-12.
[49] Аллоҳни ҳукми осмонларда ҳам ўтади (Мулк 67/16-17). Унга осмонлар ва ерда ҳеч нарса махфий қолмайди (Оли Имрон 3/5, Юнус 11/61, Иброҳим 14/38, Анбиё 21/4, Ҳаж 22/70). Осмонлардаги ва ердаги ҳеч ким Унинг ҳукмидан қочиб қутулолмайди (Анкабут 29/22).
[50] Макка мушриклари ўзлари сиғинадиган бут-санамларини қиёматда бизга шафоат қилади деб ишонар эди (Юнус 10/18). Шунинг учун уларга дуо-илтижолар қиларди. Баъзилари эса, фаришталарни Аллоҳнинг қизлари дер эди (Наҳл 16/52). Бироқ, Аллоҳ рухсат бермаган фаришталар ҳеч кимни оқлашга ҳақли эмаслиги билдирилган (Анбиё 21/28). Шафоат ҳақидаги оятлар мана шу оятлар билан биргаликда ўқилса, яна ҳам тушунарли бўлади: Зумар 39/44, Нажм 53/26. Маҳшар куни ҳеч ким ҳеч кимни шафоат қилмайди, бунда шубҳа йўқ (Бақара 2/254, Инфитор 82/19).
[51] Оятдаги “қийлиҳи” иборасида тафсир ва эъроб уламолари фарқли важҳлар келтирган. Биз улар орасида Имом Замахшарийнинг кўришини олиб таржима қилдик. Оятнинг зоҳирий маъноси ва келгусидаги оят шунга далолат қилади.
[52] Мушрикларнинг жоҳилона ҳақоратлари, азиятлари ва туҳматларига қарши мусулмонлар ҳам уларга жоҳиллик билан жавоб қайтармаслиги кераклиги мана шу оятдан маълум бўлади. бу оят ҳукми токи мусулмонларга қарши очиқ жанг бошланмагунга қадар давом этган. Маккаликлар мусулмонларга қарши очиқ жанг эълон қилганида, мусулмонларга ҳимоя учун душманга қарши жанг қилиш амри берилган (Бақара 2/190).
